Pismo jako narzędzie transmisji i komunikacji społecznej oraz instrument kultury umysłowej było powszechnie stosowane w świecie późnoantycznej cywilizacji grecko - rzymskiej.
Wstęp
ismo jako narzędzie transmisji i komunikacji społecznej oraz instrument kultury umysłowej było powszechnie stosowane w świecie późnoantycznej cywilizacji grecko - rzymskiej. Gdy jednak upadło cesarstwo zachodnio - rzymskie, krąg ludzi piszących i czytających radykalnie się zmniejszył, bo ludy tworzące wczesnośredniowieczne państwa nie posługiwały się pismem. Była jednak instytucja, która oparła się wszelkim przemianom wędrówek ludów - Kościół. Chrześcijaństwo opierało się na książce, na tekście pisanym. Mocno rozbudowane było piśmiennictwo chrześcijańskie komentujące Biblię, formułujące doktrynę religijną oraz teksty i polemiki propagandy religijnej. To kler zajmował się produkcją książek rękopiśmiennych w klasztorach, czy katedralnych warsztatach pisarskich (skryptoriach). W czasach tych teksty dotyczyły przede wszystkim piśmiennictwa religijno - kościelnego. Antyczna tradycja pisarska i naukowa, dopuszczana w szkołach stanowiła, wraz z dziejopisarstwem, tylko wąski margines produkcji i konsumpcji piśmienniczej. Dzięki ornamentyce książka stanowiła też szerokie pole do popisu dla twórczości.
średniowieczu książka była przedmiotem kultowym, bo zawierała teksty "święte", choć nie tylko. Ważna była też jej rola ideologiczno - polityczna, bo wspierała przekonanie o boskim pochodzeniu i sakralnym charakterze władzy monarszej, porządku politycznego i społecznego. Pierwsze "przebudzenie intelektualne Europy", które nastąpiło w państwie Karola Wielkiego znacznie rozszerzyło funkcje pisma i książki, a także pozwoliło na zróżnicowanie i wzbogacenie użytkowanych tekstów. Nastąpiło kształcenie kadr na potrzeby Kościoła i państwa, podjęto studia gramatyczne dla przywrócenia poprawności łaciny, co w efekcie doprowadziło do renesansu piśmiennictwa antycznego. Pojawiła się odnowiona łacina, różniąca się od mowy potocznej, która stała się narzędziem polityki, prawa i administracji, pozostając przy tym językiem religii i kultu, książka zaś zaczęła jawić się jako element kultury i studiów. Działania dworu Karola Wielkiego ("renesans karoliński") były całkiem świadome i służyły rozwojowi kultury humanistycznej. Dzięki temu, w szkole pałacowej produkowano rękopisy, kształcono wysokich urzędników królewskich i gromadzono teksty, które tworzyły pierwsze biblioteki monarsze. Rozwijała się też produkcja skryptów klasztornych, nie tylko na potrzeby samych klasztorów, ale również na zamówienie (np. skryptorium św. Marcina w Tours).
o właśnie odrodzenie karolińskie przygotowało zasób intelektualnego i artystycznego wyposażenia wieków średnich, po raz pierwszy władca objął tak szerokim mecenatem piśmiennictwo. Po upadku państwa karolińskiego centra kultury przesunęły się na wschód, na tereny królestwa Ottonów, a ośrodkami życia literackiego i intelektualnego stały się klasztory (Korbeja, Fulda, Reichenau, opactwo św. Emmerama w Ratyzbonie, Lorsch, etc). Istotne dla kultury były też skryptoria włoskie (Bobbio, Werona, Benewent, Monte Cassino), katalońskie (Silos, Ripoll), angielskie (Canterbury, Durham, Winchester, York). Ich działalność służyła jednak tylko Kościołowi i polityce a kultura życia codziennego obywała się bez tekstu pisanego.
Polsce, podobnie jak w państwie karolińskim, mecenat nad kulturą piśmienną sprawowało państwo, np. siedziby książęce w Gnieźnie i Krakowie były ośrodkami dziejopisarstwa, które pełniło też rolę literatury politycznej. Ten mecenat podtrzymywał kulturę książki w Polsce X i XI wieku. Łacina mówiona i pisana była instrumentem porozumienia ze światem, kontaktów politycznych i kulturalnych. Św. Benedykt przystosował wschodnią ideę pustelniczo - kontemplacyjnego życia klasztornego do usposobienia mieszkańców zachodniej Europy. W jego klasztorze Moncte Cassino mnisi mieli obowiązek stale się kształcić, dużo czytać, a więc istniała potrzeba ciągłego produkowania i zdobywania rękopisów, od tego czasu klasztory stały się ośrodkami produkcji i znawstwa książek a także ich przekazywania potomkom. To właśnie dzięki klasztorom dziś znamy Pismo św. czy teksty filozofów.
eksty były przepisywane by powielać książki a klasztory wypożyczały sobie rękopisy. Książkami również obdarowywano lub je sprzedawano, dzięki czemu powiększała się liczba książek w obiegu. Przepisywanie było też konserwowaniem, gdyż papirus, pergamin czy papier dość szybko ulegały zniszczeniu. Teksty były też poddawane korekcie, gdyż przepisujący nierzadko zniekształcał tekst, zmieniał go, dodawał własne komentarze czy opuszczał niektórego jego partie.
Materiał pisarski
Pergamin
ateriałem pisarskim był najczęściej pergamin, produkowany ze skór zwierzęcych (krów, owiec, kóz, również z jeleni i świń, czasami wykorzystywano skóry zajęcze i wiewiórcze). Jego wyrobem zajmowali się tzw. pergamentarii lub membranerii i był to zawód bardzo w średniowieczu ceniony.
yrób pergaminu rozpoczynano od dokładnego zmoczenia skóry, bądź przez płukanie bądź przez namaczanie. By pomóc procesowi gnicia skóry, do wody dodawano wapna. Gdy skóra zaczynała gnić, wypadały z niej włosy. Następnie rozpinano ją w pionie na desce, zakrzywionym nożem zeskrobywano włosy i znów zanurzano w kadziach by później kilkakrotnie płukać ją, w celu usunięcia resztek wapna. Skórę, która była miękka i mokra, rozpinano na ramie (nie wolno jej było przybijać, gdyż wysychając kurczyła się), rzemieślnik tak długo skrobał ją, suszył, znów moczył i skrobał, póki nie uznał, że jest wystarczająco delikatna i miękka.
ak przygotowany pergamin był zwijany i sprzedawany a księgarze i pisarze sami go polerowali i nacierali kredą, co było niezbędne przed rozpoczęciem pisania.
ergamin jest ciemniejszy ze strony, z której usunęliśmy włosie. Czasami barwiono go na czerwono, szafranowo, niebiesko lub czarno.
Papier
ergamin był produktem bardzo trwałym i bardziej cenionym niż papier, który to wynaleziony w Chinach wg legend ok. 105 roku naszej ery, do Europy przywędrował dopiero ok. wieku XIII. Początkowo spisywano na nim mniej ważne teksty: dokumenty kupieckie, rachunki i dopiero wynalazek druku w 1450 roku sprawił, że papier stał się surowcem pożądanym i poszukiwanym. W średniowieczu papier był wytwarzany z lnianych szmat, dzięki czemu był bardziej trwały niż ten dzisiejszy z pulpy drzewnej. Jego produkcja polegała na przefermentowaniu owych lnianych szmat, tak, że powstawał z nich rodzaj pulpy, który nakładano na ramę obciągniętą drucianą siatką, przekładano kawałkami filcu i odciskano w prasie a następnie mokre kartki wieszano do całkowitego wyschnięcia. Suche kartki pokrywano zwierzęcym klejem, by atrament nie przesiąkał na drugą stronę, można je też było dodatkowo prasować lub polerować kamieniem. Znaki wodne powstawały dzięki skręcaniu i układaniu fragmentów siatki w wizerunki zwierząt, postaci mitycznych, znaków astrologicznych, elementów uzbrojenia, przedmiotów codziennego użytku.
Kodeks
d V wieku panującą formą książki stał się kodeks. Prostokątny płat pergaminu składano w połowie tak, że powstawały dwie karty. Składkę tworzyło kilka arkuszy złożonych i zszytych razem. Najczęściej stosowano quaterion czyli 4 arkusze pergaminu razem złożone. Takie składki zszywano kolejno w książkę, oznaczając je kustoszami czyli kolejnymi literami lub cyframi. Foliowanie, czyli oznaczanie kolejności kart w kodeksie upowszechniło się dopiero w XIV wieku.
opista zakreślał na kartach szerokość marginesów, cyrklem wyznaczał równy odstęp wierszy a strychulcem lub ołowianym rysikiem liniował stronnice i tak przygotowany pergamin zapełniał tekstem. Zwykle stosowano jedną lub dwie kolumny, choć w zasadzie ich liczba zależała od miejsca i okresu w jakim powstawał manuskrypt: te z okresu karolińskiego zwykle spisywane były w jednej kolumnie, romańskie i gotyckie w dwóch a niemieckie i francuskie w trzech (ze względu na krótkie zdania).
onieważ pergamin był materiałem drogim, czasem skrybowie wykorzystywali po raz drugi już zapisane arkusze, które uznali za mniej ważne, np. listy czy rachunki. Pierwotny tekst zmywano (mlekiem), zeskrobywano (nożem) lub ścierano (pumeksem, gąbką) i tak przygotowany arkusz ponownie zapisywano. W taki sposób powstawały tzw. palimpsesty.
Pióra
ajczęściej do pisania wykorzystywano lotki gęsie lub łabędzie. Ponieważ pióra z lewego skrzydła ptaka posiadały naturalne zakrzywienie w prawą stronę - były najlepsze dla pisarzy praworęcznych.
e świeżego pióra odcinano zbędne elementy - chorągiewkę i końcówkę stosiny a samo pióro utwardzano: zostawiano na kilka miesięcy do wyschnięcia, lub hartowano zimną wodą i gorącym piaskiem. Tak otrzymaną, półprzeźroczystą tubkę ścinano w ostry czubek, nacinano wzdłuż i znów ścinano by otrzymać kwadratową końcówkę. Skryba posiadał zwykle od sześćdziesięciu do stu piór zaostrzonych, by wymieniać te tępiące się w trakcie pisania.
isarz trzymał pióro pionowo do kartki, pochylając się nad pulpitem, położonym najpierw na kolanach, katedralis u schyłku średniowiecza siedział przed pulpitem skośnie pochylonym, w XVI zaś wieku pisano już na płaskim stole.
Inkaust
ierwszym stosowanym, od starożytności aż do XII wieku, atramentem był atrament węglowy, produkowany z węgla brunatnego lub drzewnego zmieszanego z gumą.
o XII wieku bardziej popularny stał się atrament galasowy. Galas to otoczka larwy osy, która rozwija się na gałązkach dębu. Kiedy larwa przepoczwarzy się i wydrąży dziurę by wydostać się na zewnątrz, pozostawia po sobie osłonkę pełną kwasów taninowych. Taki galas miażdży się i zaparza w deszczówce na słońcu lub przy ogniu. Drugim składnikiem tego atramentu był siarczan żelazawy, wydobywany w Hiszpanii przez odparowywanie wody z pokładów żelaza w glebie.
e dwa składniki mieszano ze sobą a roztwór osiągał powoli barwę od brązu do czerni. By tak powstały atrament zagęścić, dodawano do niego gumę arabską.
Typy pisma
lemiona państw zachodniej Europy używały dwóch minuskulnych typów pisma: półuncjały i kursywy, które to typy w każdym środowisku rozwijały się nieco inaczej prowadząc do powstania tzw. pism narodowych (longobardzkie, benewenckie w północnych Włoszech, wizygockie w Hiszpanii, merowińskie we Francji). Pismo z Italii, Hiszpanii i Francji, rozwinięte z kursywy minuskulnej nazywano pismem kontynentalnym (niedbałe, nieregularne, ciasno stłoczone litery, dużo skrótów) i różniło się ono bardzo od pisma insularnego z Anglii i Irlandii (o wysokim stopniu doskonałości graficznej i ornamentalnej). Jednym z najpiękniejszych typów pisma była półuncjała irlandzka z charakterystycznym pogrubieniem szczytów górnych lasek liter przez trójkątne nasadki.
hoć pismo irlandzkie wywarło duży wpływ na rozwój pisma na kontynencie, to nie upowszechniło się w Europie, gdyż przegrało z łatwiejszą minuskułą karolińską, której ojczyzną była Francją. Powstała ona w odpowiedzi na potrzebę stworzenia czytelnego, prostego, kaligraficznego pisma. Karolina jest używana w systemie czteroliniowym - trzon każdej litery mieści się między dwiema wewnętrznymi liniami a laski górne i dolne są jednakowej długości i doprowadzane do górnej i dolnej linii zewnętrznej - nadaje to temu pismu charakter wybitnej minuskuły. Pismo to praktycznie nie ma ozdób. Pierwszym kodeksem w całości zapisanym minuskułą karolińską był "Złoty Psałterz Karola Wielkiego" ofiarowany papieżowi Hadrianowi I.
inuskuła karolińska, dzięki swej prostocie i regularności przyjęła się w całej zachodniej Europie, w Polsce i na Węgrzech. Jest prototypem wszystkich do dziś istniejących rodzajów pisma drukowanego i ręcznego.
inuskułę gotycką można spotkać w dwóch postaciach: jako pismo kaligraficzne i kursywne. W piśmie tym tworzy się ostre łuki i kąty, łamie proste linie, zwęża formy literowe. W XIV i XV w pojawia się przesadne stłoczenie liter i nadmiar skrótów. W gotyku wytworzyły się odmiany regionalne: tekstura, rotunda, bastarda etc.
a przełomie XIV i XV w Francesco Poggio Braccolini i Niccolo Niccoli stworzyli pismo humanistyczne, którego kształt przejęło później drukarstwo. Zwane ono jest antykwą.
Skracanie wyrazów
ynalazcą systemu skracania, który pozwalał na szybkie notowanie (zwłaszcza w czasie zapisywania mów, czy toku obrad senatu) był Tyron - wyzwoleniec i sekretarz Cycerona. Skrócił on nieodmienne wyrazy: przyimki, spójniki, zaimki oraz wyrazy często powtarzające się. Litery ograniczył do najprostszych, charakterystycznych rysów, przez co powstały specjalne znaki, zwane od imienia wynalazcy notami tyrońskimi. Stenografowie, którzy się nimi posługiwali to notarii. Później ten system był udoskonalany a Seneka zebrał znaki i zestawił w jednym leksykonie. Choć noty po antyku odziedziczyło średniowiecze, to już od XII wieku sztuka ta upadła.
yły też inne systemy skracania wyrazów: ligatury i abrewiatury. Te pierwsze polegały na połączeniu dwóch sąsiednich liter w monogramy, np. NT = N , AE = A etc. Abrewiatury natomiast polegały na: odcięciu (np. d. = domius, p. = pater), ściągnięciu (dnus = dominus, stus = sanctus, fr = frater) lub zastosowaniu not tyrońskich.
Zdobienie
średniowieczu raczej nie zdarzały się księgi, które zawierałyby tylko czarny tekst bez zdobionych inicjałów czy iluminacji. Służyły one ożywieniu tekstu, wprowadzały czytelnika w świat książki. Średniowieczna książka nie posiadała karty tytułowej i rozpoczynała się od tekstu lub słowa incipit (z łac. zaczyna się) a kończyła explicit (z łac. explicare - rozwijać się, wykładać) i te momenty należało wyróżnić kolorową (czerwoną, rzadziej niebieską) farbą.
ajprostszym sposobem na ozdobienie tekstu było rubrykowanie, czyli przekreślanie niektórych liter kreskami czerwonej farby lub pisanie ich na czerwono. Natomiast dużo bardziej skomplikowane było iluminowanie. Polegało ono na ozdabianiu tekstu wielobarwnymi obrazkami lub złotem czy srebrem, które powodowało odbijanie się refleksów świetlnych. Obrazki pomalowane tylko farbą nie są, technicznie mówiąc, iluminowane. Do iluminacji używano złota w postaci płatków lub proszku. Płatki przyklejano przed malowaniem farbą, ze względu na możliwość jej rozmazania w czasie polerowania złota. Złoty proszek mieszano z gumą arabską i tak powstały złoty atrament nakładano piórem lub pędzelkiem na farbę (tej metody używano od XV wieku).
nicjały dawały duże pole do popisu dla iluminatora, często motywy wypływające z kształtu litery zajmowały cały margines. Elementem zdobniczym była też wielkość liter, np. we wczesnych manuskryptach irlandzkich pierwsza litera była bardzo duża, następna trochę mniejsza, kolejna jeszcze mniejsza i tak aż do właściwej wielkości tekstu. W innych średniowiecznych pismach wielkość litery zależała od jej funkcji, było to odwołanie się do średniowiecznej hierarchiczności.
śród motywów ornamentacyjnych występują wszędzie: linia, roślina, zwierzę, człowiek.
szystkie rysunki, iluminacje, ornamenty nakładano już po zapisaniu książki tekstem. Wymagało to dokładnego rozplanowania pracy, by pozostawić miejsce na zdobienia. Często pisarz pozostawiał notatki, wskazówki, czasem małe ryciny, pozwalające iluminatorowi uniknąć błędów, gdyż iluminacje musiały zgadzać się z oryginalnym rękopisem oraz z treścią książki. Tego typu błędów nie trzeba było się obawiać przy zdobieniu Biblii, bo motywy tam występujące były powszechnie znane i oczywiste. To, jak miały wyglądać elementy zdobnicze w danej książce było postanowione na długo zanim książka trafiała do iluminatora i nie mógł on nic zmieniać.
luminator wykonywał szkic rysunku przy pomocy zaostrzonego kawałka metalu, a powstałe zagłębienia wypełniał atramentem. Jeżeli w motywie pojawiało się koło - można znaleźć też dziurkę od cyrkla. Zagłębienia polerowano później zębem, by można było je pokryć kolejną warstwą farby.Wzory iluminacji kopiowano z już powstałych dzieł lub z podręczników dla iluminatorów, zawierających wzory do kopiowania.
achodnie malarstwo książkowe opierało się początkowo na sposobach i wzorach iluminacji bizantyjskiej. We wczesnym średniowieczu można wyróżnić dwa obszary w rozwoju iluminacji: kontynentalny i wyspiarski (Irlandia, Anglia). Odrębne miejsce w iluminatorstwie zajmuje sztuka iryjska ze swoją plecionką wstęgową. W epoce romańskiej występowały ornamenty rzemykowe oraz motywy gałązek roślinnych, natomiast gotyckie rękopisy miały najwięcej inicjałów obrazkowych.
Oprawianie ksiąg
ie wszystkie księgi oprawiano, niektóre były tylko zawijane w tkaninę i tak przechowywane. Na oprawy wykorzystywano też czasem zapisane karty starych rękopisów, uznanych za niepotrzebne czy mniej cenne (nekrologi klasztorne, śpiewniki liturgiczne etc.).
uż w czwartym wieku stosowano zszywanie pakietów przez środek i przyszywanie ich ściegiem łańcuszkowym do następnego pakietu (Europa Zachodnia, Grecja, do dziś - Etiopia). Później, w wyniku rozwoju epoki zaczęto przyszywać pakiety do taśm, rzemiennych lub sznurkowych: nić idzie przez środek pakietu a następnie przez taśmę i tak kilka razy. Od XII wieku do przyszywania pakietów do taśm używano drewnianych ram.
d VII wieku rozwijały się oprawy introligatorskie, wykonywane najpierw przez mnichów a później przez świeckich rzemieślników. Na oprawę, w przeciągu całego średniowiecza wykorzystywano przede wszystkim deski bukowe lub dębowe, okryte skórą, a jej rogi chroniono przez drewniane elementy a później metalowe guzy czy okucia. Stosowano również klamry zamykające książkę, lub w większych foliałach, łańcuchy. Elementy te były zwykle bardzo dekoracyjne.
zw. oprawy mnisze wyróżniały się tym, że skóra na nich, ze względu na oszczędność materiału była naciągana od grzbietu do połowy lub trzeciej części okładziny. W VIII wieku pojawiły się pierwsze oprawy zdobione przez tłoczenie linii i ornamentów za pomocą strychulca i małych stempli a sztuka ta rozkwitła w epoce romańskiej (początek XII wieku). Wtedy zaczęto używać rozgrzanych, negatywowych stempli odbijanych na zwilżonej skórze. Tłoczeń nie pokrywano farbami ani złotem, było to tzw. tłoczenie na ślepo. Tłoki zawierały różne motywy, a jedna oprawa wymagała nawet 400 do 600 odcisków przy użyciu 30 tłoków.
XIII wieku, kiedy wzrósł popyt na książki i obniżyła się ich wartość, szybko spadł poziom artystycznej oprawy skórzanej, zastąpionej przez skromną oprawę pergaminową lub deski pokryte niezdobioną skórą z metalowymi guzami i klamrą. W drugiej połowie XIV w znów nabiera znaczenia sztuka tłoczonych opraw.
stniały też inne typy opraw, np. w VII i VIII wieku pojawiły się oprawy nacinane: wzór, zarysowany na grubej skórze nacinano nożem a wilgotną skórę naciągano na deskę okładziny, przez co nacięcia rozszerzały się. Później stosowano też, do uwypuklenia obrazu, kawałki skóry lub masę z kitu podkładane pod spód.
ardzo oryginalne były oprawy sakwowe, w których skóry okładziny nie obcinano i nie podwijano pod spód, ale puszczano swobodnie a jej końce ściągano w węzeł. Dzięki temu powstawała sakwa, którą można było wygodnie nosić przy pasku czy w ręce.
odobne do sakwowych były oprawy płaszczowe, w których występowała dodatkowa warstwa skóry, aksamitu, jedwabiu, szersza i dłuższa od książki, przyszyta lub przytwierdzona okuciami do brzegów. Można w nią było zawinąć księgę i w trakcie podróży przytraczano do siodła lub kładło do wozu.
Biblioteki
romadzeniem ksiąg zajmowały się przede wszystkim instytucje kościelne. Powiększały one swoje zasoby dzięki książkom wytwarzanym we własnych skryptoriach klasztornych. Biblioteki te były niewielkie, ale bardzo liczne. Najsłynniejsze biblioteki znajdowały się we Włoszech - Monte Cassino (VI w.), St. Gallen w Szwajcarii (VII w.), opactwie Cluny we Francji (X w.). W Polsce: Tyniec, św. Krzyż na Łysej Górze. Opaci i biskupi sprowadzali książki z różnych dziedzin nauk, nie tylko teologiczne.
ogate zbiory znajdowały się w bibliotekach bizantyjskich, oraz w rozpowszechnionych w średniowieczu bibliotekach arabskich, które gromadziły przekłady dzieł pisarzy greckich, niektóre pisma Arystotelesa, Hipokratesa i Galena. Dzieła te zachowały się tylko dzięki ich arabskim tłumaczeniom. Największe zbiory, liczące po kilkaset tysięcy woluminów posiadali kalifowie w Bagdadzie, Kairze i Kordobie, Arabowie organizowali także biblioteki publiczne. W Tripolis znajdowało się główne centrum handlu książką a także pokaźna biblioteka. Zbiory arabskie zostały zniszczone przez Turków, Tatarów, krzyżowców i Hiszpanów.
XIII i XIV wieku powstały biblioteki uniwersytetów: Sorbony (1257 r.), Oxfordu (1320), Uniwersytetu Praskiego (1348) i Jagiellońskiego. Generalnie zalążkami bibliotek uniwersyteckich były zbiory pojedynczych kolegiów, powstające z darów możnowładców.
pałacach panujących oraz dostojników kościelnych organizowane były biblioteki dworskie. W pałacu Laterańskim, w Rzymie znajdowała się najstarsza biblioteka papieska (V w.)., w XIV wieku papieże gromadzili pokaźne zbiory w Awinionie. Bibliotekę w Luwrze, założył Karol V Mądry w XIV wieku, wiele dzieł zgromadzono też w bibliotece książąt burgundzkich, założonej przez Filipa Dobrego.
Swoje biblioteki prywatne posiadali uczeni, spośród których zasłynęli szczególnie trzej: Izydor z Sewilli (VI-VII w.), w swoim dziele encyklopedycznym "Etymologie" zawarł też traktat o bibliotekach. Był właścicielem licznych rękopisów i prawdopodobnie autorem popularnego wierszowanego katalogu. Ryszard de Fournival, w XIII wieku zgromadził w Amiens 300 - tomową bibliotekę, którą udostępniał mieszkańcom miasta. Oznaczył książki wg działów i napisał katalog: "Biblionomię". Jego zbiory trafiły w 1271 roku do biblioteki sorbońskiej. Natomiast żyjący na przełomie XIII i XIV wieku, we Francji, Ryszard de Bury zgromadził wiele dzieł podczas podróży dyplomatycznych. Napisał utwór "Philobilon", poświęcony miłości do ksiąg, ich zbieraniu oraz należytemu obchodzeniu się z nimi. Jego zbiory, po śmierci uczonego uległy rozproszeniu.
ynalezienie w XIV wieku druku spowodowało, że rękopiśmiennictwo stało się rzeczą uboczną, ale nie całkiem zaniechaną. Rękopisy nadal występowały w kancelariach i urzędach państwowych, miejskich, kościelnych i nabierały tam charakteru dokumentów, które z czasem nabierały wartości historycznego źródła archiwalnego. Oprócz tego rękopis funkcjonował w życiu prywatnym ludzi w postaci listu, dziennika czy pamiętnika. W niektórych klasztorach warsztaty pisarskie zachowały się aż do XVIII wieku wytwarzając na własny użytek księgi kościelne i szkolne.
późniejszych czasach ręcznie powielano książki trudne do zdobycia, wydawane w małym nakładzie, literaturę plebejską, zbiory wierszy, fraszek. W XVIII i XIX wieku pojawił się nawet zwyczaj ofiarowywania przyjaciołom pięknie przepisanych utworów poezji romantycznej. Obecnie zabytki rękopiśmienne są przechowywane w archiwach i bibliotekach jako niezwykle cenne źródło badań dziejów społecznych i historii wszystkich dyscyplin nauki.
hela
Bibliografia:
- Dubownik H. "Dzieje książki i bibliotek w zarysie", Warszawa 1982
- Głombiowski K., Szwejkowska H. "Książka rękopiśmienna i biblioteka w starożytności i średniowieczu", Warszawa 1983
- Potkowski E. "Książka rękopiśmienna w kulturze Polski"
- www.draconia.pl
Źródło: hela