Pierwsze skojarzenie , które nasuwa się z terminem "umiejętność poznawcza",
to uczenie się. Te dwa pojęcia są silnie ze sobą powiązane. Aby osiągnąć pewien
poziom umiejętności, a szczególnie poznawczych, trzeba włożyć dużo wysiłku, ale
chyba nie tylko. Musi tu wystąpić także element wolitywny, motywujący, który
zadecyduje o poziomie wykonania danej operacji.
Całe życie posługujemy się różnymi rodzajami umiejętności,
ale umiejętności poznawcze są szczególnym rodzajem dyspozycji. Dlatego nie można
tu zapomnieć o subiektywnych, ściśle indywidualnych czynnikach. Dopiero te wraz
z niejednokrotnym powtarzaniem danej czynności umożliwiają wytworzenie
prawdziwie satysfakcjonujących umiejętności poznawczych.
Chlewiński traktuje umiejętność jako konstrukt teoretyczny
oznaczający dyspozycję do efektywnego przeprowadzenia zespołu zorganizowanych
czynności poznawczych lub poznawczo - motorycznych, mających na celu
zrealizowanie określonego zadania. Aby osiągnąć umiejętności poznawcze w
określonej dziedzinie, należy prowadzić długie i intensywne ćwiczenia.
W celu przedstawienia, w jaki sposób kształtują się umiejętności
poznawcze, analizuje Chlewiński model Johna Andersona.
Według Andersona umiejętności nabywa się w trzech etapach:
- Etap deklaratywny:
Osoba na tym etapie otrzymuje instrukcję z informacją, jak należy
nabywać określone umiejętności. Instrukcja ta zawiera też informację o
zbiorze faktów, które mają związek z kształtowaniem się nowej
umiejętności. Fakty te utrzymywane są w pamięci operacyjnej. - Etap kompilacyjny:
Etap ten jest przejściem od etapu deklaratywnego do następnego, tzn.
wiedza deklaratywna przekształca się w wiedzę proceduralną. - Etap proceduralny:
Na tym etapie następuje dalsze uczenie się, które ma miejsce wówczas,
gdy wiedza osiąga postać proceduralną. Tu istnieje dalsze doskonalenie
wiedzy.
Anderson opracował hipotetyczny model ACT. Model ten jest
przede wszystkim programem komputerowym pozwalającym symulować proces nabywania
umiejętności rozwiązywania zadań różnego typu.
W modelu tym wyodrębniony jest blok pamięci deklaratywnej i
proceduralnej, które łączy pamięć operacyjna.
Pamięć deklaratywna przechowuje, wzmacnia i wydobywa
istniejący zapis, natomiast pamięć proceduralna jest pewnym systemem procedur. Z
podziałem tym związane są dwa odpowiednie rodzaje wiedzy (deklaratywna i
proceduralna). Można wymienić trzy podstawowe cechy różniące te dwa rodzaje
wiedzy:
1. Wiedzę deklaratywną posiadamy w sposób zerojedynkowy ("wszystko", albo
"nic"), natomiast wiedzę proceduralną można posiadać w różnym stopniu.
2. Wiedzę deklaratywną nabywamy dyskretnie, gdy dowiadujemy się o jakimś fakcie,
a wiedzę proceduralną nabywamy stopniowo wykonując określone czynności.
3. Wiedzę deklaratywną można zakomunikować innym werbalnie, natomiast wiedzę
proceduralną można jedynie zademonstrować.
Według HR Andersona u podłoża
ludzkiego poznania leży olbrzymi zbiór jednostek zwanych produkcjami. Każda
produkcja jest parą złożoną z warunku wyznaczającego określoną czynność oraz z
samej czynności. Warunek określa, jaki typ danych musi być spełniony, aby
czynność mogła nastąpić i, jeżeli treści znajdujące się w pamięci operacyjnej
spełnią ten warunek, dana produkcja ma miejsce.
Produkcje są zorganizowane w procedury. Każda procedura jest
skojarzona z jakimś celem. Jeżeli system może osiągnąć w danym momencie tylko
jeden cel, to należy zastosować produkcje z jednej procedury. Z reguły jednak
produkcje w danej procedurze mają strukturę hierarchiczną. Podstawowa struktura
poznania jest hierarchiczna i ukształtowana jest tak, że dzięki niej podmiot
może stopniowo osiągać podcele oraz cel i w ten sposób rozwiązywać różne
problemy.
Ważną sprawą w funkcjonowaniu systemu produkcji są zasady
rozwiązywania konfliktów. Oto najważniejsze z nich:
należy stosować dwa razy w ten sam sposób. Zapobiega to ciągłemu powtarzaniu
produkcji. zasada specyficzności - jeżeli istnieje konflikt między
zastosowaniem dwóch produkcji i warunek zastosowania jednej z nich jest
bardziej specyficzny, to ta pierwsza ma pierwszeństwo przed bardziej ogólną. zasada siły - każda produkcja odznacza się siłą, która
odzwierciedla częstotliwość, z jaką stosowano ją efektywnie.
System poznawczy zaczyna inaczej funkcjonować dzięki
procesowi, który przez Andersona nazwany został kompilacją.
W kompilacji wiedzy wyróżnia się dwa procesy składowe
1. Kompozycja, która polega na tym, że ciąg produkcji zostaje zredukowany do
jednej produkcji, która pełni funkcję całego ich ciągu.
2. Automatyzacja,która polega na ukształtowaniu się takiego układu produkcji,
który już nie wymaga przechowywania w pamięci operacyjnej specyficznej dla danej
dziedziny wiedzy deklaratywnej.
Zarządzanie zasobami ludzkimi
dzięki kompilacji nie zmieniają mechanizmu kształtowania umiejętności.
Poszczególny fragment wiedzy nie wpływa na zachowanie tak długo, aż najpierw
zostanie poddany przeglądowi przez wszystkie produkcje systemu, które mogą
wykryć sprzeczności między twierdzeniami lub celami. Ponieważ kompilacja działa
tylko na udanych sekwencjach produkcji, to dzięki niej system dąży do
wytworzenia takiej organizacji wiedzy, która została sprawdzona.
Bardzo ciekawą i wartą uwagi koncepcją jest koncepcja
tuningu. Tuningiem (dostrajaniem) Anderson nazywa uczenie leżące u podłoża coraz
trafniejszego wyboru metod efektywnego rozwiązywania zadania.
U podłoża zjawiska tuningu leżą trzy mechanizmy uczenia się -
generalizacja, dyskryminacja i wzmacnianie.
Generalizacja to szukanie podobieństw między kilkoma
produkcjami i tworzenie nowej produkcji, która ujmuje to, co wspólne. Podstawową
funkcją tego procesu jest ekstrakcja z różnych produkcji tego, co one mają
wspólnego.
Dyskryminacja ogranicza zakres zastosowań zbyt ogólnych
procedur tylko do okoliczności im właściwych. Wyróżnia się dwa jej rodzaje:
czynnościową - odnosi się do uczenia się czynności nowej - i warunkową, która
dotyczy ograniczającego warunku czynności już wyuczonej.
Dzięki generalizacji i dyskryminacji mogą wytworzyć się
różne odmiany warunków kontrolujących tę samą czynność, a dzięki wzmocnieniu
eliminowane są fałszywe produkcje, niezależnie od tego, z jakich źródeł one
pochodzą.