Tekst „Symbole chrześcijańskie" jest fragmentem jednego z rozdziałów powstającej książki „Sprawa Harrego Pottera".
W książce tej poruszam związki książek pani Rowling z rozmaitymi aspektami kultury (religią, alchemią, mitami, baśniami, brytyjskością etc).
Publikując ten fragment liczę na nawiązanie kontaktu z czytelnikami zainteresowanymi tematem, których proszę o zgłaszanie swoich wątpliwości i sugestii dotyczących Harrego Pottera, aby moja powstająca praca mogła być jak najbardziej wyczerpująca.
Wspominana juz niejeden raz w niniejszej pracy Gabriele Kuby uważa, że w cyklu powieści , który omawiamy „boskie symbole są wynaturzone". Przyjrzyjmy się więc na spokojnie zagadnieniu, jak wygląda symboli religijnych, a szczególnie chrześcijańskich w omawianych książkach. Na wstępie warto zauważyć, że czytelnik mało uważny, lub choćby niezbyt zapoznany z symbolika religijna może łatwo dojść do przekonania, ze żadnych symboli chrześcijańskich w cyklu nie ma. Książki te są niemal wyprane ze wszystkich wyraźnych odniesień do jakiejkolwiek religii, może poza grecko-rzymskim systemem mitologicznym, funkcjonującym głównie w imionach bohaterów oraz w pojawiających sie stworzeniach fantastycznych, jak na przykład centaury. Symbolika chrześcijańska jest niejako poukrywana, ale jeśli sprawę zbada sie gruntownie, okaże się , że jest reprezentowana całkiem godnie. Symbole chrześcijańskie występujące w cyklu chciałbym podzielić na dwie grupy: oczywistych i dyskretnych. Oczywiste to te, które są rozpoznawalne dla każdego uczestnika kultury chrześcijańskiej, dyskretne zaś są rozpoznawalne tylko przez osoby mające choć trochę pogłębioną znajomość symboliki chrześcijańskiej. Jeśli wyżej pisałem o marginalnym występowaniu symboli chrześcijańskich, to chodziło mi właśnie o symbole oczywiste. Tych jest w HP bardzo mało, co jednak nie oznacza całkowitej nieobecności. Zacznę więc od omówienia występujących symboli z tej grupy. Pierwszym i niejako najbardziej oczywistym, najczęściej nasuwającym się, jeśli kogo spytać o symbole chrześcijańskie, jest Boże Narodzenie. Właśnie Boże Narodzenie (oryginalnie Christmas), a nie Gwiazdka, jak czasami błędnie piszą krytycy występuje w każdym tomie przygód młodego czarodzieja. Oczywiście nie sposób nie zgodzić się z opinią, że rozumienie Bożego Narodzenia jest w cyklu mocno okrojone i skupiające się praktycznie wyłącznie na elementach de facto świeckich. Wypunktujmy więc jak wygląda obrzędowość Bożego Narodzenia w HP:
-ferie świąteczne
-świąteczny wystrój pomieszczeń ( Tutaj w jednym przypadku mamy do czynienia z bardziej ewidentnym zastosowaniem symboliki chrześcijańskiej. W szóstym tomie, w domu czarodziejskiej rodziny Wesleyów na czubku choinki zostaje umieszczony aniołek.
-obdarowywanie się prezentami
-kolędy śpiewane przez zbroje w IV tomie
- bal lub uczta bożonarodzeniowa.
Istotnie, wygląda to dosyć skromnie, warto jednak zauważyć, ze w podobnej konwencji przedstawione jest Boże Narodzenie w „Opowieściach z Narnii" C.S. Lewisa, których chrześcijański charakter jest powszechnie uznawany. Wydaje mi sie, że to podobieństwo nie jest przypadkowe, ale ściśle wynika z przyjętej przez Rowling konwencji.
Drugim symbolem chrześcijańskim, bodaj najważniejszym w tej grupie jest osoba Ojca Chrzestnego. Przypomnijmy, ze Harry Potter ma ojca chrzestnego, którym jest Syriusz Black. Jedynie w przypadku Harrego dysponujemy taką wzmianką, o żadnym innym bohaterze nie wiadomo nam, że ma chrzestnego. Ten pozornie marginalny fakt, moim zdaniem ma spore znaczenie. Jeśli Harry bowiem ma chrzestnego, to znaczy, ze jest ochrzczony, a więc jest chrześcijaninem. Na pewno nie jest kwestią przypadku, że jedyną osobą, o której wiadomo, ze jest chrześcijaninem, okazuje się główny pozytywny bohater cyklu. Sytuacja ta oznacza ni mniej ni więcej, tylko subtelną identyfikację wartości moralnych cyklu, które uosabia Harry z wartościami chrześcijańskimi. Może to mieć fundamentalne znaczenie przy ocenie całego cyklu z punktu widzenia religii chrześcijańskiej. Zapewne niektórzy stwierdzą, że przesadzam, że przypisuję znaczna rolę faktom marginalnym i że opieram swój wywód na wątpliwych podstawach. Nie mogę nikomu zabronić tak sądzić, jednak warto przy tym przykładzie zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt. Otóż podobny zabieg nie został tu zastosowany po raz pierwszy. Z podobnż sytuacją, tyle że odwróconą spotykamy się w animowanym serialu dla dzieci o przygodach Smurfów. Tam też jest tylko jedna postać posiadająca ojca chrzestnego. Jest nią zły czarownik Gargamel, a jego chrzestnym niewiele lepszy, z tym że znacznie potężniejszy czarownik Baltazar. Niedawno pojawiły sie analizy świadczące o tym, ze Smurfy mogą zawierać przekaz antychrześcijański. Zwracano uwagę na to, ze strój Gargamela jest de facto strojem katolickiego mnicha, a wioska Smurfów ma pewne cechy loży masońskiej. Jednak te analizy nie odbiły sie jakimś szerszym echem. Z niezrozumiałych dla mnie przyczyn religijna krytyka Harrego Pottera jest bardziej nośna, choć nie wiadomo, który utwór bardziej na nią zasługuje.
Kolejnym symbolem chrześcijańskim z gatunku oczywistych jest Święty Mung. W szpitalu Świętego Munga leczone są ofiary magii i chorzy, którzy zapadli na choroby o charakterze magicznym. Nie jest łatwo znaleźć świętego Munga w wykazach świętych katolickich, czy anglikańskich. Nie ma go także w wykazach prawosławnych, i kościołów orientalnych. Co gorsza, Świętego Munga (mistrz Hung Mung) zna i czci dyskordianizm, który jest sui generis neopogańską sektą, przez niektórych badaczy uważaną za zbliżoną do satanizmu. Hung Mung jest wzywany w rytuałach tej sekty. Na przykład w tak zwanym rytuale otwarcie jest przyzywany w następujący sposób: "Błogosławiony Apostole Hung Mung, wielki Mędrcu Calthay, Zrównoważ Misz-Masz i zapewnij nam equilibrum". Mung to także gatunek fasoli i grzyba oraz nazwa miejscowości we Francji. Słowo Mung występuje też w życzeniach Bożonarodzeniowych i noworocznych po wietnamsku(Chuc Mung Giang Sinh - Chuc Mung Tan Nien). Na podstawie tych danych można by owego Świętego Munga uznać za symbol jedynie pozornie chrześcijański. A jednak Święty Mung, a właściwie Mungo istnieje. Mungo to przydomek jednego z pierwszych misjonarzy Szkocji, Św. Kentigerna, który uchodzi za założyciela Glasgow i którego portret znajduje się w herbie tego miasta. Katedra w Glasgow również nosi jego imię. Żył on prawdopodobnie w latach 518-603. Nic więc dziwnego, ze szkocka pisarka wplotła w swoje dzieło postać szkockiego świętego.
Walentynki i Wielkanoc, podobnie jak Boże Narodzenie są w cyklu ograniczone do obrzędów praktycznie świeckich, ale nie ma wątpliwości, że wywodzą się z chrześcijańskiej kultury i do niej nawiązują. Ich rola w cyklu jest zdecydowanie mniejsza niż Bożego Narodzenia, a obrzędowość skromniejsza.
Ostatnim symbolem z tej grupy jest Gruby Mnich, duch patron Huffelpuffu, jednego z hogwarckich domów. Tutaj znowu „doczepię" się tłumaczenia. Słowo mnich jest nieco nieadekwatne, gdyż w angielskim oryginale nie występuje monk, lecz friar. Proponowałbym raczej tłumaczenie tego słowa jako „braciszek". Ten symbol nie jest zbyt silny, jest jednak wyraźnym nawiązaniem do chrześcijańskiej już nie tylko kultury, ale do chrześcijańskiego, a ściślej katolickiego i anglikańskiego modelu życia religijnego.
Myślę, że niektórzy czytelnicy już w tym momencie są zaskoczeni faktem, że jakieś symbole chrześcijańskie w HP jednak występują i to niebłahe i nieprzypadkowe. Każdy z nich ma swoje starannie wyważone miejsce. Prawdziwe bogactwo symboliki chrześcijańskiej w cyklu o Harrym Potterze odkrywa się jednak przed nami dopiero wtedy, gdy zajrzymy do grupy symboli dyskretnych. Zacznę od chyba najbardziej zaskakującego przykładu, gdyż symbol, który najpierw omówię nie jest powszechnie kojarzony z religią chrześcijańską. Wszyscy czytelnicy i widzowie wiedzą zapewne, że Harry, zagrożony przez Dementorów stworzył, czy też przywołał istotę zwaną Patronusem, która w jego przypadku miała postać jelenia. Otóż jeleń, o czym mało kto wie, jest jednym z najstarszych symboli chrześcijańskich. W starożytności powszechnie uważano jelenia za wroga jadowitych węży, z jego skóry wykonywano amulety przeciwko ukąszeniu tychże. To wyobrażenie jelenia jako zabójcy węży zostało przejęte przez wczesne chrześcijaństwo. W tekstach z tego okresu pisze sie, ze jeleń wypluwa wodę w szczeliny skalne będące schronieniem węży i rozdeptuje je, gdy z owych szczelin wypływają. „Tak pokonuje też nasz Pan węża, diabła, wodą niebiańską(...) Jeleniowi podobni są na inny sposób asceci. Łzami skruchy gaszą płonące strzały Złego, i depcząc wielkiego węża, diabła, zabijają go". I dalej ta pisze ten sam tekst: „Jeżeli masz węża w sercu, a mianowicie grzech, pospiesz do źródeł, do żył Pisma Świętego, i pij żywą wodę (...) abyś nie umarł w grzechu". A pewien bestiariusz średniowieczny pisze tak: Jelenie poznały cudowna moc ziela dyptam, bo gdy strzały myśliwych utkwią w ich ciele, zjadają to ziele, aby strzały wypadły, a rany zagoiły się. Gdy jelenie przechodzą przez rzeki, opierają głowy na zadach jeleni płynących przodem, by sobie w ten sposób ulżyć. Gdy natkną sie na brudne miejsce, przeskakują przez nie szybko. Tak winni czynić chrześcijanie(...) pomagać sobie wzajemnie, omijać skokiem miejsca brudnego grzechu, a gdy zatrują sie diabelskim jadem wężowym, winni udać się do prawdziwego źródła Chrystusowego, aby wyznać grzechy i odzyskać młodość". Jak powszechnie wiadomo, wąż najczęściej symbolizuje szatana, toteż walczący z wężami jeleń symbolizuje Chrystusa. Dodatkowo tę interpretacje wzmacniają legendy o Świętych Hubercie i Eustachym, którym ukazywał się Chrystus w postaci jelenia w kolorze białym z krzyżem między rogami. Sztuka chrześcijańska, opierając sie na Psalmie 42, mówiącym „Jak tęskni jeleń do źródeł wód, tak tęskni dusza moja do Ciebie, Boże" przedstawia w postaci jelenia duszę ludzka spragniona Boga. Dlatego często spotykano wizerunki jeleni na starożytnych baptysteriach i średniowiecznych chrzcielnicach. Często występującym motywem był jeleń objadający pędy winorośli, co symbolizuje ludzi dostępujących łaski Bożej. Jeleń występuje także w ikonografii licznych świętych, między innymi Idziego, Meinulfa, Oswalda i Prokopiusza. (Biedermann, 2003, s.127-128) Widzimy więc, ze autorka wybrała doskonale ten symbol. Ma on bowiem bogatą tradycję użycia w zachodnim chrześcijaństwie, a także bardzo interesujące głębokie znaczenia. Z jednej strony oznacza on Chrystusa, a z drugiej strony ludzką duszę. Bardzo to odpowiednie dla Patronusa. Symboliczne cechy jelenia są indywidualistyczne, co jest właściwie dla bytu symbolicznego związanego osobiście z postacią bohatera.
Kolejnym symbolem chrześcijańskim w świecie czarodziejów jest Feniks. O ile Jeleń był symbolem ważnym przede wszystkim dla Harrego, o tyle Feniks odnosi się do całości magicznego świata. Jak wiemy, Feniks Fawkes rezyduje w gabinecie Albusa Dumbledore'a, postaci niesłychanie waznej nie tylko w szkole, ale i poza nią. Feniks jest również patronem zakonu walczącego z Voldemortem. Sam Feniks to bardzo stary, bardzo ważny i bardzo rozpowszechniony symbol, związany z kompleksem pojęć dotyczących nieśmiertelności a przede wszystkim zmartwychwstania. W mitologii greckiej i rzymskiej Feniks kończył życie spopielając się, następnie po trzech dniach zmartwychwstaje. Te wyobrażenia o Feniksie przejęło chrześcijaństwo. Ojcowie Kościoła przyznawali Feniksowi role symbolu o podwójnym znaczeniu - miał on oznaczać zarówno Zmartwychwstałego Chrystusa, jak i duszę ludzką. Jest więc pełna analogia z omawianym wcześniej jeleniem. O feniksie wczesnochrześcijański fizjolog tak pisze: „Jeżeli nierozumnemu stworzeniu, które nie zna Stwórcy Wszechrzeczy, dana jest moc powstania ze zmarłych, czyż nam, którzy chwalimy Pana i przestrzegamy jego przykazań, nie będzie dane zmartwychwstanie?" w ikonografii chrześcijańskiej często pełni feniks rolę podobną do pelikana. (Biedermann, 20032, s.127-128) W Chrystusie feniks oznacza przede wszystkim Jego Boską naturę, w odróżnieniu od wspomnianego pelikana, który oznacza naturę ludzką. Kiedy symbolizuje duszę wskazuje po pierwsze na jej nieśmiertelność, po drugie zaś na możliwość jej oczyszczenia w ogniu czyśćcowym. Poza tym w symbolice feniksa mieści się zwycięstwo nad śmiercią, co łączy się z aspektami już omówionymi, a także dziewictwo. To ostanie wynika z tradycji żydowskiej. W tejże feniks, występujący pod imieniem Milcham jest jedynym zwierzęciem, które odmówiło Ewie zjedzenia owocu z drzewa wiadomości. Nagrodą za to była otrzymana od Boga nieśmiertelność. (Mariusz Dobkowski, Feniks, w Religia, 2001-2003, T.4, s17).
W cyklu o Harrym Potterze Feniks pełni rolę Zbawiciela i niejako inkarnacji Bóstwa. Trzykrotnie, w tomach II, IV i VI Feniks śpiewa. W dwóch pierwszych przypadkach śpiew Feniksa leczy rany Harrego, rany zatrute, prawdopodobnie śmiertelne. Nie ma więc wątpliwości, że ratuje go od śmierci. Po raz trzeci Feniks śpiewa po śmierci Dumbledore'a. Warto w tym momencie przypomnieć poglądy Dumbledore'a na temat śmierci. Śmierć nie jest dla niego końcem, ale początkiem „nowej przygody". Śpiew Feniksa miał więc go przeprowadzić do tego nowego życia. Zawsze więc śpiew Feniksa ma moc przeprowadzania od śmierci do życia, z tym ze najpierw dwukrotnie przywraca Harrego do życia doczesnego, zaś za trzecim razem przeprowadza Dumbledore'a do życia nowego rodzaju. Widać tu pewną analogię do Ewangelii, gdzie Chrystus najpierw kilkukrotnie wskrzesza umarłych do życia doczesnego, by w końcu zmartwychwstać do życia w Chwale. Powstaje tu pytanie o osobę Dumbledore'a. Pisałem już, że w symbolice chrześcijańskiej Feniks oznacza Boską, a Pelikan ludzką naturę Chrystusa. W cyklu potterowskim próżno by szukać jakiegoś Pelikana. Ale tu nie ma luki. Ludzką naturę Chrystusa reprezentuje Dumbledore. Może to wydawać sie dziwne, ale zważmy, ze Dumbledore:
-jest uosobieniem dobra i wszystkich pozytywnych cech
-jest niesprawiedliwie prześladowany m.in. Przez Ministerstwo Magii
-posiada Moc większą, niż jakikolwiek inny czarodziej
-Feniks Fawkes jest ściśle związany z Dumbledore'em.
Warto też wspomnieć, że postać Dumbledore'a jest paralelna do postaci Gandalfa u Tolkiena, a jego rysy Chrystusowe są jasne. Przypomnijmy że Gandalf niejako zmartwychwstaje doznając przy tym swoistej transfiguracji. Postać Dumbledore'a jest wiec uzupełnieniem symboliki Feniksa w cyklu potterowskim.
Jeleń i Feniks są niewątpliwie najważniejszymi symbolami chrześcijańskimi w świecie Harrego Pottera. Jak juz wspomniałem w dziełach pisarzy chrześcijańskich oznaczają one zarówno Jezusa Chrystusa, jak i duszę Jemu wierną. W dziełach pani Rowling role te są po części rozdzielone. Z kontekstu można wnosić, ze w książkach o Harrym Potterze to feniks symbolizuje samego Chrystusa, czy ogólniej Boga, jeleń zaś zjednoczoną z Chrystusem (co w tym kontekście oznacza przede wszystkim zjednoczenie z Dobrem) duszę Harrego. Jest bowiem jasno powiedziane, że wywoływanie Patronusa nie jest wzywaniem jakiejś istoty zewnętrznej , lecz wręcz przeciwnie pewnych mocy duchowych samego przyzywającego. Oprócz tych dwóch najważniejszych symboli występuje w dziele jeszcze cały szereg pomniejszych. Pierwszym z nich jest jednorożec. W pierwszym tomie przygód młodego czarodzieja dwa jednorożce giną niewinnie z rąk Voldemorta. Nie ma wątpliwości, ze jest to symbol chrześcijański. To zwierzę również jest bogate w symbole o chrześcijańskim charakterze. Jego znaczenie symboliczne zostało przez chrześcijaństwo przejęte ze starożytnych legend, a występuje juz w tekstach wczesnochrześcijańskich. Przede wszystkim widziano role Jednorożca w zwalczaniu trucizn. Przed trucizną miały chronić przede wszystkim jego rogi. Jeden z bestiariuszy tak uzasadniał jego skuteczność w tej mierze: zanim inne zwierzęta zbliża się do wodopoju, „wąż pręży sie i pluje trucizna do wody. Zwierzęta wiedząc, ze w wodzie znajduje się trucizna, nie odważają się jej pić. Czekają na jednorożca. Ten przybywa, wchodzi do wody i rogiem kreśli znak krzyża, co sprawia, ze ustaje działanie trucizny. Dopiero gdy jednorożec napije sie wody, piją też wszystkie inne zwierzęta". Inne legendy, bardzo rozpowszechnione mówią, że jednorożca schwytać potrafi jedynie dziewica. W związku z tym staje sie jednorożec także symbolem dziewictwa.. W dalszej konsekwencji tego faktu pojawia sie w ikonografii Matki Boskiej. Szczególnie uwidacznia sie to w scenach Zwiastowania, gdzie archanioł Gabriel bywał niekiedy przedstawiany jako myśliwy przyprowadzający do Maryji jednorożca. Towarzyszyły mu trzy ogary bądź o imionach Wiara, Nadzieja i Miłość, bądź też Prawda, Sprawiedliwość, Pokój. Matka Boża była w tych scenach przedstawiana albo w ogrodzie albo przy różanym żywopłocie. (Biedermann, 2003, s,125-126). Rowling przedstawia jednorożca jako niewinną ofiarę złego czarnoksiężnika. Przywodzi to na myśl śmierć Aslana u Lewisa, która jak wiemy odpowiada męczeńskiej śmierci Chrystusa na krzyżu. Jest więc w świecie Harrego Pottera kolejnym symbolem chrystologicznym. Jego związki z Chrystusem są wielorakie, pisarze chrześcijańscy ukazują jednorożca, jako wskazującego na jednorodzoność Syna Bożego, na jego niepokonaną siłę, jak już wskazałem na śmierć na krzyżu, na wszechwładzę nad światem. Jednak w literaturze crześcijańskiej symbolika jednorożca jest jeszcze bogatsza, jest on bowiem łączony także z Bogiem Ojcem. Pryscylian określał Boga jako jednorogiego. Jednorożec jest także symbolem Ducha Świętego, a także atrybutem świętych Justyn z Antiochii i Padwy. (Mariusz Dobkowski, Jednorożec, w Religia 2001-2003, T. 5, s. 181-182)
Te trzy symbole nawzajem sie uzupełniają. Jednorożec łączy w sobie cechy obydwu pozostałych. Podobnie jak feniks jest wzorcem czystości i jego śmierć jest figurą śmierci Chrystusa, podobnie zaś jak jeleń jest wrogiem węży. Wzajemnie się uzupełniając wzajemnie się też wzmacniają tworząc konglomerat symboliki ewidentnie chrześcijańskiej. Jej istnienie w takiej formie w dziełach Rowling wręcz nakazuje radykalną rewizję poglądów na ich stosunek do chrześcijaństwa. Dzieła tak przesycone silną symboliką chrześcijańską nie mogą być uznane za wrogie chrześcijaństwu. Co więcej należy je uznać za w istocie chrześcijańskie. Pytanie tylko, jakie chrześcijaństwo wyłania się z za tych symboli? Przyznaję, że sam byłem bardzo zaskoczony, gdy z badań nad tym tematem wyłaniał się coraz pełniejszy obraz. Pani Rowling jest prezbiterianką, natomiast konglomerat symboli użytych w jej książkach jest żywcem wzięty z chrześcijaństwa sakramentalnego. Jeśli chrześcijaństwo wyłaniające sie zza tych symboli nie jest wprost rzymskim katolicyzmem, to jest w nim przynajmniej tyle katolicyzmu, co w Wysokim Kościele anglikańskim. Może sie zdawać, ze jestem o krok od uznania Rowling za kryptokatoliczkę, jednak tak nie jest. Nie jestem aż tak naiwny. Gdyby chciała zostać katoliczką, to by nią została, a nie bawiła sie w szarady. Symbole katolickie nie są zresztą jedynymi w tych książkach. W kolejnych rozdziałach naświetlę inne aspekty, a w rozdziale ostatnim postaram się dać spójną i prawdopodobną wykładnię ich wszystkich. Wtedy stanie się jasne, dlaczego prezbiterianka umieszcza w swych książkach katolickie symbole.
Literatura przedmiotu:
Biedermann Hans; Leksykon Symboli: Warszawa 2003
Gadacz Tadeusz, Milerski Bogusław; Religia. Encyklopedia PWN; Warszawa 2001-2003