Wyrazy zapomniane

Słownik wyrazów, które nie istnieją w dzisiejszym języku polskim, choć kiedyś istniały lub mogłyby istnieć.

 

 

Poniżej prezentuję słownik wyrazów, które nie istnieją w dzisiejszym jęz. polskim, choć kiedyś istniały lub mogłyby istnieć. Są to wyrazy:

• o zmienionym znaczeniu,
• którym zmieniono historycznie poprawną pisownię,
• które przekształciły się w sposób niereg. i nieprzewidywalny (a więc rekonstrukcje form nieskróconych i reg.),
• które były używane przez naszych przodków (w tym formy niereg. skrócone), lecz zostały całkowicie zapomniane, lub niemal wyszły z użycia,
• które prawdopodobnie istniały na dawniejszych etapach rozwoju, i które wyszły z użycia, zanim zdążono je zapisać.

Wyrazy pierwszych czterech grup są udokumentowane, nie ma tu więc miejsca na żadne fantazje czy rekonstrukcje. Słownik ułożono przy tym według pisowni, jaką te wyrazy miałyby we współczesnym jęz., gdyby nie uległy zapomnieniu, niereg. zmianom w wymowie lub pisowni, wyparciu przez zapoż. z dialektów lub z jęz. ościennych (bohemizmy – z cz., rutenizmy – z jęz. wschodniosłowiańskich). Podano ich znaczenie (tłumaczenie na język współczesny), a także ich zaświadczoną w dawnych dokumentach postać, jeżeli odbiega ona od tej, która zapewne istniałaby dzisiaj.

Ostatnia grupa obejmuje ciekawe wyrazy, znane z innych jęz. słowiańskich czy nawet poza nimi, które zapewne istniały w jęz. naszych przodków sprzed setek czy tysięcy lat, a które z jakichś powodów zarzucono i zastąpiono innymi. Rekonstruowane przez lingwistów formy poddano działaniu takich samych reguł rozwoju, jakim te wyrazy zapewne uległyby, gdyby nie były zaginęły. Stąd ich uwspółcześniona postać jest nierzeczywista, ale tak bardzo prawdopodobna, jak tylko pozwala wiedza autora. W odm. wyrazu uwzględniono oboczności wynikłe z przegłosu polskiego i pochylenia samogłosek. Dokonano też rekonstr. kompletnego zestawu form podstawowych czasowników, pierwotnie różnych od form inchoatywnych i frekwentatywnych. Hasła oznaczające takie niezaświadczone wyrazy te poprzedzono asteryskiem (gwiazdką). Postacie rekonstruowane dla prajęz., w oparciu o inne formy rekonstruowane, poprzedzono podwójnym asteryskiem. Tam, gdzie sekwencje rz, dz, dż oznaczają dwa dźwięki, użyto znaku rozdzielenia: r|z, d|z, d|ż.

Wyjaśnienia wymagają uwagi o przegłosie polskim, rozrzucone przy różnych hasłach słownika. Proces ten zachodził przed twardymi spółgłoskami zębowymi t, d, s, z, n, r, ł, po których następował (bezpośrednio lub oddzielony inną spółgłoską) twardy jer (ъ) lub jedna z samogłosek tylnych: a, o, u, y, ǫ. Przegłosowi uległy samogłoski e, ě, ę oraz sonanty miękkie ŕ̥ i ĺ̥.

• Normalne e, ě dały w polskim e (po spółgłosce miękkiej).
• Przegłoszone e dało o (np. niesie bez przegłosu : niosę z przegłosem).
• Przegłoszone ě dało a, przy czym zmiękczenie zachowało się (np. mieście bez przegłosu : miasto z przegłosem).

PS samogłoski nosowe ę, ǫ zmieszały się w jęz. polskim (np. -ę w niosę pochodzi z -ǫ), więc przegłos nie pozostawił tu do dziś żadnych śladów (dzisiejsze rozróżnienie ę : ą jest spowodowane pierwotną różnicą w długości, a nie w barwie).

Skomplikowany był rozwój sonantów:

• twardy sonant r̥ rozwijał się w ar (np. kark),
• miękki sonant ŕ̥ rozwijał się w erz (wierzba, wierzch) lub er (cierń),
• miękki sonant ŕ̥, który uległ przegłosowi, rozwijał się w ar, bez zmiękczenia (np. martwy), a więc tak samo jak dawny sonant twardy r̥,
• twardy sonant l̥ rozwijał się w oł, ół, uł (między dwiema wargowymi), łu, ło, łó (po zębowej), eł (po tylnojęzykowej i zwykle po wargowej),
• miękki sonant ĺ̥ rozwijał się w il (po wargowej), łu (po zębowej), oł, ół (po dziąsłowej),
• miękki sonant ĺ̥, który ulegał przegłosowi, rozwijał się w eł po wargowej spółgłosce twardej.

Po dziąsłowej nie ma żadnej różnicy w rozwoju miękkiego sonantu ĺ̥ – nie widać efektów przegłosu (mamy stale oł, ół). Podobnie dzieje się po spółgłosce zębowej – w takiej pozycji nawet twardy i miękki sonant rozwijają się tak samo (zasadniczo do łu). Różnica rozwoju istniała więc tylko niekiedy po wargowej (p, b, w, m), i tu widać trzy różne postacie odpowiadające dawnym sonantom typu l, np.:

• mołwa (zob. w słowniku, sonant twardy), ale pełk, bełk,
• pełny (sonant miękki z przegłosem),
• wilk (sonant miękki bez przegłosu).

Przegłos miękkich sonantów prowadził do stwardnienia poprzedzającej spółgłoski (np. Zawiercie bez przegłosu, Warta z przegłosem, por. też przegłoszone martwy i ros. мёртвый z zachowanym zmiękczeniem).

odm. wyrazów starano się dostosować do obecnych standardów, stąd nie ma tu rekonstr. form niepasujących do współczesnego systemu gramatycznego. Uwzględniono jednak formy liczby podwójnej tylko nielicznych wyrazów oznaczających parzyste części ciała (noga, oko, ręka, ucho). Pozostawiono też starą odm. wyrazów typu niebo, zachowaną szczątkowo w liczbie mnogiej. Całość można odtworzyć, opierając się na analogii do innych wyrazów rodzaju nijakiego o odm. spółgłoskowej: ramię, cielę. Zob. hasło niebo.

Użyte skróty zebrano tutaj.

Mój słownik wyrazów zapomnianych dedykuję wszystkim miłośnikom językowych starożytności, a także twórcom jęz. sztucznych opartych na polskim, językowym eksperymentatorom, artystom, poetom… jednym słowem każdemu, kto zechce zapoznać się z tą skromną stroną.

 

A

abo – albo. Mogło mieć też znaczenie a, i.

abowiem – albowiem. Zmiana formy była związana z wyparciem abo przez albo.

*ace – choć, acz, aczkolwiek. Zachowane w scs. (cě), także jako ce. U nas tylko acz.

*aczyć – obserwować. Od oko, por. zoczyć. Stąd dk obaczyć, zobaczyć i wtórne ndk baczyć.

*ad – piekło. Wyraz znany w jęz. cerkiewnym, pochodzenia gr. (Hades). Także *adowny, *adowski – piekielny.

alibo – albo. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

andrót – p. onrót.

aniże – ani nawet, ani nie. Znane było też skrócenie aniż. Dziś tylko aniżeli.

aże – aż. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

B

*bacić – uderzać, stukać. Zachowane w wielu jęz. słow., związane z bat. Por. batać.

*badli – lekarz, uzdrowiciel. Jest w scs. i strus., z rzadkim przyrostkiem od rdzenia ba- zachowanego w baba, bajać, baśń. Por. badłować

*badłować – leczyć. Obecne w scs. Por. badli.

*bagiew ż, D lp *bagwi – bagno, błotniste koryto wyschłej rzeki. Zachowane w ukr.

bagnię n, D lp bagnięcia – jagnię, owieczka. Znane w dial., być może z kontaminacji baran i jagnię. Stąd basia (zawołanie na owcę) i bazia.

*bar – bagno między wzgórzami. Zachowane w ukr. i dial. ros. Od tego nazwa rzeki Barycz. Zob. też bara, barzyna.

*bara – bagno, topielisko. Zachowane w płd.-słow. (skąd nawet gr. mpára). Prawdopodobnie wyraz przedsłowiański, występuje w nazwie rzeki Kolubara w Serbii. W okresie rzymskim Metubaris było nazwą międzyrzecza Sawy i Drawy. Zob. też bar, barzyna.

*barczeć – burczeć. Z niereg. rozwojem sonantu.

bardo n, Ms lp bierdzie – grzebień tkacki, skaliste wzgórze. Do dziś podhalańskie berdy ‘dzikie skały’. Przeniesienie znaczenia takie samo jak w wyrazie grzebień.

*bardokiew ż, D lp *bardokwi – sałata. Zapoż. gr. znane w płd.słow. (*bьrdoky).

barg – stóg, sterta. Znane w stpol., cz. i słwc., z *bъrgъ. Postulowana postać *bьrgъ dałaby *bierg, a jeśli barg, to z fałszywym przegłosem.

barlić – śmiecić, brudzić. Znane z dial. Stąd barłóg.

*barna – ryj, usta, warga. Zachowane w płd.-słow., pokrewne litew. burnà ‘usta’. Rodzimy odpowiednik zapoż. (wenet.) rydło.

*bar|zdy – szybki. Poświadczone w brus., s-ch. i w litew. Poza tym zwykle tylko barzy.

bar|zo – bardzo. Pierwotne znaczenie: szybko. Rozwój z > dz zachodził niereg. w niekt. grupach spółgłosek, por. zwon.

bar|zy – szybki, popędliwy, gwałtowny. Poświadczone w XV–XVI ww. Pierwotnie barzdy.

barzyna – bagno. Zachowane w pol. dial., a także w cz. bařina i słwc. barina, obok którego ciekawa forma bahurina ‘miejsce podmokłe’. Uwagę zwraca wymowa identyczna jak w wyrazie bażyna, pierwotnie o tym samym znaczeniu. Zob. też bar, bara.

*batać – uderzać, stukać. Zachowane w wielu jęz. słow., związane z bat. Por. bacić.

bawić – przebywać, bywać, być. Dzisiejsze znaczenie wtórne.

bażan – bażant. Dziś dodane nieetymologiczne -t.

bażyna – bagno. Dziś zachowane jako nazwa bagiennej rośliny Empetrum sp. Uwagę zwraca wymowa identyczna jak barzyna. Pochodzi od bagno. Zob. też bar, bara.

*bczew ż, D lp *beczwi – beczka. Zapoż. bawarskie, dziś używane tylko zdrobnienie.

bczoła, CMs lp bczele – pszczoła. Dziś wyrównanie rdzennej samogłoski w całej odm., wstawienie sz dla ułatwienia wymowy i ort. fonetyczna.

bdry, f.kr. bedr – czujny, rześki. Zachowane np. w ros. бодрый. Por. bdzieć.

bdzieć, bdzę, bdzi, bdzą, bdzij, bdział, bdzieli, bdzienie – czuwać, nie spać. Zachowane np. w cz., w ros. (jako archaizm). Por. bdry.

bednia – balia, wanna. Zachowane w dial., związane z bednarz.

bełbełchy – wnętrzności wyciągnięte w całości z rozciętego brzucha. Dziś uproszczone do bebechy. Reduplikowane od bełch ‘brzuch’.

bełch, D lp bełcha – brzuch bydlęcy; człowiek otyły, z dużym brzuchem. Znany do dziś w dial., spokr. z grec. phállos ‘członek męski’.

bełch, D lp bełchu – wir na rzece. Znany do dziś w dial. Pierwotnie bełk, zmieszane z poprzednim.

bełchaty – otyły, z wydatnym brzuchem. Od bełch w pierwszym znaczeniu.

bełchaty – pełen wirów. Od bełch w drugim znaczeniu.

bełchotać – bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.

*bełcz, D lp *bełczu – wir na rzece. Ukr. bovč, w pol. dialektach także bełczak ‘kałuża’. Zob. bełk, bełch.

bełczeć – bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.

bełk, D lp bełku – wir na rzece. Znany do dziś w dial., także w postaciach bełch, bełcz. Stąd bełkotać, ze zmianą znaczenia. Ukr. bovč, w pol. dialektach także bełczak ‘kałuża’.

bełkać – bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.

bełkotać – bulgotać; mówić niewyraźnie. Dziś tylko w drugim, wtórnym znaczeniu. Znanych jest wiele innych podobnych postaci: bełchotać, bełczeć, bełkać, blekotać, bulgotać, bulkotać.

*bełn, MsW lp *bilnie – lulek. Z *bьlnъ, zachowane w płd.słow. Por. bilnika, bleń.

*bełnować – szaleć. Z *bьlnovati (z przegłosem), zachowane w płd.słow. Por. bilnić.

*bezdna, D lm *bezden – bezdeń, otchłań. Por. biózdna z reg. rozwojem przedrostka.

*bezzakonie – bezprawie. Z reg. rozwojem przedrostka byłoby biozakonie (p.).

biada, Ms lp biedzie – biada, bieda. Forma bieda powstała z wyrównania do miejscownika.

*białoba – biel. Znane w innych językach słowiańskich.

Białobóg, D lp Białoboga – jeden z bogów panteonu słow., uosobienie dobra, być może odpowiednik Swaroga (p.) w końcowym okresie religii słow. Antagonista Czarnoboga (p.).

białorzytka – ptak z rodzaju Oenanthe. Nazwa pochodzi od białej barwy kupra, zob. rzyć.

biały, M. lm m-os. bieli – biały. Dziś odm. wyrównana (biały : biali), wciąż jednak bielić, bielszy.

bias, Ms lp biesie – bies, diabeł, zły duch. Dziś temat wyrównany do miejscownika: bies, biesie.

bidło – deska nabita gwoździami (np. element sań, okucie butów itd.). Znane w stpol., derywat od bić.

bie – bez (przyimek). Zob. bióz.

biedzić – zmuszać. Dziś używany w innym znaczeniu. Zob. pobiedzić, ubiedzić.

*bierg – stóg, sterta. Zob. barg.

bierzwiono, Ms lp bierzwienie, D lm bierzwion – bierwiono, belka. Zob. bierzwno, brzewno.

bierzwno, D lm bierzwien – bierwiono, belka. w dial. słowiańskich także ‘most’. PS posiadał formy oboczne: *brьvьno, *bьrvьno i *bьrveno, skąd cz. břevno (podobne formy są w innych jęz. słow.), pol. bierzwno i bierzwiono (obie w stpol.). Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba. Zob. bierzwiono, brzewno.

*bierzyc – herold. Pożyczka z okresu awarskiego, *biritjь.

biesiada, Ms lp biesiedzie – mowa, rozmowa. Dziś zmiana znaczenia i temat wyrównany biesiada, biesiadzie. Także biesiadować – rozmawiać.

*bieszczyślny, f.kr. *bieszczyślen – niezliczony. Zachowane w scs., z asymilacją przyimka bioz (p.), od czysło (p.).

*bieśny, f.kr. *biesien – opętany. Od bias (p.).

bieżeć, bieżę, bieży, bieżą, bież, bieżał, bieżeli, bieżenie – podążać, biec. Dziś archaizm.

*bilnić – mylić. Z słow. *bьlniti, zachowanego w s-ch. búniti se ‘mylić się’. Por. bełnować.

*bilnika – lulek. Zachowane w płd.słow. Por. bełn.

*biodra, CMs lp *biedrze, D lm *biódr – dół, dziura w ziemi. Zachowane w dial. ukr. (‘dolina, bajoro’), niezwiązane z biodrem, ale z bóść, badać (pierwotnie ‘kopać’). Zob. ubiedrze.

biodro, Ms lp biedrze – biodro. Dziś temat wyrównany biodro, biodrze, ale być może biedrzeniec (nazwa rośliny), o ile nie od biodra.

*biozakonie – bezprawie. Znane w scs., już tam z jednym -z-. Por. bie.

*biórła ż, D lm *bioreł – berło. Współczesna forma jest czechizmem, a jej rodzaj dopasowano do wyrazu jabłko, innego insygnium władzy królewskiej. W wieku XV używano także postaci berła, perła, piorło. Wyraz ten zapoż. z sgn ferala lub wprost z łac. ferula.

*bióz, *bioze – bez, beze. Przyimek z niereg. stwardnieniem i bez oczekiwanego przegłosu, co spowodowane częstością użycia (bez < *bъzъ zamiast bezъ). Scs. zachował nawet ślady przypuszczalnej starszej formy niezawierającej końcowego -z; w polskim oczekiwalibyśmy wówczas bie.

*biózdna, D lm *biozden – bezdeń, otchłań. Por. bióz. Możliwe też bezdna (p.) z niereg. rozwojem przedrostka.

bisior, Ms lp bisierze – perła. Dziś odm. wyrównana bez wymiany samogłosek i zmiana znaczenia: 1. ‘krzepnąca wydzielina niekt. małży’, 2. ‘tkanina wyrabiana w starożytności z nici z tej wydzieliny’, 3. ‘cienka tkanina na zasłony i suknie w dawnej Polsce, podobna do prawdziwego bisioru’.

*biud m. lub *biudo n. – drewniany talerz, naczynie, misa. Podobne wyrazy zachowane w scs. i w ros. (z epentetycznym -l-).

*blać, *bleję, *bleje, *bleją, *blał, *blali, *blanie – beczeć, pleść głupstwa. Zachowane w innych jęz. słow.

*bladoba – bladość. Znane w innych językach słowiańskich.

blady, M. lm m-os. bledzi – blady. Dziś z wyrównaniem samogłoski: bladzi.

*blądź ż, D lp *blędzi – prostytutka, pierwotnie błąd, nonsens, oszustwo. Zachowane w innych jęz. słow. Dzisiejsze bladź jest zapoż. z ros. блядь.

*bląść, *blędę, *blędzie, *blędą, *blądł, *blędła, *blędli, *blędzienie – mówić głupstwa. Zachowane w innych jęz. słow., związane z błąd.

*blek – beczenie, także blekot (roślina trująca). Zachowane w innych jęz. słow.

blekotać – beczeć (o owcy); bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.

*blenić – złościć, mieć halucynacje. Zachowane w dial. ros., por. bleń, blon, blonować, błonić.

bleń – lulek czarny. W stpol. Dzisiejsze bieluń (inna roślina halucynogenna) jest zniekształceniem tego wyrazu. Por. bełn, blon.

*blesk, D lp *blsku – blask, błysk. Zachowane w stcz. Por. bliskać, blszczeć.

*bleść, *bladę, *bledzie, *bladą, *bledź, bladł, bledli, *bledzienie – blednąć. Dziś zmieszane z inch.: blednę, blednięcie.

bliskać – błyskać. Forma stpol., pierwotniejsza. Dzisiejsze błyskać jest rezultatem starej, zach.-słow. kontaminacji pierwotnych bliskoznacznych bliskać i łyskać. Por. blesk, blszczeć.

*bliz, blizo, blizu, *bliź – blisko, w pobliżu. Formy stpol. i zachowane w niekt. jęz. słow.

*blizy – bliski, blisko położony, sąsiedni. Postać zachowana w niekt. jęz. słow.

*blknąć – blaknąć. Dzisiejsza forma przekształcona według blady.

*blon, Ms lp blenie – lulek czarny. W stpol. zachowana postać ze stałym -e- (blen), bohemizm. Por. bełn, blenić, bleń, blonować, błonić.

*blonować – szczebiotać, ćwierkać. Pierwotnie denerwować. Zachowane w stcz. blenovati (*beln-), por. blon.

blszczeć – błyszczeć. W stpol. blszczenie, potem plszczenie, w dial. mazurzące psceć. Forma literacka według błyskać. Por. blesk, bliskać.

*bluść, *bludę, *bludzie, *bludą, *bludź, *bludł, *bludli, *bludziony, *bludzienie – obserwować, patrzeć. Znane w jęz. wsch. i płd.-słow.

blwać, bluję, bluje, blują, bluj, blwał, blwali, blwanie – wymiotować. Zachowane do niedawna. Mieszane z pluć (dawniej plwać, p.).

*błagi, M. lm m-os. *bładzy – błahy, mierny, nędzny. Rekonstr. niepewna, nie wiadomo, czy dzisiejsze błahy (bohemizm) i błogi (p.) mają dwa źródła czy jedno.

*błcha, D lm błech – pchła. Wyraz trudny fonetycznie, dziś przekształcony dla ułatwienia wymowy.

błeszka, D lm *błszek – pchełka; także: gatunek babki. Dzisiejszy wyraz pchełka wtórnie utworzony, istnieje też płeszka i płesznik (gatunek babki).

błogać – błagać. Postać współczesna jest bohemizmem, por. błogi.

błogi – błogi, dobry. Rekonstrukcje niepewne, por. błagi.

*błogini – dobroć. Zachowane w scs. (zgodnie z rozwojem płd. jako blagyńi).

błogo n, D lp błoga, D lm błóg – dobro. Dzisiejszy przymiotnik błogi ma nieco zmienione znaczenie, por. jednak błogosławić.

*błogodzieć ż, D lp *błogodzieci – łaska. Z jęz. cerkiewnego, por. błogo i dziać.

*błonić – złościć, szaleć. Zachowane w s-ch., por. blenić, bleń, blon, blonować.

*błozina – poprzeczna belka, wałek pod głowę. Znane w s-ch. blàzina ‘wałek pod głowę, poduszka’, słwń. blazína ‘krokiew’, litew. balžíenas ‘belka poprzeczna (np. sań)’.

*błozno – poprzeczna belka. Zachowane m.in. w kaszubskim i w dial. ros. Związane z błozina.

*błożyć, *błożę, *błoży, *błożą, *błóż, *błożył, *błożyli, *błożenie – błogosławić, uszczęśliwiać. Zachowane w scs.

*błógiew ż, D lp *błógwi – borowik. Znane w niekt. jęz. słow., PS *bolgy.

*błukiew ż, D lp *błukwi – pastwisko, nizina porośnięta trawą. Rekonstruowane.

bniec, D lp bieńca – bniec (rodzaj rośliny). Jedyny wciąż notowany wyraz z wewnętrznymi wymianami ilościowymi (ale czy tak używany?).

*bodać, *bodam – dźgać, przebijać, kłuć, bóść. Zachowane w wielu jęz. słow., od tego samego rdzenia co bóść, badać.

*bokiew ż, D lp *bokwi – babka (roślina). Znane w różnych jęz. słow.

boleć, bolę, boli, bolą, ból, bolał, boleli, bolenie – chorować. Dziś zachowane głównie w 3. osobie (coś kogoś boli). Dawniej także boli czymś = choruje na coś.

*bolej – więcej. Ten PS i PIE rdzeń zachowany u nas tylko w imieniu Bolesław.

boleźń ż, D lp boleźni – choroba. Dziś archaizm.

*bolszy – większy. Zachowane w ros., por. bolej.

*boła – bagno. Związane z biały i błoto, w słow. niezaświadczone, ale obecne w litew. balà.

bołądź, D lp *bołędzia – gołąb. Dziś tylko jako nazwisko, od litew. balañdis, które jest zapewne zniekształconą postacią z tego samego źródła, co pol. gołąb.

bora m, borak – siłacz, atleta. Forma bora zachowana w kaszubskim, por. też nieborak. Zob. bróć.

*bódel, D lp bódla – cierń. Znane gł. w jęz. płd.-słow. Związane z bóść.

*bógdaj – bodaj, oby. Zaświadczone bogdaj, z dwukrotnym niereg. skróceniem (*bógdaj > bogdaj > bodaj) z powodu częstości użycia.

bóść, bodę, bodzie, bodą, bódź, bódł, bodła, bodli, bodziony, bodzienie – bóść, kłuć. Obecnie zakres znaczeniowy ograniczony do kłucia rogami przez zwierzę, a imiesłów bierny i odsłownik nieetymologiczne (bodzony, bodzenie). Pierwotne znaczenie było związane z kopaniem w ziemi.

bót – but. Zapoż. z fr. botte, skojarzone z błędnie podzielonym wyrazem obuć, w którym ob- jest przedrostkiem, a -u- (a nie -bu-) rdzeniem.

bracia ż, D lp braci – brać, bracia (zbiorowo). Dziś forma bracia ma znaczenie liczby mnogiej wyrazu brat. Historycznie poprawne jest jednak ta bracia, a nie ci bracia. Pierwotna liczba mnoga od brat musiałaby natomiast brzmieć ci braci lub ci bratowie, tych bratów, tym bratom, tymi bratami, o tych bratach.

*braga – braha, słód, rodzaj piwa. Znane w zach.słow.

brak – wesele. Związane z brać. Dzisiejszy wyraz brak ‘niedostatek, nieobecność czegoś’ całkiem innego pochodzenia (zapoż. z niem.).

brat – brat, także kuzyn. Dziś w liczbie mnogiej odm. wtórna, p. bracia. Istniała też druga forma, która mogłaby zachować się jako bratr, bratra, lm bratrzy, por. braterstwo, braterski.

brataniec – syn brata dla cioty. Stryj nazywał syna brata synowcem. Dziś bratanek. Zob. nieć.

bratanica – córka brata dla cioty. Stryj nazywał córkę brata synowicą. Zob. nieścierz.

bratr – p. brat.

*bratrzyna – żona brata, bratowa. Wyraz hipotetyczny, w rzeczywistości bratową nazywano jątrwią lub zełwą, mieszając w ten sposób ścisłe określenia pokrewieństwa (p.).

*brasoletka – bransoletka. Wyraz pochodzi z fr. bracelet i pierwotnie nie zawierał n, które wprowadzono jako wypaczenie. Używano też postaci brazoletka, branzoletka.

brdnąć – brnąć. Dziś zanik d w złożonej grupie spółgłosek.

*breń ż, D lp *brni – zbroja. Por. scs. brъnję, ros. bronь, bronja ‘kolczuga’. W stpol. wyparte przez broń pochodzenia wsch.-słow. i zmieszane z broń ‘oręż’ < ‘walka’ od bróć. Także brnia.

*breść, D lp *brścia – pąk drzewa lub krzewu. Znane w wielu jęz. słow.

*brkać – rzucać. Znane w innych jęz. słow. (*brъkati). Por. brsać.

*brknąć – rzucić. Jednokrotny odpowiednik brkać.

*brnia, D lm *breń – zbroja. Pierwotna forma, zap. z germ., zmieszana z broń, p. breń.

brodło, D lm bródł – stóg siana. Znane z gwar. W innych jęz. słow. także znaczenia ‘tama’, ‘fortyfikacja’. Istnieje też postać bródło.

broić, broję, broi, broją, broił, brojony, brojenie – 1. być ostrym, robić coś złego, kaleczyć, walczyć. Stąd współczesne ‘psocić’. 2. liczyć. Por. brój.

brona – brona, brama, obrona. Ma związek z bronić. Wyraz brama jest bohemizmem i wykazuje niereg. -m- (zamiast *brana).

*brony – biały (o koniu). Istnieje w niekt. jęz. słow.

broń – pierwotnie obrona, potem także narzędzie obrony.

brońba, D lm bronieb – bronienie, obrona. Z przyrostkiem -ba.

*broskiew ż, D lp *broskwi – brukiew. Zapoż. łac. znane w słwń. i s-ch.

*broszno – mąka (żytnia), pokarm. Stary termin słow. zachowany m.in. w ros. i scs, prawdop. Zapoż. wenet. obok rodzimego mąka.

bróć, *borzę, *borze, *borzą, *bórz, *brół, *bróła, *bróli, *brócie – walczyć, zmagać się, mocować się. Zachowane w scs. (brati) i ros. (бороться), także w gwarach (bróć się). Możliwa także odm. nowocześniejsza: bruć, bruję jak pruć, p. próć. Pokrewne wyrazom broń, zbroja, broić, nieborak, p. też bora.

*bródew ż, D lp *bródwi – topór (tzw. brodaty). Zapoż. germ. (słow. *bordy), zapewne goc.

bródło – stóg siana. Także brodło.

bróg, D lp brogu – daszek na 4 drągach przykrywający stóg. Znane w stpol. i w dial.

*brój, *broju – liczba. Zachowane w płd.słow., por. broić.

*brów, D lp *browa – wieprz, tucznik. Znane w wielu jęz. słow., u nas zaświadczone tylko zdrobnienie browek.

brózda – bruzda. Dziś ort. fonetyczna.

*brsać – rzucać. Znane w innych jęz. słow. (*brъsati). Por. brkać.

*brsele – skorupa, tabliczka. Znane w scs.

*brsnąć – rzucić. Jednokrotny odpowiednik brsać.

bruśnica – borówka brusznica. Dzisiejsza forma literacka jest wykolejona wskutek hiperpoprawności.

brut – gwóźdź. Znane w płd.słow., także w bałt.

*brysadło – ręcznik, ścierka. Znane w niekt. jęz. słow.

brzazg – brzask. Postać brzazg zaświadczona jest w stpol., scs., w dial. ros. Jednak postać brzask < *brěskъ jest zgodna z danymi z jęz. bałt.

*br|zda, D lm *brezd – uzda, wędzidło, hamulec. Znane w wielu jęz. słow.

*brzec, *brzegę, *brzeże, *brzegł, *brzeżony – strzec, chronić. Zachowane w innych jęz. słow.

*brzedza, D lp *brzedzej – ciężarna. Zachowane w innych jęz. słow., por. brzemienna.

*brzedzić – bredzić. Postać współczesna jest rutenizmem.

brzeg – brzeg, pierwotnie ‘niedostępne miejsce, stok góry, pagórek, góra’.

*brześć, *brzodę, *brzedzie, *brzodą, *brzedź, *brzódł, *brzedli, *brzedzienie – brnąć, brodzić. Istnieje w innych jęz. słow.; także odm. *brdę, *brdzie, *brdą, *brdzij, *brdzenie.

*brzew, D lp *brzwi – belka, kładka, most, ogrodzenie. Zachowane w cz.

*brzewno, D lm *brzwien – bierwiono. Taka postać rozwinęłaby się ze słow. *brьvьno, które jest postacią najbardziej rozpowszechnioną i chyba pierwotną. Zob. bierzwno.

brzęknąć – nabrzmiewać, puchnąć. Dziś zanikające, ale wciąż obrzęk.

*brzężdżeć – brzęczeć. Zachowane w jęz. wsch.słow., ale istnieje także w bałt.

*brzna, D lm *brzen – glina. Znane w niekt. jęz. słow.

*brzon, MsW *brzenie, M. lm *brzeni, D lm *brzonów – dziecko. Pokrewne litew. bérnas, goc. barn. Odpowiednik zapoż. wenet. dziat (p.).

*brzona, D lp *brzonej – ciężarna. PS *berna, pokrewne goc. barn ‘dziecko’. W s-ch. zabrénjiti ‘zajść w ciążę’

brzoskiew ż, D lp brzoskwi – brzoskwinia. Zapoż. łac.

brzost, Ms lp brzeście – wiąz górski. Wyraz wychodzący z użycia, z ujednoliconą samogłoską -o- w odm.

brzoza, CMs lp brzezie – brzoza. Dziś temat wyrównany brzoza, brzozie, ale także brzezina.

*brzycz m, D lp *brzycza – brzytwa. Zachowane w jęz. płd.słow. Wyraz brzytwa był pierwotnie nazwą czynności (‘golenie’).

*brzyć, *brzyję, *brzyje, *brzyją, *brzyj, *brzył, *brzyła, *brzycie – golić. Zachowane w innych jęz. słow., por. brzytwa.

*brzyd – ostrze. Istnieje w niekt. jęz. słow.

brzydki – ostry. Dzisiejsze znaczenie jest wtórne, choć występuje w niekt. jęz. słow. Słwń. brídək znaczy m.in. ‘piękny’.

*brzydź ż, D lp *brzydzi – ostrze. Istnieje w niekt. jęz. słow.

brzytwa – golenie, wtórnie narzędzie służące do golenia. Od brzyć z przyrostkiem -twa.

*btew ż, D lp *betwi – botwina, boćwina, nać buraka. PS *bъty. Dzisiejsza postać jest rutenizmem.

*bug – bransoleta. Zapoż. z germ., zaświadczone w scs.

*bui ż, *buja – głupi, szalony, silny, dziki. Dziś pokrewny czasownik bujać oraz przymiotnik bujny.

bujny, f.kr. bujen – dziki, burzowy. Dzisiejsze znaczenie jest wtórne.

bujwół, D lp bujwołu – bawół. Forma znana w stpol., powstała przez skojarzenie z bui (p.).

bukiew ż, D lp bukwi – bukiew (owoce buka), litera. Drugie znaczenie u nas zanikło, por. ros. буква.

bulkotać – bulgotać (o przepływającej wodzie). Jedna z wielu postaci, por. bełkotać.

*buwół, D lp *buwołu – bawół. Forma pierwotna, zachowana w stcz. buvol. Zapoż. z łac.

byle – ziele. Znane w stpol. i w różnych jęz. słow. W wyrazie tym zachowało się pierwotne znaczenie rdzenia by- (być), związane z roślinami i rośnięciem.

C

*całew ż, D lp całwi – uzdrowienie. Wyraz znany tylko w scs. (cěly).

całować – całować, pozdrawiać. Pierwotnie związane z cały ‘zdrowy’.

cały, M. lm m-os. celi – cały, zdrowy. Dziś temat wyrównany. Pierwotne znacznie związane z leczeniem i zdrowiem, por. całować, celić.

cana, CMs lp cenie – cena. Dziś temat wyrównany do postaci celownika-miejscownika i cenić.

capać – 1. chwytać, 2. brnąć, stąpać przez błoto. Dźwiękonaśladowcze. W pol. pierwsze znaczenie (ucapić ‘chwycić’), prawdopodobnie efekt kontaminacji z chapać.

*casarz – cesarz, car. Zapoż., w którym nie doszło do przegłosu, zachowane w jęz. słow. z wieloma niereg.ościami.

*casta, CMs lp *ceście – droga, ścieżka. Z PS *cěsta, zachowane w wielu jęz. słow. Pierwotnie znaczyło ‘utarta’, por. ceścić, czyścić.

catew ż, D lp catwi – cześć, poważanie. Zachowane w stpol., w dial. mazowieckim. Od IE *koitū-, związanego z *keit-, *kit- z którego cześć.

*cber, D lp cebra – ceber, wiadro drewniane o dwóch uchach. Zaświadczone dzber. Zapoż. z sgn zubar, zwibar. Dziś odm. bez wewnętrznych wymian ilościowych.

*ccerz ż, D lp *ccerzy – p. dcerz.

*ccora, Ms lp *ccerze, D lm *ccór – p. dcora.

*ce – choć, aczkolwiek, gdy, i, poza tym. Zachowane w scs. (cě), także jako ace.

cebrek, D lp *cberka – cebrzyk. Zaświadczona ort. fonetyczna dzberka. Dziś odm. bez wewnętrznych wymian ilościowych.

*celić – leczyć, uzdrawiać. Zachowane w wielu jęz. słow. Współczesne ocalić ma samogłoskę wyrównaną do cały.

*cepić, *cepię, *cepi – rozszczepiać, rozkuwać. Znane w płd.słow.

*ceścić – przecierać, wycierać, wtórnie kastrować. Znane w niekt. jęz. słow. Por. casta.

cetno – liczba parzysta. Także czetno. Niejasne, prawdopodobnie *cećno < *cětьno, stąd brak przegłosu, związane z catew (p.). Jeśli czetno pierwotne, wówczas od *čьtьno. Zob. licho. Liczby parzyste postrzegane były jako dobre, godne czci, zaś nieparzyste jako złe, liche.

*cewnica – trzcina; fujarka, flet. Od cewa ‘rurka’ (słow. *cěva).

cęta – drobna moneta, błyskotka. Dziś tylko zdrobnienie cętka.

chadzać – chodzić wielokrotnie. Czasownik częstotliwy do chodzić w znaczeniu ‘poruszać się bez wyraźnego celu’ (np. chodzić po parku). Jedyny czasownik tego typu będący wciąż jeszcze w użyciu. Por. jeżdżać, latywać, naszać, ważać.

chałastra – hałastra. Dziś wariant na podst. ukraińskiego dialektyzmu, skojarzonego z wyrazem hałas. Źródłem tego zapoż. jest nowogreckie khalástra ‘grabież, zniszczenie, spustoszenie’, stąd pisownia ch jest etymologiczna.

*Chars – jeden z bogów słowiańskich, łączony z księżycem. Jego imię jest propagowane w ruskiej postaci Chors przez miłośników słow. starożytności. Prawdopodobnie *xъrsъ zamiast *kъrsъ ‘chudy’.

chąsa – zgraja, banda grabieżców. Tak w stpol., potem odnosowione chasa lub bohemizm: w cz. chasa ‘czeladź, młodzież’. Zapoż. z tego samego źródła germ., co potem husarz i huzar.

chąsić – grabić, kraść. Od chąsa.

chąśba, D lm chąsieb – grabież, kradzież. Z przyrostkiem -ba. Stpol. ruchome e w D lm jest śladem po jerze.

chełbić się – kołysać się, falować; chlubić się, być z czegoś dumnym. Wyraz chlubić się jest bohemizmem, w stpol. także chłubić się, o znaczeniu przenośnym z dawnego ‘burzyć się, wzbierać (dumą)’.

chełm – wzgórze. Zachowane w nazwach miast Chełm, Chełmek. Zapoż. germ., por. szłom. Znacznie nowsze hełm jest zapoż. niem. o całkiem innym znaczeniu.

chełst – szelest, łoskot.

chełzać – powściągać. Do dziś zachowane jest okiełzać z niereg. zmianą ch w k.

*chęcia – choć. Zob. chocia.

*chęcieć, *chęcę, *chęce, *chęć, *chęciał, *chęcieli, *chęciany, *chęcenie – chcieć. W odm. od czasów prasłow. redukcja samogłoski wskutek częstości użycia, p. chocieć. Por. jednak chęć, zachęcać.

chęć – chęć, chuć. Wyraz chuć ‘popęd seksualny’ jest ukrainizmem.

chędogi – zręczny, sprytny, później schludny, porządny, ładny. Zapoż. germ.

*chluć, *chluję, *chluje, *chlują – czyścić, porządkować. Postać starsza od chludzić i kludzić (p.), rekonstruowana na podst. niechlujny (p.) oraz litew. šlúoti ‘zamiatać’.

chludzić – czyścić, porządkować, sprzątać. Zachowane w gwarach. W jęz. literackim istnieją derywaty schludny, niechlujny (p.).

*chłóść, *chłodę, *chłodzie, *chłodą, chłodź, chłódł, chłodła, chłodli, *chłodzienie – chłodnąć, stygnąć. Dziś zmieszane z inch.: chłodnąć, chłodnie, chłodnięcie.

chmurnik – p. płanetnik.

chocia – choć. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia. Wcześniej z tego samego powodu w słow. rdzeniu *xot- zanik nosowości (powinno być *xǫt-). Gdyby proces ten nie zaszedł, mielibyśmy dziś chęcia.

*chocieć, *chocę, *choce, *choć, *chociał, *chocieli, *chociany, *chocenie – chcieć. W odm. od czasów stpol.ch redukcja samogłoski wskutek częstości użycia. Gdyby czasownik ten nie uległ kolejnym redukcjom, brzmiałby zapewne chęcieć.

chopić – chwycić, objąć. Stpol., związane z chapać. P. też pochopić.

Chors – p. Chars.

chrona – zboże, pożywienie, wtórnie ochrona. Pierwotne znaczenie zachowane w bułgarskim. Stąd chronić.

chróst – chrust. Dziś ort. fonetyczna. Pierwotnie *chwróst, reg. uproszczone.

chudoba – chudość, później skromne gospodarstwo, niewielki dobytek. Niemal zapomniane.

*chulić – obrażać. Od chuła.

chulić się – kulić się; chować się, kuląc. Niezwiązane z chulić ‘obrażać’. Zachowane w słwc. i w pol. dialektach.

*chuła – obraza. Zapoż. germ., zachowane w scs. i ros.

*chułość – wstyd. Rodzime, niezwiązane z chuła. Znane w stcz.

chwiejba, D lm chwiejeb – chwianie, kołysanie. Z przyrostkiem -ba, dziś niemal zapomniane i bez etymologicznego -e- ruchomego.

chworoba, D lm chworób – choroba.

*chwory, f.kr. *chwór – chory. Forma współczesna z niereg. zanikiem *v.

chycz, chyz, chyzia, chyża, chyżyna – chata, domostwo. Znane w stpol. i w wielu jęz. słow. W tym samym znaczeniu używano w różnych dial. słow. wyrazów, które w polskim brzmią lub brzmiałyby chata, kąca, izba.

ciało, Ms lp ciele, daw. *cielesiu, M. lm *cielosa (odm. jak niebo, p.) – ciało. Dziś odm. według zwykłego typu, śladem dawnego modelu jest przym. cielesny. W psłow. obok *tělo mógł istnieć też wariant *telo, a wyraz może być spokrewniony z cielę.

cie – widzicie. Wyraz ekspresyjny skrócony wskutek częstości użycia, dziś w gwarach.

*cieciec, D lp *ciećca – mąż siostry ojca (cioty). Wyraz zachowany w staroczeskim. W stpol. używano formy pociot. Zob. też naciot, posiół.

ciernie (n) – ciernie, cierniste krzewy. Rzeczownik zbiorowy z PS *tьrnьje. Zob. tarn, tarnka.

ciernina – tarnina, ciernisty krzew. Postać znana w stpol. Być może już od czasów PS istniały dwie formy: *tьrnъ ~ *tъrnь, stąd wahania w polskim. Zob. tarn, tarnka.

*cierść, *cierzpę, *cierzpie, *cierzpą, *cierzp, cierzpł, cierzpła, cierzpli, *cierzpienie – cierpnąć, stawać się twardym, zdrętwiałym. Zaświadczone tylko inch. cierpnąć, cierpnie.

cierzpieć – cierpieć. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba.

cieść, D lp ćcia (lub tścia, wcześniej *ćścia) – teść, ojciec żony. W formie współczesnej wyrównania analogiczne. Zob. też świekier.

*cieść, *ciepę, *ciepie, *ciepą, *ciep, *ciepł, *ciepli, *ciepienie – być ciepłym, grzać. Rekonstruowane, od tego kauzatywne topić (przez ogrzanie). Dial. ciepnąć ‘rzucić’ chyba niezwiązane.

*cieślka, D lm *cieślek – p. ciosłka.

*cina – błoto, brud. Na podst. scs tina. Wyraz bardzo archaiczny, mający nawiązania tylko w toch. tin- ‘być brudnym’.

ciołek, D lp ciołka – młody byczek. Dziś związek z cielę mało widoczny, ze zmianą znaczenia: ‘człowiek nierozgarnięty’.

*ciosłka, CMs lp *cieślce, D lm *ciosłek – ciesiołka, ciesielstwo, wykonywanie pracy cieśli. Możliwe także cieślka (p.). W formie ciesiołka fałszywe e ruchome.

ciosło, Ms lp cieśle, D lm ciósł, ciosł – siekiera. Rodzima nazwa, odpowiadająca zapożycz. (wenet.) siekiera. Stąd cieśla.

ciota, CMs lp ciecie – ciotka, siostra ojca lub matki. Pierwotnie tylko siostra ojca, p. sioła. Odm. dziś wyrównana, znaczenie rozszerzone, w powszechnym użyciu forma zdrobniała ciotka. Obok cioty rodzonej istniała też ciota stryjeczna – córka stryja ojca lub matki, ciota wujeczna – córka wuja ojca lub matki, ciota cioteczna – córka cioty ojca lub matki. Męża cioty zwano pociotem lub naciotem, wcześniej zapewne ciećcem.

ciszczba, D lm ciszczeb – ściskanie, ścisk, potem ciżba, tłum. Związane z ucisk, ścisk, naciskać, z przyrostkiem -ba. Dziś ort. fonetyczna, a w D lm usunięto e ruchome (etymologicznie poprawne jako ślad po jerze).

cka, D lm desk – deska. Zob. dska.

*cka, D lm *tesk – tęsknota. Zob. tska.

cknić, cknąć, ckny, cnić, cklić – p. tsknić, tsknąć, tskny, tsklić.

cło – tęskno, nudno. Dialektalne. Zob. tskło.

cosi – coś. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

ctować – częstować. Zob. czestować.

czacze n, D lp czacza – cacko, drobny podarunek. W stpol. też czaczo. Dziś forma dial., wyraz ma prawdopodobnie związek z czekać, czakać (p.).

czad, MsW lp *czedzie – czad, dym. Dziś temat wyrównany, choć rozwój ě po č jest niejasny. Pokrewne czadz, kadzić, kadzidło.

*czadz ż, D lp *czadzy – sadza, kopeć. Związane z czad, gł. w płd.słow.

czakać – czekać. Forma wielokrotna: czakać (*čěkati) = czekać (*čekati) wiele razy. Znane w stpol., mieszało się z jednokrotnym czekać.

Czarnobóg, D lp Czarnoboga – jeden z bogów panteonu słow., uosabiający złe moce, przypuszczalnie odpowiednik Wielosa (p.) w schyłkowym okresie istnienia religii słow.

czarny, M. lm m-os. czerni – czarny. Dziś odm. wyrównana (czarny : czarni), wciąż jednak czernić.

czart, MsW lp *czercie – czart, czort, diabeł. Forma czort jest rusycyzmem, w miejscowniku nie powinno być przegłosu er : ar (por. martwy : śmierć).

czas, MsW lp czesie – czas, okres czasu. Forma współczesna wyrównana, choć rozwój ě po č jest niejasny, por. wczesny.

*cząć, *cznę, *cznie, *czną, *cznij, *czął, *częła, *częli, *częty, *częcie – zacząć, rozpocząć. W słow. znany tylko w złożeniach z przedrostkami.

czban – dzban. Dziś forma dial. (wpływ wyrazu ceber? – p. cber) o ort. fonetycznej.

*czery – przezroczysty, czysty. Związane ze szczery. Zachowane w cz. čirý.

czerzpać, czerzpam, czerzpa, czerzpają – czerpać. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba. Dziś zmiana typu odm.

czerzw, D lp czerzwia – czerw, robak. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba.

*czerzwiony, M. lm m-os. *czerzwieni – czerwony. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba. Stwardnienie -w- niereg., por. czerwieńszy.

czestować – częstować. Współczesna forma z unosowieniem, por. cześć. PS *čьstovati powinno dać ctować, jednak wokalizacja słabego jeru dawna. Zob. też miedzy, piekny, teskny.

cześć ż, D lp czści – cześć. Współczesna forma czci z uproszczeniem.

*cześćny lub *czestny, f.kr. *czścien (później *ccen) – cny. Z PS *čьstьnъ jь, por. ros. честный. Stpol. czesny wyparte przez *czstny > czsny > cny (z dwoma jerami słabymi lub z innej formacji prasłow.: *čьstnъjь). Por. też zacny.

czetno – p. cetno.

czeźć, *czozę, *czezie, *czozą, *czeź, *czózł, czeźli, czezienie – ginąć, niknąć. Dziś tylko sczeznąć, zob. czoznąć. Od tego samego rdzenia pochodzi kazić.

czędo, D lm *cząd – dziecko. Zachowane w stpol. i wielu jęz. słow., zapewne pożyczka germ. (por. niem. Kind).

czępieć, czępię, czępi, czępiał, czępieli, czępienie – kucać. Zachowane w stpol. i dial. wlkp., w jęz. literackim znane pochodne gwarowe przycupnąć.

czmiel – trzmiel. Spokrewnione z komar (czm- ~ kom-). Postać współczesna hiperpoprawna.

czoło, Ms lp czele, D lm czół – czoło. Dziś odm. wyrównana, ale wciąż przenośne na czele, por. przód. W psłow. istniała także odm. według typu niebo (p.), z czego powinny powstać w pol. M. lm *czelosa, D lm *czelos.

czosać, czeszę, czesie, czeszą, czesz, czosał, czesanie – czesać. Dziś alternacja samogłoski usunięta z odm.

*czoznąć, *czoznę, *czeźnie, *czozną, *czeźnij, *czoznął, *czoznęli, *czeźnięcie – ginąć, niknąć. Forma inch. od czeźć. Udokumentowana jest odm. z wyrównaną samogłoską: czeznąć, czeznę, odsłownik czeźnienie, czeźnięcie. Dziś tylko postać dokonana sczeznąć (w jęz. książkowym).

czrzemcha – p. trzemcha.

czrzep – p. trzep.

czrześnia – p. trześnia.

czrzewia – trzewia.

*czrzew, D lp *czrzewia – p. trzew.

*czrzez – przez. Zachowane w wielu jęz. słow. Por. czrzóz.

czrzoda, Ms lp czrzedzie, D lm czrzód – p. trzoda.

*czrzon, Ms lp *czrzenie – p. trzon.

*czrzosło, Ms lp *czrześle – p. trzosło.

*czrzóz – przez. Zachowane w wielu jęz. słow. Podobnie jak oczekiwane bióz, także ten przyimek zachowałby się zapewne bez oczekiwanego przegłosu, co spowodowane częstością użycia (czrzez zamiast czrzóz).

*czrzysło – p. trzysło.

czstny, f.kr. czestn – cny, czcigodny, uczciwy, moralnie dobry. Z PS *čьstnъ jь lub z *čьstьnъ jь z niereg. zanikiem jeru. Por. cześćny.

czso – co. Forma bez uproszczenia trafia się w tekstach stpol.

czsosi – coś. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

cztery, MW m-os. czterej, DMs czterech, B m-os. czterech, C czterem, N. czteremi – cztery. Forma czterema jest analogiczna do dwoma, dwiema. Por. dwa, trzy, noga, oko, ręka, ucho.

*cztwartka, CMs lp *cztwiertce – ćwiartka. Forma współczesna pochodzi z dial. mazowieckiego.

*cztwarty, CMs lp *cztwierci – czwarty. Forma współczesna z uproszczeniem i wyrównaniem tematu.

czuchnąć – cuchnąć. Współczesna forma jest dial., wyraz jest derywatem od czuć.

czudo, M. lm czuda, D lm czud – cud. Dzisiejsza forma dial., przeniesiona do rodzaju męskiego (ale wciąż tylko cuda z końcówką nijaką). Jęz. słow. dostarczają jednak podstaw do rekonstr. starszej odm. jak w typie niebo (p.): czudo, D lp *czudziesia, M. lm *czudziosa, D lm *czudzios.

*czysło, Ms lp *czyśle – liczba. Od czytać, które miało także znaczenie liczyć. Wyraz zachowany w scs., w ros., słwc. itd.

Ć

ćcia (wcześniej *ćścia), D lm *cieść – teściowa. Może z PS *tьstьja.

*ćcza (wcześniej *ćszcza), D lm *cieszcz – teściowa. Derywat od teść (p.), z PS *tьstja, zachowane w innych jęz. słow. W stpol. zachowane tylko ćcia, może z PS *tьstьja.

*ćszcza – p. ćcza.

*ćścia – p. ćcia.

ćwierdza – twierdza. Forma obecna wyrównana według twardy.

ćwierdzić – twierdzić. Forma obecna wyrównana według twardy.

D

dać, dam, da, dadzą, dadz, dał, dali, dany, danie – dać. Tryb rozkazujący jak w jeść, wiedzieć – jedz, wiedz. Dziś używa się formy daj od niedokonanego dajać.

Dadźbóg, D lp Dadźboga – bóg szczęścia i dostatku, syn Swaroga, znany też we wsch. wersji Dażbóg. Nazwa zawiera prawdopodobnie stary rozkaźnik czasownika dać: dadź ‘daj’ (zamiast jeszcze starszego dadz – wówczas spodziewaną formą polską byłby Dadzbóg). Jeśli tak, wówczas nazwa boga mogłaby brzmieć także Dajbóg lub nawet Dabóg. Tego rodzaju formy znane są w s-ch. Być może stpol. dabóg, interpretowane jako da Bóg, daj Bóg, jest zachowaną nazwą boga w tej właśnie postaci. Istnieje jednak etymologia wiążąca nazwę tego bóstwa z irańskim dag- ‘palić’ (p. dziec).

dajać, daję, daje, dają, daj, dajał, dajali, dajany, dajanie – dawać. Niedokonana postać jednokrotna (para do dokonanego dać). W jęz. pol. zmieszana z wielokrotnym dawać.

dań ż, D lp dani – danina, dar. Zachowane do dziś w starych pieśniach.

*darny, M. lm m-os. *dzierni – dziarski, pełen życia, żwawy, ochoczy. W formie tej nastąpił zanik rdzennego -z- jeszcze w PS. W gwarach zachowała się forma dziarny, mająca prawdopodobnie dź według formy męskoosobowej, lecz zachowująca -a- w całej odm. (*darny, *dzierni > *dziarny, *dziarni). Zob. też darzki.

dar|zki, M. lm m-os. *dzier|zcy – dziarski, pełen życia, żwawy, ochoczy. Ort. -s- jest nieetymologiczna, PS forma brzmiała *dьrzъkъjь, choć pokrewne formy w innych jęz. IE mają -s-, zastanawia też gr. thrasýs ‘śmiały, hardy, zuchwały’ z zachowanym -s- międzysamogłoskowym. Zmiękczenie d > dź pochodzi z dial. mazowieckich lub jest wynikiem wyrównań analogicznych, p. darny.

dawać, dawam, dawa, dawają, dawaj, dawał, dawali, dawany, dawanie – dawać. Pierwotnie znaczenie wielokrotne, zmieszany z dajać.

*dawie – niegdyś, jakiś czas temu, kiedyś, dawno. Zachowane w innych jęz. słow.

dawić, dawię, dawi, dawią, daw, dawił, dawiony, dawienie – dławić, gnieść, ściskać, tłoczyć. Forma dławić jest rezultatem kontaminacji z dłabić (p.).

*dcerz ż, D lp *dcerzy (lub *ccerz, *ccerzy) – córka. Zob. dec.

*dcora, Ms lp *dcerze, D lm *dcór (później *ccora, *ccerze, *ccór) – córka. Zbitka w nagłosie uproszczona wskutek częstości użycia, dzisiejsze córa ma -ó- w całej odm. wtórnie według córka i według dopełniacza liczby mnogiej cór < *ccór < *dcór, gdzie -ó- reg. Pierwotna odm. inna, stąd oczekiwane *dec, *dcy zamiast starego *dcy, *dcerze jak mać, maci zamiast maci, macierze. Formy *dcora i *dcerz utworzone są według form przypadków zależnych tak samo jak maciora i macierz. Oczekiwane byłoby też *decka utworzone jak matka. Zob. dec.

*dec ż. – córka. Pierwotna odm.: lp MW *dec (wcześniej *dcy), DCMs *dcerzy, B *dcerz, N. *dcerzą, lm MBW *dcerze, D *dcór, C *dcorom, N. *dcorami, Ms *dcorach. Por. Tak samo zbudowane ros. дочь (z unieruchomionym -o- i z rozszerzonym rdzeniem w odm.) i nasze mać. Zob. ccora, ccerz.

*decka, D lm *dcek (później *ccek) – córka. Por. Tak samo zbudowane ros. дочька i nasze matka. Zob. ccora.

deżdż, D lp d|żdżu – deszcz. W jęz. współczesnym wprowadzono e do wszystkich form i wyrównano do formy mianownika. Por. dżdżysty, dżdżewnica.

*dlóto, Ms lp *dlecie – dłuto, zob. dłóto.

dłabić, dłabię, dłabi, dłabią, dłab, dłabiony, dłabienie – dławić, dusić, tłoczyć (winogrona). Forma dławić jest rezultatem kontaminacji z dawić (p.).

dłóbać – dłubać, dłutować. Ort. fonetyczna.

dłóto – dłuto. Forma współczesna z ort. fonetyczną. W PS *dolbto obok *delbto, z którego oczekiwane *dlóto, *o dlecie. Związane z dłóbać (p.).

*dniek, D lp *dzieńka – dzionek. W formie współczesnej fałszywy przegłos i wyrównanie tematu.

*dnieś – dziś. Tak wyglądałaby postać reg. z PS *dьnьsь. Forma dziś jest niereg. wskutek częstości użycia, zapewne zamiast *dzieńś z innym rozkładem mocnych i słabych jerów, z *dьnь sь. Por. latoś.

do – do. Tylko w znaczeniu aż do, p. k, w.

*do pierwo – dopiero. Forma współczesna z niereg. zanikiem *v.

dostatczyć – dostarczyć. W jęz. współczesnym -r- niereg., por. stateczny, dostatek.

do syci – dość, dosyć. Dziś formy skrócone niereg. z powodu częstości użycia. Zob. syć.

doufać, doufam, doufa – ufać, spodziewać się. Wcześniej doupwać (p. upwać), później ściągnięte w dufać, znane w stpol.

*dropew ż, D lp *dropwi – drop. Znane w wielu jęz. słow.

drożyć – drążyć, żłobić. Forma współczesna z niereg. unosowieniem.

drót, D lp drótu – drut. Dziś pisownia fonetyczna. Wyraz pochodzi ze słwc.go drôt, które z niem. Draht, por. też węg. drót.

druch, M. lm drusi – p. drug.

*drug, M. lm *drudzy – druh, przyjaciel, towarzysz. Forma druh jest ukrainizmem, por. drugi, drużyna. Niegdyś pisano także druch.

drużba, D lm drużeb – tworzenie oddziału, łączenie się w grupę, grupowanie się, nawiązywanie stosunków towarzyskich, przyjaźnienie się, zaprzyjaźnianie się, później przyjaźń, przeniesione na nazwę osoby: przyjaciel, drużba, dziś z zanikiem etymologicznego -e- ruchomego. Zawiera przyrostek -ba.

*drzągiew ż, D lp *drzągwi – błoto. Znane we wsch.słow.

drzeć, drę, drze, drą, drzyj, darł, *dzierli, darty, *dziercie – drzeć. Przed miękką nie powinno być przegłosu (por. martwy : śmierć).

*dska, D lm desk – deska. W stpol. pisane cka. PS *dъska. Dziś odm. wyrównana.

dufać, dufam, dufa – ufać, spodziewać się. Ściągnięte z doufać (p.).

duma – duma, myśl, rada, zgromadzenie. Dziś zachowane tylko pierwsze znaczenie, ale por. zaduma, dumać = myśleć, rozmyślać.

dwa, MW m-os. dwaj, MBW ż. dwie, DMs dwu, B m-os. dwu, CN m. n. dwoma, ż. dwiema – dwa. Formy dwóch, dwóm, dwom są analogiczne do innych liczebników. Por. trzy, cztery, noga, oko, ręka, ucho.

dworzyszcze – podwórze. Występuje w scs., s-ch.

*dzało – bardzo. Zachowane w scs. (jako ʒělo).

dziać, dzieję, dzieje, dzieją, dziej, dział, dziali, dziany, dzianie – robić, kłaść. Pierwotnie czasownik wielokrotny (dějati). Dziś te dwa pierwotne znaczenia zanikły (pierwsze zachowane w ang. do, łac. facere, drugie w gr. tithēmi, wszystkie od PIE *dheH- ~ *dhH-), ale wciąż mamy dzieło (efekt dziania), działać, nadziać. Por. też dzieć, podziać, błogodzieć.

dziad, MsW lp dziedzie – dziadek. W jęz. współczesnym usunięto alternację samogłoski rdzennej, por. jednak kwiat ~ kwiecie. W stpol. w użyciu forma niezdrobniała.

dział, Ms lp dziele – dział, podział, część, dola. Także ‘grzbiet górski’ (stąd wododział). Dziś temat wyrównany.

działo, Ms lp dziele – 1. działo, 2. dzieło. Dziś temat wyrównany w różny sposób w dwóch różnych znaczeniach. Od dziać.

*dziat, DMs lp *dziatu (temat na -u-) – dziecko. Por. dziatwa, dziatki, dziecko, dzieci. Przypuszcz. Zapoż. wenet. odpowiednik starszego brzon (p.).

dziatwa – dzieci. Rzeczownik zbiorowy, zanikający.

*dziec, *dźgę, *dźże, *dźgą, *dźżyj, *dziegł, *dźgła, *dźgli, *dźżony, *dźżenie – palić, piec, por. dziegieć, Podaga od tego samego rdzenia. Zob. żec.

dzieć m. – dziecko. Dziś zachowana tylko liczba mnoga dzieci.

*dzieć, *dziedzę lub *dziem, *dziedze lub *dzie, *dziedzą, *dziedz, dział, dzieli, dziany, dzienie – zrobić, położyć. Por. też dziać, podziać, błogodzieć.

*dziegawka – żegawka, gat. pokrzywy (p. koprzywa). Zob. wyjaśnienia pod hasłem żec.

*dziegiew ż, D lp *dziegwi – żagiew, płonący kawał drewna. Zob. wyjaśnienia pod żec.

dziela – dla. Znane w stpol. i używane pierwotnie jako postpozycja (z dopełniaczem).

*dzieńś – p. dnieś.

*dzieśnica – prawa ręka, prawica. Zob. dziosny.

dziewierz – brat męża. Wyszło z użycia, jak i inne wyrazy z terminologii rodzinnej.

dziewosnąb, D lp dziewosnęba – dziewosłąb, swat, osoba kojarząca narzeczonych. Postać z -ł- wtórna, z odpodobnieniem spółgłoski, p. snębić. Wyraz swat pierwotnie miał prawdopodobnie inne znaczenie (zob.).

*dzięć, MBW lm *dzięcie, D lm *dziąt, C lm. *dziętom, N. lm *dziątmi, Ms lm *dziętach – ząb. Por. łac. dēns, litew. dantìs. Pokrewne wyrazom dziąsło, dzięcioł.

dziwoki – dziki.

dziwy – dziki.

*dziosny, M. lm m-os. *dzieśni – prawy. Zachowane w płd.-słow. Rodzimy odpowiednik zapoż. (wenet.) prawy.

*dziółew ż, D lp *dziółwi – duży gliniany dzban; rodzaj beczki. Zachowane w płd.-słow. P. dźłew.

*dźgliszcze – zgliszcze, miejsce pożaru, pozostałość po pożarze. Od tego samego rdzenia co dziegieć, p. wyjaśnienie pod żec.

*dźłew ż, D lp *dziełwi – duży gliniany dzban; rodzaj beczki. Zachowane w płd.-słow., w dwóch formach: *dely oraz *dьly. Zob. dziółew.

dźwrze lub dźwrzy, D dźwierz – drzwi. Dzisiejsza forma z przestawką dla ułatwienia wymowy, por. jednak dźwierze (z niereg. wokalizacją jeru), odźwierny.

*dźzać, *dziżę, *dziże, *dziżą, *dziż, *dźzał, *dźzany, *dźzanie – stawiać piec, murować, lepić z gliny. Zob. źdać.

d|żdżewnica – dżdżownica. Dziś fałszywy przegłos i zmiana wymowy ([ǯǯovńica] zamiast [džǯovńica]). Zob. deżdż.

d|żdżewny, f.kr. deżdżwien – deszczowy. Stpol., por. deżdż.

G

gace (lm) – gacie. Współczesna forma nieetymologiczna.

gamajda m. – ciamajda, gamoń, niedojda. Zapoż. gockie.

gańba, D lm ganieb – hańba. Dziś bohemizm z wyrównaną odm., por. ganić. Z przyrostkiem -ba, por. brońba, kośba, liczba.

garbić – 1. garbić, 2. gurbić, marszczyć, tworzyć zmarszczki na tkaninie. W formie gurbić niereg. rozwój sonantu.

gardlica – gołąb, turkawka. Dziś tylko synogarlica. Rodzimy odpowiednik zapożycz. (wenet.) gołąb.

gardło – gardło, krtań. Ze słow. *gъrdlo, spokr. z gartań, głtać, grtań, grtyka, żardło, żreć, żródło.

*gardoba – duma, hardość.

*gardy – twardy moralnie, dumny, okrutny, wstrętny, brzydki, hardy. Współczesny wyraz jest bohemizmem lub rutenizmem.

*garn – piec garncarski, palenisko, pierwotnie żar, ogień. Zachowane w strus., od niego też garnek, garnidło (p.). Zapoż. (wenet.) odpowiednik rodzimego zied (p.).

*garnidło – piec. Zachowane w ros. gornilo.

*gartań ż, D lp *gartani – krtań. W słow. obok *grъtanь (z czego pol. grtań, dziś krtań) istniała też starsza postać *gъrtanь, por. ros. gortánь. Jej polskim odpowiednikiem byłoby gartań.

*gartać – zgarniać, rozgarniać. Stąd garnąć, przegarnąć, ogarnąć, w stpol. zachowane też ogartać i wygartać (p.).

*gasło, D lm *gaseł – hasło. Wyraz spokrewniony z gatać.

*gaść, *gadę, *gadzie, *gadą, *gadź, *gadł, *gadli, *gadziony, *gadzienie – zgadywać, wróżyć, mówić. Zaświadczone tylko inch. z przedrostkami: zgadnąć, zagadnąć, odgadnąć.

*gatać – przepowiadać, wróżyć. Dziś tylko z udźwięcznieniem: gadać, zagadka.

*gazić, *gażę, *gazi, *gażą, *gaź, *gaził, *gaziony – przekraczać rzekę, brodzić. Zachowane w płd.słow.

gądźba, D lm gądzieb – gra na instrumencie, muzyka. Zwykle cytowane jako gędźba, ale przed dźwięczną oczekiwane byłoby wydłużenie stpol. nosówki, i stąd -ą-. Od tego gędzić, gęśle.

*gąz, D lp *gęzu – tyłek. Znane w jęz. płd.słow.

gbeł, D lp giebła – wanna, balia. Stpol. z cz. zamiast kbieł (p.).

*Gdaniesk, D lp Gdańska – Gdańsk. Z *Gъdanьskъ, Dziś odm. wyrównana.

Gdecz, D lp Giedcza – Giecz. Wieś w pow. średzkim, niegdyś ważny gród. Z dawnego *Gъdъčь, dziś odm. wyrównana.

gędzić – grać na instrumencie. Por. gądźba.

*gęszcza – las. Zachowane np. w słwń., por. gąszcz.

gibać – wyginać, giąć. Zachowane w dial. (por. wygibasy). PS *gybati było formą częstotliwą od *gъnǫti, *gъbnǫti. Zob. gnąć.

giełk – zgiełk. Współczesna forma z przedrostkiem.

glądać – patrzeć. Dziś tylko przedrostkowe oglądać.

glądźba, D lm glądzieb – oglądanie, patrzenie, potem gadanina, ględzenie, bzdura, bajka. Z przyrostkiem -ba, dziś niemal zapomniane, w nieetymologicznej postaci ględźba bez -e- ruchomego.

ględźba – forma bez oczekiwanego przegłosu, p. glądźba.

*glipać – patrzeć, zerkać, rzucać okiem. Dziś rutenizm łypać (z ukr. dial. hlýpaty, lýpaty).

*głchnąć, *głchnę, *głchnie, *głchną, *głchnij, *głchnął, *głchnęła, *głchnęli, *głchnienie – głuchnąć. Zaświadczone jako kchnąć, kłnąć, knąć, lchnąć. Zob. głeść, głuść.

*głcić, *głcę, *głci – łykać.

*głeść, *głchę, *głsze, *głchą, *głesz, *głechł, *głchła, *głchli, *głszenie – głuchnąć. Zob. głchnąć, głuść.

*głet, D lp *głta – łyk; gardło. Por. ros. glot. Zapoż. wenet. odpowiednik rodzimego gardło.

*głetka, D lm *głtek – gardło, gardziel. Por. ros. glotka.

głębić – pogłębiać, kopać. Dziś tylko w złoż. Por. żlemia, żłób.

*głtać – łykać. Zachowane w scs, w stpol. kłtać. Także głcić, pogłcić, pogłcać. Na istnienie IE rdzenia *gʷelH- wskazuje też łac. glūtīre ‘przełykać’, jednak istniał też rdzeń *gʷerH- o tym samym znaczeniu, p. gardło, grtań, grtyka, żardło, żreć, żródło. Jeden z przykładów IE alteracji l ~ r, i być może przykład starego zapoż. italskiego (wenetyjskiego) w słow.

*głuść, *głuchę, *głusze, *głuchą, *głusz, głuchł, głuchli, głuszenie – głuchnąć. Dziś formy inch. głuchnąć, głuchnie, głuchnięcie. Forma wtórnie utworzona od głuchy, zastąpiła stare inch. PS *glъxnǫti, p. głchnąć, głeść.

gnać – pierw. także: paść. Rodzimy odpowiednik zapoż. (wenet.) paść.

gnąć, gnę, gnie, gną, gnij, gnął, gnęła, gnęli, gniony ~ gnięty, gnienie ~ gnięcie – giąć. Współczesna odm. upodobniona do piąć, ciąć itd. Zob. też gibać.

*gnęśny, f.kr. *gnęsien – wstrętny. Dziś tylko gnuśny; oboczność *ǫ ~ *u prawdopodobnie już od czasów PS.

*gniecić, *gniecę, *gnieci, *gniecą, *gnieć, *gniecił, *gniecenie – rozpalać, niecić ogień (przez pocieranie). Postać bez g- z form przedrostkowych, p. wzgniecić. Wyraz zachowany w różnych językach słow., pokrewny stang. gnīdan ‘trzeć, rozcierać’.

*gobiedz, D lp *gobdza – bogacz. Wyraz zapoż. przez Słowian od Gotów.

*gobina – bogactwo. Zachowane w scs., związane z gobiedz, gób.

godować, goduję, goduje, goduj, godował, godowanie – hodować, wychowywać, dogadzać; świętować; ucztować. Obecnie ukrainizm.

gola – miejsce bezdrzewne, bezleśny wierzchołek góry. Zachowane w słwc. hoľa, z którego nasi poeci zrobili halę. Znane też w pol. dialektach. Także gól, golina (p.).

golina – miejsce bezdrzewne, bezleśny wierzchołek góry. Zachowane w różnych dialektach słowiańskich. Zob. też gól, gola.

gołota – hołota. Dziś bohemizm. Pierwotnie ‘nagość’.

gomon – szum; kłótnia. Zachowane w stpol., zapoż. germ., por. ang. game ‘gra’.

gomonić się – kłócić się. Zachowane w stpol.

*gonieć, *gonieje, *goniał – starczać. Zapoż. germ.

*gonioznąć, *gonioznę, *gonieźnie, *goniozną, *gonieźnij, *gonieźnięcie – zdrowieć, wyzdrowieć. Wyraz zapoż. przez Słowian od Gotów, zachowany w scs. goneznǫti. Istniała też prawdopodobnie forma bez -nǫ-, por. goc. ganisan.

*gonieźć, *goniozę, *goniezie, *goniozę, *gonieź, *goniózł, *goniozła, *gonieźli, *goniezienie – zdrowieć. Zob. gonioznąć.

gońba, D lm gonieb – uganianie się, gonitwa, pogoń, psy goniące zwierzynę. Z przyrostkiem -ba, niemal zapomniane, bez -e- ruchomego.

gora – góra. Pierwotnie ‘góra porośnięta lasem, las’ (do dziś takie znaczenie w słwc.). W polskim ó nieetymologiczne.

*gorak – góral. Znany w innych jęz. słow.

gorazdy – zręczny, doświadczony. Wyraz zapoż. przez Słowian od Gotów.

gordy – hardy; godny. Postać obecna jest bohemizmem.

gorzeć, gorzę, gorzy, gorzą, górz, gorzał, gorzeli, gorzany, gorzenie – palić się płomieniem. Dziś zachowane szczątkowo, z odm. gorzeję, gorzeje, wtórnie także gorę, gore.

gospodzin – pan, gospodarz. To samo, co gospódź (p.).

gospódź, D lp gospodzia, wcześniej *gospoć, D lp *gospocia – pan, gospodarz.

*gowiędo, D lm *gowiąd – cielę, bydlę (byk lub krowa). Dawny derywat od *gów (p.).

*gowiędzina – wołowina, mięso bydła. Zachowane w ros. говядина.

*gób ż, D lp gobi – dostatek, bogactwo. Zachowane w strus., związane z gobiedz, gobina.

*gód, D lp *godu – coś odpowiedniego, coś dobrego, coś wygodnego, coś przyjemnego, właściwy czas, odpowiedni czas, dobry czas, może też rok. Stąd tylko mnogie gody, stara nazwa święta, a także wesela; stąd też godzić, godziwy, godny, dogodny, wygodny, pogoda, zgoda, godło, godzina itd. Spokrewnione z ang. good, niem. gut. Por. też ros. god ‘rok’.

*gój, D lp *goju – pokój, pomyślność, brak wojny, brak śmierci. Zachowane w wielu jęz. słow. Por. goić.

*gól ż, D lp *goli – miejsce bezdrzewne, bezleśny wierzchołek góry. Zachowane w dial. ros.ch. Zob. też gola, golina.

*górew ż, D lp *górwi – rukiew łąkowa. Znane w niekt. jęz. słow.

góra – góra porośnięta lasem. W innych jęz. słow. ma znaczenie ‘las’, a górę nazywa się inaczej, np. wierzchem (por. pol. dial. wierch), brzegiem, kopą, kopcem.

*gów m, D lp *gowia – wół. Zob. hasło następne.

*gów ż, D lp *gowi – krowa. Dziś tylko derywat gówno, pierwotnie ‘odchody krowy’. Rekonstruowane w oparciu o dane ide. (*gʷoH₃w-, por. też sum. gudgu₄ ‘bydło’, egip. ngꜣw ‘byk ofiarny’), zob. gowiędo, gowiędzina.

*góźdź – p. gwóźdź.

*grabia m, DCMs lp *grabi, B lp *grabię – hrabia. Dziś bohemizm o odm. mieszanej (hrabiego itd.), p. też sędzia.

grapa – strome zbocze. Znane w dial. polskich (także w zepsutej postaci drapa) i w słwc. grapa ‘kamieniste pole, zbocze, skłon’. Zapoż. przedsłow., por. alb. gropë ‘jama, grób’, rum. groapă ‘pochówek, grób’. W różnych dialektach słowiańskich istnieją też warianty rapa, ropa, rupa, gropa, irpa.

*grcza, D lm *grecz – gryka. Nazwa słow. starsza od współczesnej polskiej.

grdyka – p. grtyka.

gręby – gruby. Zachowane w nazwach miejscowych (np. Gręboszów). Oboczność *ǫ ~ *u prawdopodobnie już od czasów PS, por. też krępy.

grobia – grobla. Forma z -l- epentetycznym dial. lub zapoż. W stpol. forma reg., por. też gwarowe grable obok literackiego grabie.

*grobie, n. D lp *grobia – cmentarz. Forma kolektywna od grób, obecna w s-ch.

gropa – jama, głęboka górska dolina, strome zbocze. Występuje w ukraińskiej nazwie miejscowej Gropa. Zapoż. przedsłow., por. alb. gropë ‘jama, grób’, rum. groapă ‘pochówek, grób’. W różnych dialektach słowiańskich istnieją też warianty rapa, ropa, rupa, grapa, irpa.

groźba, D lm grozieb – groźba, grożenie. Dziś nieetymologicznie bez -e- ruchomego: groźba : gróźb.

*groździe – winogrona. Zachowane w s-ch.

gródza – tama, płot; materiał, budulec. Znane w stpol., od grodzić. Znaczenie ‘materiał’ w płd-słow.

grtań ż, D lp grtani – krtań. Dziś ort. fonetyczna, słow. niereg. przestawione *grъtanь obok pierwotnego *gъrtanь. Spokrewnione z gardło, gartań, grtyka, żardło, żreć, żródło.

*grtyka – jabłko Adama, krtań. Dziś udźwięcznione grdyka, w stpol. też krtyka i szereg innych mutacji. Spokrewnione z grtań.

grządziel – część, dyszel pługa, radła. Znane w stpol.

*grząść, *grzędę, *grzędzie, *grzędą, *grządł, *grzędła, *grzędli, *grzędzienie – iść. Zachowane w niekt. jęz. słow.

grząźć, *grzęzę, *grzęzie, *grzęzą, *grzęź, grzązł, grzęzła, grzęźli, grzęzienie – grzęznąć. Dziś odm. zmieszana z inch.: grzęznąć, grzęznę, grzęźnięcie.

grześć, grzebę, grzebie, grzebą, grzebł, grzebiony, grzebienie – grzebać. Czasownik jednokrotny, dziś niemal całkowicie wyparty przez wielokrotny grzebać, grzebię. Znaczenie specjalne chować zmarłego jest wtórne. Pierwotne znaczenia: rozgarniać, drapać, wiosłować, zagarniać, chwytać, łapać.

gulać – hucznie się bawić, szaleć, hulać. Forma współczesna jest ukrainizmem, gulać znane szczątkowo w gwarach.

gurbić – marszczyć, p. garbić.

gwóźdź – gwóźdź, las, wcześniej zapewne kołek. Znaczenie ‘las’ w płd.-słow. Możliwa też postać góźdź, por. goździk oraz słwń. gȍzd, gọ̑zd ‘las’.

 

I

ić, idę, idzie, idą, szedł, szła, szli, *idzienie ~ *icie – iść. Stara forma bezokolicznika zastąpiona przez iść jeszcze w średniowieczu. Odsłownik icie teoretyczny, prawdopodobna jest jednak także druga forma idzienie (dziś rzadkie iście).

igo – jarzmo. Stpol., zachowane w nazwie miejscowości Igołomia.

igra, D lm igr – gra. W formach z początkowym *jь- obserwujemy wahania. Dziś fałszywe e ruchome.

igracz – gracz. W formach z początkowym *jь- obserwujemy wahania.

igrać – grać. W formach z początkowym *jь- obserwujemy wahania.

ikra, D lm ikr – 1. ikra, 2. kra. W formach z początkowym *jь- obserwujemy wahania. Dziś fałszywe e ruchome.

ilem, D lp ilmu – wiąz szypułkowy, limak. Dawna nazwa, zachowana w ros. Być może forma limak jest rezultatem wahania nagłosowego *jь-, por. lem.

imie – p. jąć.

imieć, imam, ima, imają, imiej, imiał, imieli, imiany, imienie – mieć. Czasownik niereg. już w PS. W czasie teraźniejszym także możliwe formy oboczne *imiem, *imie, *imieją (jak umiem). W formach z początkowym *jь- obserwujemy wahania. Zanik i- można uznać tu za rezultat częstości użycia.

*irpa – jama, głęboka górska dolina. Zapoż. przedsłow., por. Irpa, Irpica – rzeki w basenie Desny. W formach z początkowym *jь- obserwujemy wahania, dlatego w różnych dialektach słowiańskich istnieją warianty rapa, ropa, rupa, grapa, gropa.

iskra, D lm iskr – iskra, skra, iskierka, skierka. W formach z początkowym *jь- obserwujemy wahania. Dziś fałszywe e ruchome.

istba, D lm isteb – izba, pokój. Stare zapoż. łacińskie, do ogólnosłow. postaci *jьstъba. W postaci współczesnej izba widać zanik jeru (*istba), upodobnienie spółgłosek (*izdba) i uproszczenie grupy spółgłosek. W D lm oczekiwana forma isteb została wyparta przez analogiczne udźwięcznione izdeb, widoczne wciąż w zdrobnieniu izdebka. Współczesny D lm izb jest całkowicie sztuczny. W dial. zachowana też postać zba, zdba < *stba.

isty – prawdziwy. Dziś tylko iście, zaiste.

iścina – prawda. Zachowane w ros.

iwiór, D lp iwioru, Ms lp iwierze – wiór. Dziś bez alternacji i bez początkowego *jь-.

J

jabło – jabłko. Dziś tylko zdrobnienie.

jadać – badać, węszyć. Znane w stcz., pierwotnie czasownik wielokrotny, zob. jaść.

*jaga – jagoda. Forma bez przyrostka w słow. niezachowana, ale w litew. úoga.

*jagn – baranek, jagnię. Zapoż. wenet., od którego dziś jagnię.

*jagniec, D lp *jagńca – baranek, jagnię. Zachowane w wielu jęz. słow.

jako – jak. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

Jakób – Jakub. Dziś ort. fonetyczna, por. Kuba, zawsze pisane przez u.

*jar – baranek, jagnię. Rekonstr., przypuszczalny dawny słowiański odpowiednik zapoż. (wenet.) jagnię.

*jara – lato. Stąd jary. Rodzimy odpowiednik nowszego (zapoż?) lato.

jarka – młoda owca. Stpol.

jarość – srogość, surowość, wściekłość, szaleństwo, obłęd. Zachowane w ros.

*jars, MsW lp *jersie – p. wars.

jary – srogi, surowy, wściekły, szalony. Zachowane w ros.

*jas – pas. Wyraz pol. ze stpol. pojas z przedrostkiem po-.

jasień – jesion. Zachowane w dial. Oboczna forma jasion.

jasion, MsW lp jasienie – jesion. Dzisiejsza forma zapoż. z dial. z wyrównaniem, zachowane też oboczne jasień.

jasny, jeśniejszy – jasny, jaśniejszy. Alternację samogłosek usunięto.

jastrząb, D lp jastrzęba – jastrząb. Dziś odm. miękka według gołąb.

*jaść, *jadę, *jadzie, *jadą, *jadź, *jadł, *jadli, *jadziony, *jadzenie – badać, węszyć. Pokrewne litew. úosti ‘czuć zapach’, por. jadać.

*jaszczerzyca – jaszczurka. Zapomniane i zastąpione nowym derywatem od jaszczur.

*jaszczór, D lp *jaszczora, Ms lp *jaszczerze – jaszczur. Dziś ortografia fonetyczna i brak wymian w odm.

*jato – stado, ławica. Zachowane w s-ch. i w dial. ros.

Jawia ż, D lp Jawi – świat rzeczywisty w mitologii słow., rządzony przez Pioruna lub Swaroga (p.). Wymowa [javja] i ort. Jawii nieetymologiczne (błędne), por. Nawia i Prawia.

jawić – pokazywać. Dziś już tylko książkowe jawić się ‘pokazywać się, stać się widocznym, być postrzeganym’ oraz derywaty, np. zjawić się, wyjawić, objawić.

jawie – jawnie, otwarcie, w rzeczywistości. Zachowane w wielu jęz. słow., w pol. tylko na jawie, jako przeciwieństwo we śnie.

*jaz – ja. Dzisiejsza postać skrócona wskutek częstości użycia. Zaświadczone w innych jęz. słow.

*jaza – koza. Wyraz zapomniany, w słow. zachował się tylko derywat jaźno oraz nazwa ryby jaź, pierwotnie oznaczeniu kozioł.

jaź – kozioł. Dziś tylko jako nazwa ryby.

*jaźno – kozia skóra. Zachowane w scs. (azьno) i strus. Zob. też koża.

*jąć ż. – żona brata męża, jątrew. Pierwotna odm.: lp MW jąć (wcześniej jęci), DCMs jęcierzy, B jęcierz, N. jęcierzą, lm MBW jęcierze, D jęciór, C jęciorom, N. jęciorami, Ms jęciorach. Cała odm. rekonstruowana. Wyraz wcześnie przebudowany do postaci jątrew.

jąć, imę, imie, imą, imij, jął, jęła, jęli, jęty, jęcie – wziąć, chwycić (rękami), złowić. Dziś wtórne znaczenie zacząć, rzadko używane tylko niekt. formy.

jąć się (za coś) – zabrać się za coś / do czegoś.

jątrew ż, D lp jątrwi – żona brata męża (żona dziewierza), także bratowa (żona brata) lub nawet synowa (żona syna), p. złew, snecha. Wyszło z użycia, jak i inne wyrazy z terminologii rodzinnej.

*jązew m, D lp *jązwia – język. Pierwotnie rzeczownik o temacie na -ū-. Oczekiwany mianownik *języ został rozszerzony o przyrostek -kъ, skąd współczesna postać język.

jednako – jednak. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

jedzin ż, jedzina, n. jedzino – jeden. Dzisiejsze formy skrócone wskutek częstotliwości użycia.

jedziniec – odyniec, samotny dzik. Wyraz współczesny jest rutenizmem.

jedziny ż, jedzina, n. jedzine – jedyny. Dzisiejsze formy stwardniałe wskutek częstotliwości użycia.

jedziństwo – jedność, zjednoczenie, związek. Zachowane w stpol.

jeno – tylko. Dziś archaiczne. Wyraz pochodzi z jedno, skróconego wskutek częstości użycia.

jezioro, Ms lp jezierze – jezioro. Alternację o : e w odm. usunięto tutaj, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach.

*jeżdżać – jeździć wiele razy. Rekonstruowany czasownik częstotliwy do jeździć w znaczeniu ‘poruszać się bez wyraźnego celu’ (np. jeździć po okolicy). Por. chadzać, latywać, naszać, ważać.

*josw, MsW lp *jeświe – koń. Wyraz nieznany w słow., rekonstr. w oparciu o łac. equus, gr. hippos, skr. aśva-. Może ślad po nim zachował się w świerzep?

*justro – jutro, rano, o świcie. Dzisiejsza postać jutro jest uproszczona w wyniku częstości użycia. W staropolskim zaświadczona jest forma justrzejszy.

juże – już. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

*jużyn lub *jużyna – posiłek popołudniowy, obiad, kolacja. Zachowane w słwń., ros. itd.

K

k, *kie (+ C) – ku, do, w kierunku. Forma współczesna ku niereg., podobna jest też w słwc. Dziś niemal wyparta przez do (p.).

kalika – kaleka. Stpol., współczesna postać jest prawdopodobnie rusycyzmem, wyraz jest zapoż. z jęz. turk.

*kanić, *kanię, *kani, *kanią, *kanił, *kaniony – zapraszać. Zachowane w płd.słow.

kapica – habit. Stpol., spokrewnione z kapa.

*kapra – to, co kapie, śluz z oczu. Znane w słwc. Stąd kaprawy, od kapać.

karcz – 1. pniak (z korzeniami). Stąd karczować. 2. kurcz. W formie współczesnej niereg. rozwój sonantu. Por. także Korczak (oczekiwana forma *Karczak).

*karczag lub *karczak – gliniany garnek, korczak. Pożyczka turk., zachowana w scs. i stpol.

karczyć – kurczyć. Współczesna forma niereg., z nietypowym rozwojem *kŭ- > ku (tak samo w przyimku ku, zob. k).

*kardo – stado. Zachowane w s-ch., słwń. i słwc., skąd też zapoż. kierdel.

*karny – z okaleczonym uchem. Znane z scs. (< PS *kъrnъ jь), a także z nazw osobowych i miejscowych w Bulli gnieźnieńskiej.

karpiel – brukiew. Wyraz gwarowy.

*karpr – karp. Por. cz. kapr, gr. kyprĩnos, ukr. ко́роп, bułg. крап, śdn karpe. Być może spokrewnione z pokrzywa, dawniej koprzywa (p.).

*karprzywa – pokrzywa. Por. cz. kopřiva, ukr. кропива́ i ros. крапи́ва, być może z PS *kъrpriva, p. karpiel oraz karp, cz. kapr.

*karsy – skarlały, skarłowaciały. Zachowane w starych nazwach miejscowych.

*karty – szorstki, chropawy. Zachowane w starych nazwach miejscowych.

*karźno – futro zwierzęce. Zachowane w scs.

*kaszl – kaszel. W wyrazie fałszywe e ruchome, z PS *kašljь (dlatego -š-, nie -s-). Dane bałt. nie są jednoznaczne: litew. kosulỹs obok łot. kâšļi. Forma z jerem kašьlь już w strus.

kaszlać, kaszlę, kaszle, kaszlą, kaszl, kaszlał, kaszlali, kaszlanie – kaszlać, kaszleć, kasłać. Pierwotny typ odm. dziś zanika.

kawalec, D lp kawalca – los, wylosowany udział, drewno do losowania. Zapoż. dniem. (śdn kavele), także w postaci kabalec (niem. dial. Kabel). Późniejsze jest kawałek, w końcu kawał.

kazać, każę, każe – kazać, pierwotnie mówić, powiedzieć, por. kazanie, przykazanie, nakaz.

kazić, każę, kazi – psuć, niszczyć. Czasownik kauzatywny od czeźć (p.), dziś raczej tylko dokonane skazić.

*kąca – szałas, namiot, dom. Zachowane w płd.słow. i w dial. ros., z PS *kǫtja, związane z kąt. Pierwotnie oznaczało półziemiankę z piecem w kącie. Możliwe także kącia, kącka.

*kącia – szałas, namiot, dom. Zachowane w dial. ros., z PS *kǫtьja, związane z kąt. Możliwe także kącka, kąca.

kącina – świątynia pogańska.

*kącka – szałas, namiot, dom. Zachowane w dial. białorus., z PS *kǫtjьka, związane z kąt. Możliwe także kącia, kąca.

*kądła, D lm *kędeł – włos. Dziś tylko kudły – zapoż. lub rezultat rozwoju PS formy obocznej (*kǫdъla ~ *kudъla). Od tego samego rdzenia kądziel, kędzior.

kądziel ż, D lp kądzieli – przędziwo nawinięte na przęślicy, przygotowane do przędzenia. Dziś właściwie niezrozumiałe. Od tego samego rdzenia kądła, kędzior.

*kąść, *kędę, *kędzie, *kędą, *kądź, *kądł, *kędła, *kędziony, *kędzieni, *kędzienie – kąsać. Znane w bałt. (litew. ką́sti, kándu), w słow. wyparte przez formację odimienną (od kęs).

*kbieł, D lp *kiebła – kubeł, wiaderko, jednostka ilości ziarna. Stare zapoż. germ., por. ros. кобел; dziś w użyciu nowsze kubeł i kibel. W stpol. znane w postaci gbeł.

*kczyca – warkocz, kitka włosów. W stpol. zaświadczona postać kszczyca (por. pszczoła zamiast bczoła). Od *kъčica, pokrewnego z *kyka, zob. kika.

kędy, *kęda, *kędzie, *kędu – skąd, którą drogą. W różnych jęz. słow. zaświadczone różne formy. Znaczenie ‘skąd’ do dziś w dial., poza tym także ‘gdzie’, ‘dokąd’, ‘którędy’, ‘gdziekolwiek’.

kędzierz – człowiek z kędzierzawymi włosami; koń z kędzierzawą grzywą lub ogonem. Stpol., przyjmowało także znacznie ‘kędzior, lok, kosmyk włosów’. Zob. kędzior.

kędzior, Ms lp *kędzierze – lok. Słowo mało zrozumiałe, odm. wyrównana. Od tego kędzierz, kędzierzawy, por. też kądła, kądziel.

kępina – jeżyna. Znane w płd.słow., od kępa.

kidać, kidam, kida – rzucać. Zachowane w wielu jęz. słow.

*kie – p. k.

kiegdy – kiedy. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

*kiełk – biodro. Por. bułg. kъlk. Stary odpowiednik zapożycz. biodro.

kiełp, D lp kiełpia – łabędź. Zachowane w dial. i w nazwie miasta.

kierz, D lp krza – krzak, krzew.

kij – kij, drąg, młot. Kiedyś znaczenie szersze niż dziś, zachowane w niektórych jęz. słow., związany z kuć.

kika – rodzaj fryzury z okrężnym warkoczem (u zamężnej kobiety). Zachowane w strus. i w dial. ros. Wyraz pokr.: kczyca.

kląść, *klęsę, *klęsie, *klęsą, kląsł, klęsła, klęśli, *klęsiony, *klęsienie – stawać się wklęsłym, przestać być nabrzmiałym. Dziś zmieszane z inch.: klęsnąć, klęsnę, klęśnięcie.

kleć ż. – spiżarnia. Por. klatka.

*klewrzot, Ms lp *klewrzecie – współsługa. Znane w scs, zapoż. z łac.

*kludzić – czyścić, porządkować, sprzątać. Zachowana w kilku językach słowiańskich forma oboczna do chludzić (p.).

*klukiew ż, D lp *klukwi – żurawina. Znane w różnych jęz. słow.

kładziwo – mały młotek. Znane w cz., słwc., słwń., s-ch.

kłaść, kładę, kładzienie – kłaść. Dzisiejszy odsłownik kładzenie nieetymologiczny.

kłobuk – rodzaj nakrycia głowy, kapelusz filcowy. Dziś słowo mało zrozumiałe.

*kłodziądz, D lp *kłodziądza, D lm *kłodziędzy – studnia. Zapożyczone z germ., por. ros. колодец, колодязь. W rekonstr. zachowanie samogłoski jak w pieniądz.

*kłokól, D lp *kłokolu – kąkol, roślina o kwiatach w kształcie dzwonu. Już w PBS nastąpiła dysymilacja *kalkal- > *kankal-, ale obok tego zachowała się postać pierwotna, por. kłokół.

*kłokół, D lp *kłokołu – dzwon. Por. ros. kolokól.

kłóć, kolę, kole, kolą, kól, kłół, kłóty, kłócie – kłuć. Dziś ort. fonetyczna i nowa odm. kłuć, kłuję.

kłtać – łykać. Zob. głtać.

kmotra, D lm kmoter – kuma, matka chrześniaka lub chrześnicy, albo matka chrzestna syna, córki, chrześniaka, chrześnicy. Zapoż. z łac. commater, do niego dorobiono formę męską kmoter (p.). Postać kumotra ma niereg. wokalizację słabego jeru, od niej utworzono kuma.

kmoter, D lp kmotra – kum, ojciec chrześniaka lub chrześnicy, albo ojciec chrzestny syna, córki, chrześniaka, chrześnicy. Postać kumoter z wokalizacją słabego jeru, od niej utworzono kum.

*kniądz m, D lp *kniędza – ksiądz. Pierwotne znaczenie: władca, książę, kniaź, por. ros. князь. W wyrazie tym nastąpiła niereg. dysymilacja.

*kniążę n, D lp *kniążęcia – syn władcy. Pierwotnie rodzaj nijaki i reg. Odm. W wyrazie tym nastąpiła niereg. dysymilacja.

*knięga, D lm *kniąg – księga. W wyrazie tym nastąpiła niereg. dysymilacja. Pierwotnie prawdopodobnie *kniga, a właściwie blp *knigy.

kobyła – koń, klacz. Nowsza nazwa, zapożyczona z tego samego źródła, co łac. caballus.

kociec, D lp kojca – kojec. Dziś odm. wyrównana. Wcześniej D koćca. Słowo kot- może być pochodzenia germ. lub irań. (wówczas imiesłów od czasownika kan- ‘kopać’).

kocieł, D lp kotła – kocioł. We współczesnym wyrazie drugie -o- w mianowniku jest nieetymologiczne, gdyż wywodzi się z jeru, który nie powinien był ulec przegłosowi.

kokosz m, ż. – kogut, kura. Zachowane w dial.

kolano, Ms lp kolenie – kolano. Dziś odm. wyrównana.

kole – p. kłóć.

koło, M. lm *kolosa (odm. jak niebo, p.) – koło. Dziś odm. według zwykłego typu, śladem dawnego modelu jest kolasa.

*komnarz, *komonarz – hodowca koni. Zachowany jako konarz (p.).

*komń, *komoń – koń. Współczesna nazwa zmieniona wskutek częstości użycia, stara forma zachowana w wyrazie komonica (nazwa rośliny). Wyraz ten jest starszym odpowiednikiem zapoż. (wenet.) kobyła (p.).

konarz – hodowca koni. Przetrwał w nazwach miejscowych Konary. Wcześniej komnarz, komonarz.

koprzywa – pokrzywa. W wyrazie tym zaszła niereg. przestawka (por. Koprzywnica), jednak i to chyba nie jest pierwotna forma, p. karprzywa.

korab, D lp korabia – statek. Niemal zapomniane, głównie używane jako nazwa dawnych statków.

kośba, D lm kosieb – kośba, koszenie. Niemal zapomniane, dziś z wyrównaniem w odm. (ale e w D lm etymologiczne jako ślad po jerze). Z przyrostkiem -ba, por. brońba, gańba.

*kowacz – kowal. Znany w innych jęz. słow.

kowarz – kowal. Znany w innych jęz. słow. U nas wyraz przetrwał w nazwie miejscowej Kowary.

kozieł, D lp kozła – kozioł. We współczesnym wyrazie -o- jest nieetymologiczne, gdyż wywodzi się z jeru, który nie powinien był ulec przegłosowi.

koża, D lp kóż – skóra (kozia). Zachowane w wielu jęz. słow., por. kożuch. Zob. też jaźno.

kół, D lp koła – zaostrzony pal, sztacheta, kołek. Stąd ostrokół, kolec.

*kówczeg – pudełko, szkatułka. Pożyczka awarska zachowana w scs. kovъčegъ.

*krcha, D lm *krech – odrobina, okruszyna. Stąd krzta, krzyna (< krszyna). Związane z kruszyć, kruch (p.).

*krcheć ż, D lp *krechci – krzta, odrobina. Por. ros. кро́хоть.

*krechta, D lm *krchet – odrobina. Dzisiejsza postać krzta z wyrównaniem w temacie.

kret, D lp krta – kret. Dziś odm. wyrównana.

kromoła, D lm kromół – przewrót, rewolta, rebelia. Zapomniane.

kropia, D lm kropi – kropla. Forma z -l- epentetycznym dial. lub zapoż. W stpol. forma reg.

*krów, D lp *krowu – dach. Przypuszczalna pożyczka celtycka, zachowane w ros. Wiązane też z kryć.

krszyna – odrobina, okruszyna. Dziś krzyna. Por. krcha, kruch.

krtyka – p. grtyka.

*kruch – chleb. Wyraz zachowany np. w słwń., związany z kruszyć.

krzasło, Ms lp krześle – krzesło. Dziś alternacja samogłoski usunięta z odm.

krzeczny, f.kr. krzeczen – grzeczny, pierwotnie odpowiedni, dobry, nadający się do czegoś (k rzeczy). W formie współczesnej niereg. udźwięcznienie.

krzest, D lp krzstu – chrzest, krzyż. Drugie znaczenie dziś niezachowane. Forma współczesna upodobniona do późniejszego zapoż. Chrystus, pisownia chrztu nieetymologiczna.

krzciuk – kciuk. Związane z chrzcić, zachowane w dial.

krzosać, krzeszę, krzesze, krzeszą, krzosał, krzosała, krzosali, krzosanie – krzesać. Dziś odm. bez alternacji samogłoskowych.

krzydło – skrzydło. Oboczność 0- : s- jak w kora : skóra, już od czasów PIE.

krzywy – krzywy, naganny moralnie, zły moralnie. Zapoż. wenet. odpowiadające rodzimemu szui.

ksze – księże. Stpol. skrócenie wskutek częstości użycia, dziś zapomniane, p. kniądz.

ktosi – ktoś. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

*kucić, *kucę, *kuci – czynić coś, grzebać w czymś, krzątać się. Od tego skucić, skutek, kutać (p.).

kur – kogut. Ogólnosłow., u nas także znane.

*kurew ż, D lp *kurwi – kura, kurwa. Postać rekonstr. dla PS.

*kuropeć m, D lp *kuropcia – kuropatwa. Zachowane w dial. ros., por. kuroptew, pta. Pierwotnie temat na -i-.

kuropetwa – kuropatwa. Stpol., z dwoma -e- ruchomymi, por. kuropeć, kuroptew, pta.

*kuroptew ż, D lp *kuropetwi – kuropatwa. Dziś rutenizm, który wyparł stare kuropetwa (XV w.), z dwoma -e- ruchomymi, por. kuropeć, pta.

*kutać – czynić coś często. Od kucić (p.).

*kuźniec, D lp *kuzieńca – kowal. Por. kuźnia. Wyraz zachowany w ros., choć bez wymian samogłoskowych.

kwiść, *kwtę, kwcie, kwtą, *kwcij, kwitł, kwitła, kwitli, *kwcienie – kwitnąć. Dziś formy inch. kwitnie, kwitnienie obok kwitnięcie.

*kwtnąć, *kwtnę, *kwtnie, *kwtną, *kwtnij, *kwtnął, *kwtnęła, *kwtnęli, *kwtnienie – zakwitać, kwitnąć. W gwarach zachowane kwnąć, kłwtą. Dzisiaj dawny czasownik prosty kwiść i inch. kwtnąć zmieszały się i mają we wszystkich formach wstawione -i- według kwitł.

L

*lanoba – lenistwo. Zachowane w niekt. językach słowiańskich

*lany, m-os. MW lm *leni – leniwy. Forma o prostszej budowie, zachowana w niekt. językach słowiańskich.

*lask – liść. Rekonstruowane (PS *lěskъ), odpowiada formom bałt. (litew. laĩškas, láiškas ‘liść’). Od tego prawdopodobnie leszczyna.

latoś – tego roku. Forma niemal zapomniana, analogiczna do dziś, które niereg. zamiast *dnieś (p.).

*latywać – latać wiele razy. Rekonstruowany czasownik częstotliwy do latać w znaczeniu ‘przemieszczać się w powietrzu bez wyraźnego celu’ (np. latać po okolicy). Por. chadzać, jeżdżać, naszać, ważać.

ląc, lęgę, lęże, lęgą, lęż, lągł, lęgła, lęgli, lężenie – składać jaja, także: rozmnażać się. Dziś zmieszane z inch.: lęgnąć, lęgnę, lęgnie, lęgną, lęgnij, lęgnięcie (starsze lęgnienie), zanikające, pozostały zalęgnąć się (np. o robactwie), wylęgnąć się (wykluć się, opuścić jajo).

*ląc, *lękę, *lęcze, *lęką, *lęcz, *ląkł, *lękła, *lękli, *lęczenie – straszyć. Odm. zmieszała się z inch.: lęknę, lęknij, lęknięcie, w użyciu były głównie formy zwrotne, które obecnie wyszły praktycznie z użycia. Pozostały złożenia: zląc się = zlęknąć się, przeląc się.

ląc się, lęże się – zostawać zapłodnionym (o jaju), wykluwać się z jaja (o pisklęciu), pojawiać się (o robactwie). Dziś raczej lęgnąć się, lęgnie się.

ląc się, lęknie się – bać się, kulić się ze strachu. Zob. ląc.

*lągiew ż, D lp *lągwi – żaba. Znane w pewnych jęz. słow. (por. ros. лягушка).

*lecha – grządka. Występuje w s-ch., z PS *lěxa.

lecieństwo – wolność.

*leczba, D lm *leczeb – kuracja, leczenie, medycyna. Występuje w scs. lěčьba. Podobnie jak w innych wyrazach tego typu, w D lm powinno być e ruchome jako ślad po jerze.

*leć – można, wolno. Związane ze stpol. lecieństwo, zachowane w ros. dial.

legki – lekki. Dzisiejsza ort. jest fonetyczna, por. też lżejszy z wymianą g : ż.

lejba, D lm lejeb – lanie, ulewa, ulewny deszcz. Z przyrostkiem -ba, niemal zapomniane, bez etymologicznego -e- ruchomego. Wyraz lejba ‘obszerna sukienka’ jest całkiem innego pochodzenia.

*lem, D sg *lmu – wiąz. Zapewne zachowany tylko derywat limak z niereg. rozwojem jeru. Zob. ilem.

lepak – zaś, natomiast. Znane w stpol, p. pak.

lepy – ładny, dobry. Zachowany st. wyższy lepszy.

leszczyna – leszczyna, pierwotnie chyba listowie. Zob. lask.

leść ż, D lp lści – podstęp, oszustwo, obłuda, przebiegłość, chytrość. Zachowane w stpol. Zapoż. z goc. Od tego przymiotnik lściwy.

lewy – lewy, naganny moralnie, zły moralnie. Zapoż. wenet. odpowiadające rodzimemu szui.

leźć, lazę, lezie, lazą, leź, lazł, leźli, lezienie – iść, leźć. Dziś wyrównano odm.: lezę, lezie. Zob. też znaleźć.

lęca – soczewica. Stary wyraz słow., z *lętja.

*lgoba – lekkość. Zachowane w niekt. jęz. słow.

licho – liczba nieparzysta. Także m.in. zło, diabeł, stare znaczenie do dziś w grze w cetno (p.) i licho.

liczba, D lm liczeb – liczba, pierw. liczenie. Dziś odm. wyrównana, ale ruchome e w D lm etymologiczne, jako ślad po jerze.

limak – wiąz szypułkowy. Dziś rzadko używane. Dawniej określany nazwą ilem (p.).

linieć – marnieć, tracić siły. Znaczenie współczesne ‘zmieniać sierść, tracić włosy’ jest wtórne.

*liny – cienki, słaby, giętki. Rekonstr., stąd linieć.

list – liść, list. Dzisiejsza forma liść jest utworzona wtórnie od liście (p.).

liście n, D lp liścia – listowie. Rzeczownik zbiorowy to liście przejęto jako lm te liście, a następnie dorobiono wtórne ten liść.

lnąć, lnę, lnie, lną, lnij, lnął, lnęła, lnęli, lnienie – lgnąć, grzęznąć, przylepiać się. W formie współczesnej -g- nieetymologiczne. Pokrewne lpieć (p.).

lot, D lp lotu, MsW lecie – lot. Dziś alternacja o : e usunięta.

lód, D lp lodu, MsW ledzie – lód. Dziś wymianę o : e usunięto z odm., jak w większości wypadków.

lpieć, lpię, lpi, lpią, lpij, lpiał, lpieli, lpienie – przylegać, być przylepionym. Czasownik stanowy pokrewny lnąć (p.), znany w stpol.

lściwy – przebiegły, chytry, podstępny, obłudny. Zob. leść.

*lubew ż, D lp *lubwi – miłość. Znane w scs., rozprzestrzenione także w ros.

luto: w wyrażeniu luto mi jest – odczuwam przykrość, cierpienie, żal mi kogoś, współczuję. Stąd lutość (p.).

lutość – litość. Wyraz współczesny jest pożyczką cz. Pierwotne znaczenie ‘srogość, surowość, wściekłość’. P. luty.

luty – srogi, okrutny, dziki, ostry, piekący, surowy. Zachowane w nazwie drugiego miesiąca.

Ł

łakać, łaczę, łacze, łaczą, łacz, łakał, łakali, łakanie – łaknąć, być głodnym. Dziś zachowany tylko inch. łaknąć.

łaska – łaska, łaskawość, życzliwość, przychylność; miłość; pieszczoty, przymilanie się. Być może pierwotnie dwa odrębne wyrazy, jeden (zapoż?) związany ze szwedzkim älska ‘kochać’, a drugi z łasy, łaskotać, łaskać, łac. lascīvus ‘lubieżny’, ang. lust ‘żądza’.

łaskać – głaskać; błagać, przepraszać, łagodzić. Związane z łaska, łaskotać.

*łaskardź ż, D lp *łaskardzi – pragnienie, żądza. Zachowane w scs. (rdzenie wyrazów łasy i serce).

łasy – łakomy, chciwy, pożądliwy. Dziś zanikające. Zob. łaska.

łąk, D lp łęku – łuk, obłąk kuszy. Forma łuk jest bohemizmem, wcześniej broń tę określano słowem łęczysko. W stpol. istniał też wyraz łuk (p.) o innym znaczeniu.

Łekno, D lm *Łken – Łekno, Łukno. Z PS *lъkъno. Jeżeli jednak PS *lъkno, wówczas spodziewane formy *Łkno, D lm Łekn. Dopełniacz lm praktycznie nieużywany, jak i w innych nazwach miejscowych. W formie Łukno niereg. wokalizacja jeru, por. k.

łeż ż, D lp łży – kłamstwo, fałsz. Wyszło z użycia. Zob. łgać.

łeżka, D lm łżek – łyżka. Prawdopodobnie już w PS istniały dwie formy *lъžьka i *lyžьka, obie znane w stpol. Także łga, łżyca, łyżyca.

łęk – p. łąk.

*łga, D lm *łeg – łyżka. Rekonstruowana postać PS, od której utworzono łeżka, łyżka, łyżyca, łżyca, a także łgiet.

łgać, łgę, łże, łgą, łżyj, łgał, łganie – łgać, kłamać. Dziś nacechowane stylistycznie, ze zmienioną odm. łgać, łżę lub nawet łgam.

łgiet, D lp łegta – kielnia. Poświadczony w dial. słowińskim derywat od łga ‘łyżka’.

*Łkno, D lm Łekn – Łekno, Łukno. Zob. Łekno.

łobzać – całować. Zachowane w s-ch.

łocyka – sałata. Znane w stpol. Wyraz ogólnosłow., zapoż. z łac.

*łokiew ż, D lp *łokwi – kałuża, zbiornik wody. Znane w płd.słow. Wyraz IE, por. łac. lacus, gr. lákkos.

łoktek, D lp łokietka – łokieć. Także o niskim człowieku ‘wielkości łokcia’. Wyraz z wymianami w temacie i przyrostku.

łót – łut, jednostka ciężaru. Zapoż. germ. Dziś ort. fonetyczna.

łuk – czosnek, cebula. Stare zapoż. germ. (por. ang. leek). Wyraz o znaczeniu ‘broń miotająca’ brzmiał inaczej, zob. łęk.

łuna – pierwotnie księżyc. Por. w ros. i łac. Także Łuna, bogini księżyca, niekiedy przedstawiana jako córka Charsa (p.). Zapożycz. (wenet.) odpowiednik rodzimego miesiąc, zob. też mieniesk.

*łuża – kałuża. Forma bezprzedrostkowa zachowana w niekt. jęz. słow.

łyst m, także łysta ż, łystwa ż, łysto n. – łydka. Wciąż w gwarach.

*łyś ż, D lp *łysi – ryś (gatunek z rodziny kotowatych). Poza jęz. słow. wszędzie *l-, np. gr. lynx. Rodzaj i odm. według innych jęz.

łytka – łydka. Dziś udźwięcznione (w formie łydek).

*łyzgać – ślizgać się po lodzie. Znane w dial. ros.

łyżew ż, D lp łyżwi – łyżwa. Pierwotnie ‘przyrząd do ślizgania się po lodzie lub śniegu, narta, łyżwa’, także ‘płaskie czółno’. Rodzimy przykład rzeczownika o temacie *-jū-.

łyżyca – łyżka. Prawdopodobnie już w PS istniały dwie formy *lъžica i *lyžica, obie znane w różnych jęz. słow. Także łeżka, łga.

łże – p. łgać.

łży – p. łeż.

łżyca – łyżka. Prawdopodobnie już w PS istniały dwie formy *lъžica i *lyžica, obie znane w różnych jęz. słow. Także łeżka, łga.

M

macecha – macocha. Forma współczesna z niereg. przegłosem, znana także w cz.

*maciory – stary, dojrzały. Por. ros. matëryj. Postać oboczna do matory (p.).

*maczeć, *maczeję, *maczeje, *maczeją, *maczej, *maczał, *maczeli, *maczany, *maczenie – wiedzieć, umieć, znać. Pierwotnie ‘badać przez dotknięcie’. Znane w jęz. bałt.

*maczyć, *maczę, *maczy, *maczą, *macz, *maczył, *maczony, *maczenie – uczyć. Związane z maczeć i dalej z makać. Znane z jęz. bałt.

mać ż. – matka. Pierwotna odm.: lp MW mać (wcześniej maci), DCMs macierzy, B macierz, N. macierzą, lm MBW macierze, D maciór, C maciorom, N. maciorami, Ms maciorach. Później 3 osobne wyrazy o różnych znaczeniach: 1. mać, D maci, 2. macierz, D macierzy, oraz 3. maciora.

*mać, *mam, *ma, *mają, *mał, *mali, *many, *manie – machać, wywijać, dawać znaki. Czasownik machać jest ekspresywny. Por. majać, manąć, pomanąć, zamanąć.

*majać, *majam, *maja, *mają, *majał, *majali, *majany, *majanie – machać, wywijać, dawać znaki. Wtórnie od mać (p.). Por. majak, manąć, pomanąć, zamanąć.

majak – znak. Później także ‘błędny ognik, strażnica, latarnia morska’. Por. mać, majać.

makać – macać, dotykać. Znane w dial. Forma macać jest ekspresywna. Por. omacek.

*manąć – machnąć. Por. mać.

*marda – morda. Forma współczesna ma niereg. rozwój jeru lub jest rutenizmem.

mardać – merdać. Forma współczesna jest dial. lub wykazuje rozwój niereg., mardać znane w stpol. Pierwotnie ‘kiwać, machać, migać’.

*markiew ż, D lp *markwi – marchew. Postać z -ch- znana też w jęz. łużyckich.

marlina – p. mierlina.

marmelada – marmolada, konfitura z pigwy. Dziś -o- nieetymologiczne. Wyraz pochodzenia francuskiego, gdyby został zapoż. wcześniej, brzmiałby *mermelada, lub nawet *melmelada (ostatecznym źródłem jest grekołacińskie melimēlum ‘miodowe jabłko’).

*Marmorzana, CMs lp *Marmorzenie – postać rekonstr. w oparciu o dane jęz. słow., zob. Marzana.

marmór, D lp marmoru – marmur. Dziś wyrównanie odm. i ort. fonetyczna.

*martew ż, D lp *martwi – mirt. Wyraz PS, resztki znane w strus. i słwń.

martwy, M. lm m-os. miertwi – martwy. W formie mianownika lm m-os. nie powinno być przegłosu.

Marzana, CMs lp Marzenie – boginka z religii słow., córka Wielosa, demon śmierci (i miłości, jak indyjska Kali?) i bogini zimy. Pierwotnie chyba Marmorzana (słwc. Mamuriena, Marmuriena), od rdzenia występującego w wyrazach śmierć, mór, a także w nazwach różnych bóstw indoeuropejskich, np. Marsa (Mars < Mavors < *Marmort-s, rzymski bóg płodności i wojny, znany także jako Marmor). Dziś imię Marzena (bohemizm bez przegłosu), wtórnie mieszane z Marzanna z Maria Anna.

mar|znąć, mar|znę, mier|znie, mar|zną, mier|znij, mar|znął, mar|znęła, mar|znęłi, mier|znienie – marznąć. Inch., dziś wyrównanie obu postaci w odm.: marznąć i mierznąć. Zob. też mierzić.

matory – stary, dojrzały. Zachowane w scs., bułg. itd. Zapożycz. (wenet.) odpowiednik rodzimego stary, także w obocznej formie maciory.

*Mchobór – Muchobór (dzielnica Wrocławia). W znanej dziś formie niereg. wokalizacja słabego jeru, por. Łekno, k.

mdłoba – zob. medłoba.

mdły, f.kr. medł – zob. medły.

*mdzać, *mdzam, *mdza, *mdzał – omdlewać, słabnąć. Zachowane w scs jako mъždati. Por. mdły, mdzieć, muść, mudzić, zemdzieć, zmudny.

*mdzieć, *mdzieje, *mdział – być słabym, zmęczonym. Zachowane w dial. ros. i scs. Por. mdły, mdzać, muść, mudzić, zemdzieć, zmudny.

*medłoba – słabość. Zastąpione przez mdłoba wskutek niereg.j zupełnej redukcji jeru (*mъdьloba > *mъdloba), por. mdły zamiast medły.

medły, f.kr. mdzieł – słaby, niewyraźny, nikły, zmęczony, obwisły. Dziś zmiana znaczenia: ‘bez smaku, powodujący mdłości’. Związane z mdzieć (p.). Forma współczesna powstała w wyniku całkowitej redukcji jeru (*mъdьlъ jь > *mъdlъjь).

*mermelada – p. marmelada.

miał, MsW lp miele – miał. Dziś temat wyrównany miał, miale.

miańba – forma z błędnym przegłosem, p. mieńba.

*miąz, D lp *mięzu – miąższ. Zachowane w dial. słow. Współczesna postać miąższ jest wtórna, związana z przym. miąższy. Por. miązdra.

miązdra – miazga (tkanka między łykiem a drewnem), miąższ. Zachowane w stpol. i w dial., związane z miąz (p.). Wyraz o niejasnej etymologii, zapewne związany z IE *mēms- ‘mięso’, ale wówczas -z- niejasne. Być może chodzi o zapoż. ital. (wenet.), por. łac. membrum < *memsrom ‘członek, część ciała’, z udźwięcznieniem -s- między -m- a -r- (które w łacinie zanikło, a w jego miejscu rozwinęło się w -b-).

miąższy – gruby, masywny, mięsisty. Znane w stpol. Por. miąz, miązdra.

*miechur – pęcherz. Znane w płd.słow.

*mieć, *miem, *mie, *mieją, *miej, *miał, *mieli, *mienie – śmieć, mieć śmiałość, mieć odwagę. Pochodny czasownik śmieć < *sъměti zawiera przedrostek *sъ- ‘dobrze’.

miedzy – między. Współczesna forma z niereg. unosowieniem, por. miedza. Zob. też czestować, piekny, teskny.

miedźwiedź – niedźwiedź. Postać zaświadczona, stare złożenie *medv-ědь = miodojad. Zob. też tłacz, wars.

*mieniesk – księżyc, miesiąc. Taką postać miałby rzeczownik miesiąc (p.), gdyby nie doszło do (niereg.j) przestawki spółgłosek. Wyraz ten bowiem wywodzi się od tematu *mēnes- rozszerzonego o zdrabniający przyrostek -ko-.

mień m, D lp mnia – miętus (nazwa ryby Lota). Zachowane szczątkowo w nazwach miejscowych.

mieńba, D lm mienieb – zamiana, wymiana. Z przyrostkiem -ba. Do niedawna znane jako miańba, z fałszywym przegłosem i bez -e- ruchomego.

mier – mir, pokój, spokój. Forma mir jest książkowym archaizmem, tj. zapoż. z okresu stpol.

*mierlina – zwłoki. W XV wieku znany był wyraz marlina, z nieprawidłowym przegłosem.

*mierwew ż, D lp *mierwwi – grząskie błoto. Rekonstruowane.

*mier|zieć, *mier|zieję, *mier|zieje, *mier|zieją, *mier|ziej, *mier|ział, *mier|zienie – czuć wstręt, złość, obrzydzenie. Związane z mierzić w jego nowym znaczeniu.

mier|zić, mierżę, mier|zi, mierżą, mier|zij, mier|ził, mierżenie – mrozić, ziębić. Dziś inne znaczenie: wzbudzać wstręt, złość, być może pod wpływem gockim. Jednak dawniejsze, PIE znaczenie jeszcze inne: powodować butwienie, gnicie, namakanie.

*mierźć, *mar|zę, *mier|zie, *mar|zą, *mierź, mar|zł, mar|zła, mier|źli, mierzienie – marznąć. Zmieszane z inch. marznąć (p.).

miesiąc – księżyc, miesiąc. Z dawnego *mēsenko-, które z kolei ze starszego *mēnesko-, por. mieniesk. Rodzimy odpowiednik zapożycz. (wenet?) łuna (p.).

mieść, miotę, miecie, mieć, miótł, miotła, mietli, mieciony, miecienie – rzucać, miotać, wiać, zagarniać, sprzątać, czyścić miotłą. Odsłownik dziś nieetymologiczny, miecenie. Czasownik wychodzi z użycia.

*mięść, *miętę, *mięcie, *miętą, *miętł, *mięciony, *mięcienie – mącić, mieszać, bełtać. Od tego czasownika utworzono wielokrotny mącić.

*mileć, *milę, *mili, *milą, *milał, *mileli, *milony, *milenie – miłować, kochać. Por. miły, umilić, umilony. Zachowane w litew. mylėti.

*miłoba – miłość, upodobanie. Formacja z przyrostkiem -oba występująca w innych językach słowiańskich.

miń m, D lp minia – miętus. Postać oboczna do mień. Zachowane w nazwach miejscowych. Por. pisk, piszcz, zew.

miotła, CMs lp mietle – miotła. Alternację o : e w odm. usunięto tutaj, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach.

miód, D lp miodu, Ms lp miedzie – miód. Alternację o : e w odm. usunięto tutaj, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach. Zob. też miedźwiedź.

mleć, mielę, miele, mielą, miel, mełł, mełła, mełli, mełty, *milcie – mielić. Stara odm. dziś tylko książkowa, mełty, mełcie już niepoprawne (zamiast nich: mielony, mielenie). Przegłos powinien wystąpić tylko przed zębową twardą, stąd *milcie jak milczeć, wilga, wilk.

*mlekoses, D lp *mlekossa – osesek, ten, który ssie mleko. Dziś forma zmieniona pod wpływem ukraińskim (mołokosos), wyrównana i uproszczona do postaci młokos. Por. oses, ossek.

*mleść, *mlodę, *mledzie, *mlodą, *mledź, *mlódł, *mlodła, *mledli, *mledziony, *mledzienie – prosić bóstwo. Rekonstr. na podst. litew. mel̃sti, meldžiù. Por. młodzić.

mleziwo – pierwsze mleko krowy po ocieleniu, siara. Do dziś znane w gwarach, zanikające, w nieetymologicznej postaci młodziwo. Zob. mleźć, mlozo.

*mleźć, *mlozę, *mlezie, *mlozą, *mleź, *mlózł, *mlozła, *mleźli, *mleziony, *mlezienie – doić, ssać. Rekonstr. czasownik pochodny od starej nazwy (słodkiego) mleka, mlozo (p.).

mlin – młyn. Oboczna, starsza postać, bliższa oryginałowi łac. molīnum, który zapożyczono.

mlost, MsW lp mleście (także młost) – naczynie na mleko. Stary, zachowany jeszcze do niedawna derywat od pierwotnej nazwy słodkiego mleka, p. mleźć, mlozo.

*mlozo, Ms lp *mlezie – mleko (słodkie). Dzisiejszy wyraz oznaczał mleko kwaśne. Rekonstr. w oparciu o różne dane słow. i IE, p. mleziwo, z alternacją e : o, dziś rzadką. Możliwe także *młozo, o *młozie, z innej postaci PS lub dial., podst. dla młost (p.).

*młoda – modlitwa. Zob. modła.

*młodziec, D lp *młodźca (lub *młojca) – ktoś odważny, zaradny, bohater. Jęz. książkowy zna ukrainizm mołojec.

*młodzić – prosić bóstwo. Pierw. czasownik wielokrotny od mleść (p.). Zob. modlić.

*młokiew ż, D lp *młokwi – niezamarzające bagno. Polskie młaka jest zapoż. płd.

*młost – p. mlost.

młot – kij, cep, młot. Pierwotne znaczenie pokazuje czasownik młócić. Zapoż. (wenet.) odpowiednik rodzimego kij.

*młoto – słód. Zachowane w niekt. jęz. słow.

*młozo – p. mlozo.

młóćba, D lm młócieb – młócka, młócenie. Z przyrostkiem -ba.

modlić – prosić bóstwo. Zamiast *młodzić, z *moldh-, z którego por. lit. meldžiu, orm. malthem ‘prosić’, het. malda(i) ‘ślubować, przyrzekać’, sgn meldon ‘powiadamiać’ (dziś melden, skąd pol. Zapoż. meldować).

modła – modlitwa, oddawanie czci bóstwu. Zachowane częściowo, por. na modłę, odprawiać modły. Pierwotnie młoda.

*mokiew ż, D lp *mokwi – 1. słota, deszczowa pogoda, 2. błotnista okolica, miejsce zalewane wodą. Pierwsze znaczenie zachowane w pol. dial. mokwa.

mołwa, D lm mółw – mowa. Postać współczesna niereg. zredukowana wskutek częstości użycia.

mosiąg, D lp mosiągu – mosiądz. Postać bez III palatalizacji, zachowana w kaszubskim mosąg.

możdżew, D lp możdżewia – modrzew, wcześniej może także jałowiec. Obecna forma zniekształcona pod wpływem drzewo. W stpol. i dial. zaświadczone są postacie możdżel, możdżeń, możdżew, możdrzew, modrzej, modrzew. Związane z mózg II (p.).

*móc, *mokę, *moczesz, *moką, *mocz, mókł, mokła, mokli, moczenie – moknąć. Obecna odm. z formami inch.: moknę, moknij, moknięcie.

mółwić – mówić. Postać współczesna niereg. zredukowana wskutek częstości użycia.

*mórew ż, D lp *mórwi – jagoda morwy. Wyraz znany w niekt. jęz. słow.

mózg I, D lp mózgu – mózg, także szpik kostny. Wyraz raczej niezwiązany z mózg II (p.). W litew. smãgenys, smẽgenys z zanikiem -z-, w skr. smajjan-, oba z ruchomym s-, z IE *mozgh- < *most-gh-.

mózg II, D lp mozga – guz, sęk, węzeł sieci. Dziś możdżeń ‘guz na kości, w miejscu, gdzie wyrasta róg’. Litew. mãzgas < IE mosgo- (por. stnord. mǫskvi ‘oko sieci’; -s- uniemożliwiło działanie reguły Wintera). Stąd możdżew.

mrokiew ż, D lp mrokwi – 1. chmura, 2. trzęsawisko. Pierwsze znaczenie zachowane w dial. śląskim.

mrów ż, D lp mrowi – mrówka. Dziś używane zdrobnienie i rzecz. zbiorowy mrowie. Por. muraw.

mrzeża – sieć. Zachowane w różnych jęz. słow. i w stpol., w nazwach miejscowych (np. Mrzeżyno).

mrzonka – marzenie, które nie może się spełnić. Zapewne związane etymologicznie z marzenie, ale szczegóły niejasne. Poza polskim nieznane.

*mudzić, *mudzę, *mudzi, *mudzą, *mudź, *mudził, *mudzenie – tracić czas, zwlekać, marudzić, ociągać się. Od tego zmudny (p.). Zob. też mdły, mdzać, mdzieć, mudzić, zemdzieć.

*muraw m, D lp *murawia – mrówka. Odpowiednik ros. muravéj. Por. mrów.

murzyn, M. lm murze, D lm mur lub murów, C lm murom – Murzyn, Maur. Dziś odm. wyrównana do lp, por. obrzyn.

*muść, *mudę, *mudzie, *mudą, *mudź, *mudł, *mudzienie – drzeć, ćmić, strzykać, tęsknić. Zachowane w litew. maũsti, maudžiù. Por. mdły, mdzać, mdzieć, mudzić, zemdzieć, zmudny.

*mzda, D lm *miezd – zapłata, wynagrodzenie. Zachowane w ros. jako wyraz archaiczny.

N

*nabodzaz, D lp *nabodzaza, Ms lp *nabodzezie – wiertło. Zapoż. goc., zachowane w stpol. w postaci niebozas.

naciot, MsW lp naciecie – mąż siostry ojca lub matki. Wyraz znany w stpol., wg niektórych źródeł oznaczał męża siostry matki, ale odróżnienie naciota od pociota (p.) jest wątpliwe. W znaczeniu ‘mąż siostry matki’ zastąpił starszy termin posiół, dziś zachowany tylko w nazwisku Posioł.

*nadwrzedzić – nadwyrężyć. Forma współczesna pochodzi z ros. Niedawno jeszcze jedyną obowiązującą postacią było nadwerężyć, wcześniej używano nadwerędzić, nadwereżyć i nadweredzić. Por. wrzód.

namiot, MsW lp namiecie – namiot. Dziś odmiana wyrównana.

narzaz, Ms lp narzezie – danina dla bydła obliczana według nacięć. Wyraz znany w stpol., dziś zapomniany.

nasiono, Ms lp nasienie, D lm nasion – nasiono. Dziś miejscownik nasionie, wyraz ten zmieszano jednak w lp z nasienie (o pierwotnie kolektywnym znaczeniu), stąd odm. nasienie, o nasieniu, nasiona, nasion.

nastatczyć – nastarczyć, nadążyć. W jęz. współczesnym -r- niereg., por. stateczny, dostatek.

naszać – nosić wiele razy. Czasownik częstotliwy do nosić w znaczeniu ‘poruszać, przemieszczać coś bez wyraźnego celu’ (np. nosić po sąsiadach). Stosunkowo niedawno wyszedł z użycia. Por. chadzać, jeżdżać, latywać, ważać.

naw m, D lp nawia – zmarły, trup. Zachowane w innych jęz. słow., m.in. staroruskim. Zob. Nawia, nyć.

Nawia ż, D lp Nawi, albo Nawie n, D lp Nawia – miejsce przebywania dusz zmarłych w mitologii słow., zarządzane przez Wielosa (p.), por. Jawia i Prawia.

*nawić, *nawię, *nawi, *nawią, *naw, *nawił, *nawienie – nużyć, smucić, martwić. Rekonstruowane, cz. unaviti ‘znużyć’, stlitew. nõvyti ‘męczyć’. Zob. naw, nyć, unyć.

nawidzić, nawidzę, nawidzi, nawidzą, nawidź, nawidził, nawidzenie – lubić, kochać. Pierwotnie lubić widzieć. Dziś tylko przeciwieństwo: nienawidzić.

nawiść ż, D lp nawiści – przyjaźń, sympatia, lubienie. Wyraz znany jeszcze nie tak dawno. Por. nienawiść.

*ncew ż, D lp *necwi – podłużne naczynie z jednego kawałka drewna. Możliwa jest też postać pierwotna ńcew (p.).

*ne – ale. Por. ros. no < PS nъ.

*nęda, D lm *nąd – nuda. Por. nędza. Oboczność *ǫ ~ *u prawdopodobnie już od czasów PS.

*nic, *nikę, *nicze, *niką, *nicz, nikł, nikli, *niczenie – niknąć, ginąć, zanikać, chylić się. Zaświadczone tylko niknąć, niknie, niknienie (dziś niknięcie).

niebo – niebo. Dziś odm. nieetymologiczna nieba, niebie itd., jedynie w liczbie mnogiej zachowana dawna forma niebiosa (obok nowego nieetymologicznego nieba). Wzorzec bardziej zgodny z PS oryginałem zachowały jednak dwa inne typy rzeczowników nijakich: imię i cielę. Można więc odtworzyć pełną odm. (ze współczesnymi końcówkami, tj. bez tych, które były pierwotnie, np. -e w dopełniaczu): lp MBW niebo, imię, cielę, D niebiesia jak imienia, cielęcia, C niebiesiu jak imieniu, cielęciu, N. niebiesiem jak imieniem, cielęciem, Ms niebiesiu jak imieniu, cielęciu, lm MBW niebiosa, imiona, cielęta, D niebios, imion, cieląt, C niebiosom, imionom, cielętom, N. niebiosami, imionami, cielętami (starsze formy niebiosy, imiony, cielęty), Ms niebiosach, imionach, cielętach (starsze niebiesiech, imieniech, cielęciech). Zob. czudo, źleje.

nieboga, D lm niebóg – biedaczka, nieboraczka, nieszczęśnica. Zob. niebożczyk, niebożec.

niebozas – drewniane wiertło. Zapoż. goc., zachowane w stpol. w postaci zniekształconej, zob. nabodzaz.

niebożczyk – nieboszczyk. Eufemizm, pierwotnie znaczyło ‘biedak’. Ort. współczesna jest fonetyczna, por. niebożec.

niebożec, D lp niebożca – biedak, nieborak, nieszczęśnik.

niechlujny, f.kr. niechlujen – nieuporządkowany, niedbały. Związane z chludzić, schludny (p.). Być może ze starszego niechludźny, z uproszczeniem grupy spółgłoskowej, por. jednak schludny z zachowanym d. Możliwe jednak, że w wyrazie tym zachowała się starsza postać rdzenia *xlju-j-, p. chluć.

niecić, niecę, nieci, niecił – rozpalać. Dziś wychodzące z użycia (od tego samego rdzenia podniecić, podnieta, zob. podniata). Jest to dialektalna forma słowiańska (pol., cz., słwń.), która zastąpiła wcześniejsze gniecić (p.).

nieć – wnuk stryja, wuja lub cioty. Takie znaczenie według Bańkowskiego; wyraz ten pierwotnie oznaczał: 1. potomek, 2. wnuk, 3. synowiec, bratanek lub siostrzeniec (przed wprowadzeniem tych terminów). Obok nieć zjawia się też oboczne nieść z dwojakim rozwojem pierwotnej grupy -pt-. W formie żeńskiej mamy stale -ś-, p. nieść.

niepeć ż, D lp niepci – przewidywanie złych następstw, brak ufności, nie żarty. Zachowane w dial. i stpol., związane z pwać, upwać, pewny, pytać.

*niepłódew ż, D lp *niepłódwi – kobieta niepłodna. Występuje w s-ch.

*nieść ż. – wnuczka stryja, wuja lub cioty (według Bańkowskiego), wcześniej potomkini, wnuczka, synowica, bratanica, siostrzenica. W rzeczywistości w tekstach stpol.ch tylko nieściora, jednak pierwotna odm. musiała być następująca: lp MW *nieść (wcześniej *nieści), DCMs *nieścierzy, B *nieścierz, N. *nieścierzą, lm MBW *nieścierze, D *nieściór, C nieściorom, N. nieściorami, Ms nieściorach. Zob. mać, dec.

*nieścierz – p. nieść.

nieściora – p. nieść.

*nikto – nikt. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

*nnie – teraz, obecnie. Forma starsza od nynie (p.), z zachowaną krótką samogłoską, PS *nъně, IE *nu-.

noga, MBW lpdw dwie nodze, DMs lpdw dwu nogu, CN lpdw dwoma nogoma, MBW lm trzy nogi, D lm trzech nóg, C lm trzem nogom, N. lm trzemi nogami, Ms lm o trzech nogach – noga. Dziś formy dawnej liczby podwójnej zanikły, choć zachowały się częściowo w odm. niektórych innych rzeczowników oznaczających parzyste części ciała. Por. dwa, trzy, cztery, ręka, oko, ucho.

nóta – nuta. Zapoż. z fr. note. Ortografia fonetyczna.

nucić – zmuszać. Znane w stpol., dziś tylko nęcić w innym znaczeniu, por. nyć, nawić.

nuta – bydło. Zapoż. goc., zachowane w scs.

nuże – nuż. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

*ny – teraz, obecnie. Wyraz indoeuropejski (*nū, por. ang. now), często rozszerzany o -n-, por. łac. nunc, grec. nỹn, niem. nun, stpol. nynie.

*nyć, *nyję, *nyje, *nyją, *nyj, *nył, *nycie – doskwierać (np. o bólu zęba); narzekać, smucić się, tracić otuchę. Rekonstr. na bazie jęz. słow., związane też z nudzić. Pierwotne znaczenie marnieć, zamierać, por. naw. Zob. nawić, unyć.

nynie – teraz, obecnie. Zastąpione przez nieetymologiczne ninie, które dziś wyszło prawie z użycia, p. nyniejszy.

nyniejszy – obecny, teraźniejszy. Zastąpione przez nieetymologiczne niniejszy. Zob. nynie.

Ń

*ńcew ż, D lp *niecwi (lub *ncew, D lp *necwi) – podłużne naczynie z jednego kawałka drewna. Do dziś zachowało się tylko zdrobnienie niecka w znaczeniu przenośnym, oznaczającym formę morfologiczną terenu. Zachowane postacie w różnych językach słow. (np. cs. lm nъštvi, ros. dial. nočva) wskazują na PS *nъktji lub *nьktji, z formą tą mogą być związane gr. níptō, nízō ‘myję’, khérnips ‘naczynie do mycia rąk’, skr. niktá- ‘umyty’, IE *nikʷ-.

 

O

obełgać, obełgę, obełże, obełgą, obełżyj, obełgał, obełgany, obełganie – okłamać. Zob. łgać.

obiecado – abecadło, alfabet. Pierwotna postać wyrazu, potem przekształcona i odnowiona.

obiecadło – abecadło, alfabet. Przekształcona postać pierwotnego obiecado.

obierz ż, D lp obierzy – 1. obszar łowiska, na którym osaczono zwierza w czasie polowania, 2. sprzęt myśliwski.

obłocznik – p. płanetnik.

obówie – buty, obuwie. Dziś pisane fonetycznie, choć forma obuwie także stara i znana z innych jęz. słow. (wpływ formy obuty?).

obr – p. óbr.

*obrześć, *obrzęcę, *obrzęce, *obrzęcz, *obrzótł, *obrzotła, *obrzetli, *obrzęcony, *obrzęcenie – znaleźć. Znane z scs.

*obrzotać, *obrzotam, *obrzota – znajdować. Znane z scs.

obrzyn, M. lm obrze, D lm óbr lub obrów, C lm obrom – olbrzym. Od etnonimu Awar. Zob. óbr. Por. murzyn.

obuć, obuję, obuje, obują, obuj, obuł, obuty, obucie – włożyć buty, ubranie. Zob. uć, wyzuć, zuć.

obywaciel, D lm *obywaciół (odm. jak przyjaciel) – mieszkaniec, obywatel. Forma współczesna jest bohemizmem.

obywać – mieszkać. Zachowane w cz.

ocelić – ocalić, wyleczyć. Zob. cały, celić.

ochabić – osłabić, oszczędzić; ujrzeć, dostrzec. Zapoż. germ., zachowane w stpol.

ochełznąć – okiełznać, powściągnąć. Dziś niereg. zmiana ch w k.

ociec, D lp oćca (lub ojca) – ojciec. Dziś ojciec, ojca, z wprowadzeniem -j- do wszystkich form fleksyjnych.

odlew – p. otlew.

oddział, Ms lp oddziele – p. otdział.

*odziec, *odźgę, *odźże, *odźgą, *odźżyj, *odziegł, *odźgła, *odźgli, *odźżony, *odźżenie – opalić, opiec, p. żec.

*odzieg – ożóg, pogrzebacz. Por. dziegieć. Odnośnie rdzenia żeg- zamiast dzieg- zob. wyjaśnienia pod żec.

ogartać – ubierać się. Stąd ogarnąć się, zob. gartać i wygartać.

ogń – ogień. W dzisiejszej formie fałszywe e ruchome, PS *ognь.

oguł – ogół. Ortografia zmieniona, zapewne wskutek poszerzenia wymowy dawnego u przed ł, a może też przez wpływ wyrazu szczegół.

ogurek – ogórek. Ortografia zmieniona, zapewne wskutek poszerzenia wymowy dawnego u przed r.

*ogurzec, D lp *ogurca – ogórek. Zachowane w ros. огурец.

oko, MBW lpdw dwa oczy, DMs lpdw dwu oczu, CN lpdw dwoma oczyma, MBW lm trzy oka, D lm trzech ok, C lm trzem okom, N. lm trzemi okami, Ms lm o trzech okach – oko. Dziś liczba podwójna używana także w znaczeniu liczby mnogiej (ale nie w celowniku – nie mówimy już przyglądam się dwoma oczyma). Dzisiejsze formy ócz, oczom, oczami, oczach są analogiczne, poza tym dziś rzeczownik wymaga liczebników zbiorowych (dwoje oczu). Por. dwa, trzy, cztery, noga, ręka, ucho.

okuń – okoń. Forma obecna jest wynikiem tendencji do poszerzania wymowy u przed nosową n, ń.

omacek, D lp omacku – ciemność. Stpol., związane z macać (‘niemożność dostrzeżenia czegokolwiek wzrokiem, konieczność zdania się na dotyk’).

omacką – po omacku. Stpol.

onrót – andrut, wafel. Z niem. ohne Rot ‘bez rumieńca’, zmienione w ondrót, później *ądrót (z nosowym a z uwagi na brak ǫ- w jęz. polskim), andrót, dziś zapisywane fonetycznie andrut.

*opa – małpa. Zapożycz. germ., por. ang. ape. Znane w stpol. jako opica. Współczesne małpa zawiera w pierwszej części niem. Maul-, druga część (-pa zamiast *opa) odpowiada właściwej nazwie zwierzęcia, por. niem. Affe.

opica – małpa. Zdrobnienie od opa.

opiekadlnik – rządca, szafarz, opiekun, tutor, dispensator. Znane w stpol.

opłwity – obfity. Oparte na rdzeniu płw- ~ pływ- (jak w pływać). Dzisiejsza ort. jest nieetymologiczna, -b- nie ma żadnego uzasadnienia. Zob. upwać.

*oratwa – orka. Znane w scs. i strus. Od orać z przyrostkiem -twa.

orz – p. órz.

orzyc – źrebak. Do dziś zachowane w nazwie miejscowości. Por. órz.

oses, D lp ossa – osesek, dziecko, które ssie jeszcze mleko matki. Dziś tylko zdrobnienie. Por. mlekoses, ossek.

osieł, D lp osła – osioł. We współczesnym wyrazie -o- jest nieetymologiczne, gdyż wywodzi się z jeru, który nie powinien był ulec przegłosowi.

oskoma – chęć, ochota, apetyt na coś. Znane w stpol. Od rdzenia kem- ~ skem-.

osoczyć – oskarżyć, donieść. Znane w stpol.

*osora – łza. Wyraz w słow. nieznany, rekonstr. na podst. litew. ašarà, obecny też w innych jęz. IE.

ossek, D lp oseska – osesek. Przykład rzeczownika z dwoma jerami, w którym dziś odm. jest wyrównana.

*oszłom – człowiek w hełmie, także przymiotnik *oszłomiony. Por. szłom. Dziś tylko rutenizm oszołom, oszołomiony, ze zmienionym znaczeniem.

ościen, D lp ostna (osna) – oścień, ostre widełki do łowienia ryb, bodziec do poganiania zwierząt. Znane w stpol. Dzisiejsza forma zniekształcona.

oścież – p. ścież.

ośm – osiem. W dzisiejszej formie fałszywe e ruchome.

oświata, CMs lp oświecie – oświata. Dziś wyrównanie samogłoski: oświacie.

ot, ote – od, ode. Dzisiejsza forma z nieetymologicznym udźwięcznieniem (nie tylko w polskim).

otdział, Ms lp otdziele – oddział. Dziś temat wyrównany, z nową postacią przedrostka, forma oddziele uważana za dial.

*otlek – pozostałość, reszta. Znane w scs., litew., skr.

otlew – od lewej strony. Stpol., także odlew. Później na odlew ‘gwałtownie, z rozmachem’.

otroczę n, D lp otroczęcia, D lm otrocząt – chłopiec. Derywat od otrok (p.).

*otroczyc – chłopczyk. Zachowane w scs.

otrok – dziecko, podrostek. Zachowane w scs. Wyraz nasuwa skojarzenia z gr. niejasnym ánthrōpos < *ánthrōkʷos ‘człowiek’.

owako – owak, tak. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

ożec, ożgę, ożże, ożgą, ożżyj, ożegł, ożgła, ożgli, ożżony, ożżenie – opalić, opiec. Zob. żec.

ożeg, D lp ożega – pogrzebacz. Do niedawna używano formy ożóg, z niereg. przegłosem (wpływ formy ukr. ожог?), ale w stpol. zachowała się forma reg. Zob. żec.

*ożloda, CMs lp *ożledzie – deszcz ze śniegiem, marznący deszcz. Zachowane w ukr. oželéda. Zob. żledzica, żłódź.

Ó

*óbr, D lp *obra – olbrzym. Od etnonimu Awar. Zob. obrzyn.

*ół, D lp *ołu – piwo. Zachowane w scs., w dial. słwń. itd. Nazwa piwo pierwotnie oznaczała (każdy) napój i jest eufemizmem, por. wódka – zdrobnienie od woda.

órz, D lp orza – koń, rumak. Znane w stpol., zachowane w nazwie miejscowości Orzyc.

P

pacze – więcej, raczej. Zachowane w scs.

pak – zaś, natomiast. Zachowane w cz., używane też w stpol. obok lepak (p.), por. dzisiejsze na opak, opaczny, wypaczyć się.

palba, D lm paleb – strzelanina, strzelanie. Z przyrostkiem -ba, dziś niemal zapomniane, bez etymologicznego -e- ruchomego.

panew ż, D lp panwi – rodzaj wklęsłej patelni przypominającej współczesny wok, wklęsła powierzchnia, dolina. Zachowane w nazwach geograficznych i w terminie anat. panewka.

*pardew ż, D lp *pardwi – pardwa. Postać rekonstr.

parst, Ms lp *pierście – palec. Stary wyraz BS, por. naparstek, pierścień. W miejscowniku nie powinno być przegłosu (por. martwy : śmierć). Odpowiednik zapoż. (wenet.) palec.

*partki – portki, spodnie. Forma współczesna z niereg. rozwojem sonantu.

pasierb – pasierb, syn przysposobiony, wzięty na wychowanie. Dziś wyraz ten zanika.

pasierbica – pasierbica, córka przysposobiona, wzięta na wychowanie. Dziś wyraz ten zanika.

pasirzyt – pasożyt, dosł. to, co się pasie w rzyci. Nowsza postać pasorzyt, później pasożyt ze zmianą ortografii, być może aby uniknąć (słusznych) skojarzeń z wyrazem rzyć (p.), uznawanym za wulgarny. Jednak przecież wciąż białorzytka.

pastwa – pasienie, wypas, potem także pokarm, karma, żer; trzoda; zdobycz, łup. Od paść, pasie z przyrostkiem -twa. Dziś głównie w wyrażeniu pastwa losu.

pastwisko – miejsce wypasu, pierwotnie miejsce pastwy.

paszczeka – paszczęka, paszcza. Współczesna forma z niereg. unosowieniem, por. ros. щека. Dzisiejsze paszcza historycznie niepoprawne, od paszczeka; -k- jest tu częścią rdzenia -szczek-.

paszenóg, D lp paszenoga – mąż świeści (siostry żony). Wyraz notowany przez Brücknera jako zapoż. awarskie lub bułgarskie. Podobne formy znane są w jęz. płd.słow.

paśba, D lm pasieb – wypas, pasienie, strzeżenie, pilnowanie pasącego się bydła. Z przyrostkiem -ba, zachowane w gwarach.

*pągiew ż, D lp *pągwi – guzik, kulista ozdoba. U nas znana postać pągwica = zgrubienie na szyi kozy.

*pcieniec, D lp *pcieńca – ptak, pisklę. Zachowane w innych jęz. słow., np. scs. pъtenьcь. Por. pta.

*pcica – ptak. Zachowane w niemal wszystkich jęz. słow. Por. pta.

*pcicz m, D lp *pcicza – ptak, pisklę. Zachowane w s-ch. i słwń. Por. pta.

*peć m, D lp *pcia – ptak. Od tego kuropeć. Por. pta.

pełk – pułk. Dzisiejsza forma jest rutenizmem, por. imię Świętopełk, wcześniej pisana półk, dziś fonetycznie. Zapoż. germ., por. ang. folk ‘lud, naród’.

pełny, M. lm m-os. pilni – pełny. Przegłos powinien wystąpić tylko przed zębową twardą.

perć ż, D lp perci – ścieżka. Zwłaszcza ‘ścieżka wydeptana przez zwierzęta’ lub ‘tajemna ścieżka przez góry’. Zachowane w dial. góralskich. Związane z przeć (naprzód).

perz – ogień. Dziś pozostały derywaty: perzyna, zaperzyć się. PS *pyrjь.

*petka, D lm *ptek – ptak. Zachowane w niekt. jęz. słow. Por. pta.

petla, D lm *ptel – pętla, sidła. Dziś z nieetymologiczną nosówką. Zapoż. germ. z niereg. rozwojem fonet., p. piotla.

*petwa, D lm *ptew – ptak. Od tego kuropetwa. Por. pta.

piana, Ms lp pienie – piana. W jęz. współczesnym usunięto alternację samogłoski rdzennej, por. jednak wiara – wierze.

piasnka, D lm piasnek – piosenka. Znane w stpol. Przegłos także w CMs piasnce, bo jer oddzielał n oddzielał od c: *pěsnъcě. W wyrazie tym doszło do niereg.go unosowienia -a- < -ě- (por. *pěsnь), stąd zaświadczona forma piąsnka. Uległa ona następnie odnosowieniu do piosnka. Współczesna forma piosenka ma fałszywe -e-.

piądź, D lp piędzi – piędź, odległość między końcami kciuka i palca środkowego, 1/3 łokcia lub 3/4 stopy. Obecnie bez alternacji samogłoski rdzennej.

piekny – piękny. Dziś nieetymologiczna nosówka (o ile nie pierwotnie dwa odrębne wyrazy, z których piękny związany z pękać oznaczał gruby). Zob. też czestować, miedzy, teskny.

piekry – piękny. Dziś tylko pokrewne piękny (zob. piekny).

piekrzyć, piekrzę, piekrzy, piekrzą, piekrz, piekrzył, piekrzenie – upiększać. Dziś ort. fonetyczna, przecież stopniem wyższym od piękny nie jest *piększy, ale piękniejszy. Zob. piekny, piekry.

pielegować – pielęgnować. Dzisiejsza forma z niereg. nosówką, prawdopodobnie kontaminacja zapoż. niem. *plegować z pielucha.

*piemień – pasterz. Niezachowany, rodzimy odpowiednik zapoż. (wenet.) pasterz. Por. litew. piemuõ, M. mn píemenys.

*pieniąg – pieniądz, drobna moneta. Zapoż. germ., dziś tylko pieniądz, ale w scs. zachowana też postać bez III palatalizacji.

*piepiół, D lp *piepiołu, Ms lp *piepiele – popiół. Formy oboczne *pepelь ~ *popelь już w PS.

*pier – biesiada, uczta. W stpol. spodziewane pir, por. ros. pir. Związane z pić, tak samo jak dar z dać i być może żer (p.) z żyć. Zmiana znaczenia ‘picie’ > ‘jedzenie’ analogiczna do zmiany w żreć (p.).

pierdziel ż, D lp pierdzieli – tyłek, kuper.

pieróg, D lp pierogu – ciasto; pieróg. Pierwotnie ‘pokarm, żywność’. Związane z pier (p.) i dalej z pić.

*pierść, *pierzchę, *piersze, *pierzchą, *piersz, *pierzchł, *pierszenie – pierzchnąć, rozproszyć się, uciec prychając. Zaświadczone tylko formy inch. pierzchnąć, pierzchnę.

*pierzch – parch. O rekonstr. PS *pьrxъ świadczyłaby forma pierzchnąć, jednak mogła też istnieć forma PS *pъrxъ – wówczas forma parch byłaby reg.

*pierzchawka – purchawka. Wokalizacja sonantu tak czy inaczej niereg., por. pierzch.

pierzwy, pierzwszy – pierwszy. Do dziś zachowała się tylko forma stopnia wyższego. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba.

*piewacz – śpiewak, piewca. Znany w innych jęz. słow.

*pilg – perz, chwast. Wyraz zachowany w dial. cz., związany z pełgać, pełzać. Por. pilgać.

*pilgać – pełgać, ogarniać (o ogniu, płomieniach). W postaci pełgać widać przegłos, którego nie powinno być przed tylnojęzykową, por. wilk.

pilnić – pełnić. Przed miękką spółgłoską przegłos nie powinien wystąpić (por. milczeć, wilga, wilk).

pilść ż, D lp pilści – pilśń, rodzaj zbitego materiału z wełny lub sierści. Współczesna forma przekształcona pod wpływem pleśń.

Pilźno – Pilzno. Stwardnienie jest wynikiem wpływu cz.

*pilźć, *pełzę, *pilzie, *pełzą, *pilź, pełzł, pełzła, *pilźli, *pilzienie – pełznąć, czołgać się. Zaświadczone tylko formy inch. pełznąć, pełznie, z wyrównanym rdzeniem (-eł- jest wynikiem przegłosu i powinno pojawić się tylko przed zębową twardą, poza tym powinno zjawiać się -il-).

Piorun – bóg gromu w panteonie słow., zwykle namolnie propagowany w postaci bohemizmu Perun przez niedouczonych pseudobadaczy religii słow., utożsamiany czasem ze Swarogiem, zawiadywał Jawią (p.). Przeciwnik Wielosa (p.). Nazwa identyczna z rzeczownikiem pospolitym piorun (zachowanym tylko w polskim). Jeszcze w późnej epoce IE w wyrazie tym zanikło -k-, por. litew. Perkū́nas, łot. Pērkons, stisl. Fjǫrgynn, goc. faírguni ‘góry’, łac. quercus ‘dąb’, gal. góra Hercynia, ale obok tego het. perunaš ‘skała’, alb. Perën-, perëndí ‘bóg’, gr. keraunós ‘błyskawica’.

*piotla, D lm *piotel – pętla, sidła. Zapoż. germ. z niereg. rozwojem fonet., wcześniej także petla.

piórło, Ms lp *pierle – berło. Zob. biórła.

pióro, Ms lp pierze – pióro. Dziś odm. wyrównana, por. jednak pierze, pierzyć się.

*Piórpioruna – żona Pioruna (p.), zwykle propagowana w formie Perperuna. Zob. Przepioruna.

*pisk m, D lp *piska – ryba. Odpowiednik ang. fish i innych form germ., lecz z długim -i-, jak w pokrewnym (?) wyrazie piskorz. Zob. też piszcz, zew.

*piszcz m. – ryba. Odpowiednik łac. piscis z długim -i-, tak samo jak w pokrewnym (?) wyrazie piskorz. Zob. też pisk, zew.

*pitać, *pita – karmić. Zachowane w wielu jęz. słow. Odpowiedniki IE (*peit-) odnoszą się do jedzenia, ale gr. piteúō ‘poję’ może wskazywać na związek z rdzeniem *piH-, *poiH- (*boiH-?) ‘pić’.

pitwać, pitwam, pitwa – ciąć tępym nożem. Zachowane w dial.

*pląść, *plęszę, *plęsze, *plęszą, *pląsł, *plęsła, *plęsli, *plęszony, *plęszenie – tańczyć. Czasownik ten został zapoż. do goc. W pol. znane tylko pierwotnie wielokrotne pląsać.

*pląść, *plętę, *plęcie, *plętą, *plątł, *plętła, *plętli, *plęciony, *plęcienie – gmatwać, wikłać. W pol. znane tylko pierwotnie wielokrotne plątać.

plece n, D lp pleca (lpd plecy) – ramię, bark. W stpol. rodzaj zmienny: pleco n, pleca ż, plec m, ż.

pleć ż, D lp pleci – plecionka. Od tego zdrobnienie plotka, dziś ze zmienionym znaczeniem.

pleć, pielę, piele, pielą, piel, pełł, pełła, pełli, pełty, *pilcie – plewić, pielić, oczyszczać grządkę z chwastów. Stara odm. dziś tylko książkowa, pełty, pełcie już niepoprawne (zamiast nich: plewiony, pielony, plewienie, pielenie). Przegłos powinien wystąpić tylko przed zębową twardą, stąd *pilcie jak milczeć, wilga, wilk.

plećba, D lm plecieb – plecenie, opowieść, opowiadanie, gadanina, bajka, bzdura. Z przyrostkiem -ba, niemal zapomniane, bez -e- ruchomego.

*plegować – pielęgnować. Domniemana postać zapoż. niem. (← pflegen) przed kontaminacją z pielucha. Zob. pielegować.

plwać, pluję, pluje, plują, pluj, plwał, plwany, plwanie – pluć. Dziś wyrównane: pluć, pluje. Por. blwać.

płanetnik – demoniczna istota przebywająca w chmurach, regulująca opady atmosferyczne. Nazwa późna, pochodzenia łac. lub gr. (kolejny raz z tego samego źródła zapoż. wyraz planeta), zastąpiła starsze terminy chmurnik, obłocznik. Płanetnikiem zostawał samobójca, albo też młodzieniec wciągnięty w obłoki w czasie burzy.

płatew ż, D lp płatwi – podłużna belka w konstrukcji nośnej dachu łącząca dźwigary, podtrzymująca krokwie lub jętki. Niemal zapomniane.

pławba, D lm pławieb – żegluga, żeglarstwo, żeglowanie, nawigacja. Z przyrostkiem -ba, dziś zapomniane.

pławiec, D lp pławca – żeglarz. Dziś zapomniane.

płonina – góra (niepokryta lasem). Związane z pole. Zob. płoń. Por. połonina, Planina, Planica.

*płoń ż, D lp *płoni – równina, nieurodzajna ziemia, miejsce na pastwisko. Związane z pole. Zachowane w cz. i słwc. pláň oraz w dial. płonia ‘polana, leśne pastwisko’. Zob. też płonina.

płosa – pas ornej ziemi. Dziś już tylko gwarowe, znane w innych jęz. słow.

*płotew ż, D lp *płotwi – płoć. Postać rekonstr.

płóć, polę, pole, polą, pól, płół, płóła, płóli, płóty, płócie – oczyszczać ziarno z plew, podrzucając je na nieckach. Znane w gwarach, także w nowszej postaci płuć, płuję.

*płódew ż, D lp *płódwi – łożysko. Zachowane w s-ch.

płókać – płukać. Dziś ort. fonetyczna.

płóz, D lp płoza – płaz, połoz, zwierzę pełzające. Wyraz płaz jest bohemizmem, połoz ‘rodzaj węża’ ukrainizmem. Por. sań.

pobiedzić, pobiedzę, pobiedzi, pobiedzą, pobiedź, pobiedził, pobiedzenie – zwyciężyć. Zob. biedzić, ubiedzić.

pochopić – porwać. Stpol., stąd pochopny. Zob. chopić.

pociot, MsW lp *pociecie – mąż cioty (siostry ojca lub matki). Wyparte przez wujek. Zob. stryj, wuj, naciot, cieciec, posiół.

pociotek – syn brata lub siostry współmałżonka. Dziś w znaczeniu ‘dalszy krewny lub powinowaty’.

pociotka – córka brata lub siostry współmałżonka.

Podaga – kobiecy demon z religii słow. czczony w Płoni (obecnie Plön, Schleswig-Holstein). Nazwa łączona z wyrazem oznaczającym ‘palić’, por dziec, żec, zepsuta do postaci Pogoda.

*poddziec, *podedźgę, *podedźże, *podedźgą, *poddzież, *poddziegł, *podedźgła, *podedźgli, *podedźżony – podpalić, podpiec. Zob. podżec.

*poddziegać – podpalać, podpiekać, podżegać. Zob. wyjaśnienia pod żec.

podniata, Ms lp podniecie – podnieta. Związane z niecić ‘rozpalać’.

podziać, podzieję, podzieje, podzieją, podziej, podział, podziali, podziany, podzianie – zrobić, położyć. Por. dziać.

podział, Ms lp podziele – dział, podział. Dziś temat wyrównany.

*podziec, *podźgę, *podźże, *podźgą, *podzież, *podziegł, *podźgła, *podźgli, *podźżony – spalić. Zob. pożec, żec.

*podziega – pożoga, pożar, niszczenie ogniem. Zob. wyjaśnienia pod żec.

*podziegać – palić, niszczyć ogniem. Zob. wyjaśnienia pod żec.

pod|żec, podeżgę, podeżże, podeżgą, pod|żeż, pod|żegł, podeżgła, podeżgli, podeżżony – podpalić, podpiec. Zob. też rozżec, żec, żgliszcze.

*pogłcać – połykać. Zob. głtać, głcić, pogłcić.

*pogłcić, *pogłcę, *pogłci – połknąć. Zob. głtać, głcić, pogłcać.

polana, Ms lp polenie – polana. Odm. dziś wyrównana.

polano, Ms lp polenie – polano. Odm. dziś wyrównana.

*pomanąć – machnąć, kiwnąć, skinąć, dać znać. Zaświadczone w scs. Por. mać, zamanąć.

pomnieć, pomnię, pomni, pomnią, pomnij, pomniał, pomnieli, pomniany, pomnienie – pamiętać. Dziś niereg. utraciło miękkość w 1 sg i 3 pl (pomnę, pomną zamiast pomnię, pomnią). Zastąpione w normalnym jęz. przez pamiętać (od tego samego rdzenia), ale w użyciu pozostał derywat wspomnieć. Por. też sąmnieć.

ponikiew ż, D lp ponikwi – źródło kryjące się pod ziemią. Zachowane w dial. i w toponimii.

pono – podobno. Stpol. skrócenie wskutek częstości użycia, dziś znane raczej ponoć z partykułą wzmacniającą -ć.

poróbstwo – rozwiązłość seksualna. Dziś pisane porubstwo.

posiół, D lp posioła, MsW lp posiele – mąż siostry matki. Zachowane w stcz., u nas tylko w nazwisku Posioł. Już w stpol. zastąpione przez naciot (i mieszane z pociot). Zob. też cieciec, sioła.

pośledni – ostatni. Dziś zanikające, tylko w znaczeniu ‘złej jakości’.

poświata, CMs lp poświecie – poświata. Dziś wyrównanie samogłoski: poświacie.

potomek – potomek. W wyrazie tym zwraca uwagę zachowanie archaicznej formy po tom (dziś potem).

potomka – potomkini. W użyciu mogły być obie formy. Żeński odpowiednik wyrazu potomek.

poziem – poziom. W dzisiejszym wyrazie -o- jest wprowadzone niezgodnie z regułą przegłosu, który powinien zajść tylko przed spółgłoską zębową.

poziemka – poziomka. W dzisiejszym wyrazie -o- jest wprowadzone niezgodnie z regułą przegłosu, który powinien zajść tylko przed spółgłoską zębową.

pożec, pożgę, pożże, pożgą, pożeż, pożegł, pożgła, pożgli, pożżony, pożżenie – spalić. Zob. też rozżec, żec, żgliszcze.

pożega – pożoga, pożar, niszczenie ogniem. W dzisiejszym wyrazie (który wychodzi z użycia) niereg. przegłos. Zob. też żec.

pożegać – palić, niszczyć ogniem. Zob. wyjaśnienia pod żec.

półbrat – brat przyrodni, syn jednego z rodziców z poprzedniego związku. W przeciwieństwie do braci przybranych, półbracia mieli jednego wspólnego rodzica, byli więc krewnymi, a nie powinowatymi.

półk – p. pełk.

półsiostra, CMs półsiestrze – siostra przyrodnia, córka jednego z rodziców z poprzedniego związku. W przeciwieństwie do sióstr przybranych, półsiostry miały jednego wspólnego rodzica, były więc krewnymi, a nie powinowatymi.

ppiernik – piernik. Wyraz pochodzi od dawnego ppierz (p.), dziś pieprz.

ppierz, D lp pieprzu – pieprz. W formie współczesnej wyrównanie w temacie, zob. jednak bniec.

prababa – prababka. W stpol. w użyciu forma niezdrobniała.

*pracieść, D lp *praćścia (lub *praćcia) – dziadek żony. Rekonstr. Zob. teść.

praciota, CMs lp praciecie – babka cioteczna, siostra dziadka lub babki. W stpol. także stara ciota.

*praćścia – babka żony. Rekonstr. Zob. teścia.

pradziad, MsW lp pradziedzie – pradziadek. Wyrównane. W stpol. w użyciu forma niezdrobniała.

*prapociot, MsW lp *prapociecie – dziad cioteczny, mąż siostry dziadka lub babki. Rekonstr.

*prasnecha – żona wnuka. Wyraz hipotetyczny, p. snecha.

prastryj – dziadek stryjeczny, brat dziadka. Znane w stpol., także jako przestryj, stary stryj.

*prastryjna – babka stryjeczna, żona brata dziadka. Rekonstr.

*praświekier – dziadek męża. Rekonstr. Zob. świekier.

*praświekrew ż, D lp praświekrwi – babka męża. Rekonstr. Zob. świekrew.

*prateść, D lp prateścia lub pratścia – dziadek żony. Rekonstr. Wcześniej *pracieść. Zob. teść.

*prateścia – babka żony. Rekonstr. Wcześniej *praćścia, *pratścia. Zob. teścia.

Prawia ż, D lp Prawi – świat nadrzędny, wyraj, siła sprawcza w słow. mitologii, rządzony przez Świętowita. Wymowa [pravja] i ort. Prawii nieetymologiczne, zob. Jawia i Nawia oraz Trzygłów i Świętowit.

prawnęk – prawnuk. Por. wnęk.

prawnęka – prawnuczka. Por. wnęk.

prawnuka – prawnuczka. Por. wnęk.

prawuj – dziadek wujeczny, brat babki. W stpol. także przedwieć, stary wuj.

*prawujna – babka wujeczna, żona brata babki. Rekonstr.

*prazięć – mąż wnuczki. Wyraz hipotetyczny.

pro – dla, za, przez, naprzód. Przyimek u nas niezachowany, łączył się z biernikiem (jak za, np. pro niego, pro nią = za niego, za nią). W roli przedrostka tylko w prowadzić, prorok.

proca – praca, trud. Obecna postać jest czechizmem. W stpol. odnotowano procować.

prok – taran. Stpol. słowo oparte na przyimku pro.

prośba, D lm prosieb – prośba, proszenie. Dziś usunięto etymologiczne -e- ruchome i wprowadzono przegłos: D lm próśb.

próć, porzę, porze, porzą, pórz, prół, próła, próli, próty, prócie – pruć, rozrywać, drzeć. Dziś ort. fonetyczna i nowa odm. pruć, pruję.

*prórew ż, D lp *prórwi – wypłuczysko. Rekonstr.

prózny (*prózdny), M. lm mos próźni, f. kr. próździen – próżny. Współczesna forma jest rezultatem hiperpoprawności i wywodzi się z PS *porzdьnъ jь, por. stbik, ząbr, zmudny, źmij.

pry – prawi, mówi. Stpol. skrócenie wskutek częstości użycia, dziś zapomniane.

przać, przeję, przeje, przeją, przej, przał, przali, przanie, przany – kochać. Zachowane w dial. Od tego samego rdzenia przyjać (p.), przyjaciel.

prząc, przęgę, przęże, przęgą, przągł, przęgła, przężony, przężenie – zaprzęgać, łączyć konie w zaprzęgu. Wyszło z użycia, dziś tylko złożenia z przedrostkami i zmienioną odm., zmieszaną z inch.: zaprząc, zaprzęgnę, zaprzęgnięcie.

prządzka – sprzączka, element pasa do spinania. Także z przedrostkiem: sprządzka, wyraz pisany także fonetycznie przącka lub sprzącka. Dziś cz fałszywe, hiperpoprawne, por. cz. přezka. Od prząc. Oczekiwana byłaby raczej postać *przążka od *pręžьka, por. ros. prjažka. Spółgłoska dz normalnie rozwija się z g w warunkach II lub III palatalizacji, która mogła zajść, jeśli praformą byłoby nietypowe *pręgъka. Może powstałe przez zmieszanie wyrazów przążka i prządzka (zdrobnienie od przędza).

przeć, prę, prze, prą, przyj, parł, *pierli, party, *piercie – przeć. Przed miękką nie powinno być przegłosu (por. martwy : śmierć).

przedwieć – dziadek wujeczny, brat babki. Znane w stpol. (także: prawuj).

Przepioruna – żona Pioruna, por. stisl. Fjǫrgynn (Piorun) i Fjǫrgyn (bóstwo żeńskie, matka Thora). Nazwa zaświadczona w różnych jęz. słow. w postaciach Perperuna (może skrócone zamiast *Pereperuna z pełnogłosem), Peperuna, Perepuna, Peperuda, Preporuša. Dopuszczalna także polska rekonstr. Piórpioruna (p.), jeśli PS *perъperuna, a nie *perperuna.

przerębia – przerębla. Forma z -l- epentetycznym dial. lub zapoż. W stpol. forma reg.

przestryj – p. prastryj.

prześlągły – przemoknięty. Zachowane w gwarach, błędnie łączone ze Śląskiem, por. ślęganina, ślęgnąć, ślęża.

przeżasnąć – zdumieć. Także przeżasnąć się. Stpol., związane z użas, żasnąć, żachnąć. Pisane także przerzasnąć, z odpodobnieniem ž – s > ř – s.

przód, Ms lp przedzie – przód. Dziś odm. wyrównana, ale wciąż książkowe na przedzie, por. czoło.

*przód, *przode – przed, przede. Dawne *perdъ > predъ zastąpione przez *prьdъ wskutek częstości użycia (stąd też brak przegłosu).

*przóz, *przoze – przez, przeze. Dawne *perzъ > prezъ zastąpione przez *prьzъ wskutek częstości użycia (stąd też brak przegłosu).

przyjać – sprzyjać. Znane w stpol. Stąd przyjaciel, zob. też przać.

przysłop – siodło, przełęcz. Zachowane w dial.. Zob. słop.

przyściepny, przyścipny – umiejący się podobać; przychylny, miły, posłuszny. Notowane jeszcze w latach 20. XX wieku (Słownik Arcta).

psarz – hodowca psów. U nas wyraz przetrwał w nazwach miejscowych Psary.

psek, D lp pieska – piesek. W formie współczesnej wyrównanie w temacie.

psiec, D lp pieśca – pies, piesiec. Dziś wyrównanie w temacie, znaczenie przeniesiono na gatunek arktycznego lisa.

*pstrew ż, D lp *piestrwi – pstrąg. Postać rekonstr., PS. *pьstry obok *pьstrǫgъ.

pszono, Ms lp pszenie – pszono, ziarno prosa oczyszczone z łuski. Dziś niemal zapomniane, bez alternacji.

*pta ż, D lm *pet – ptak. Postać rekonstr. dla PS, zachowana w scs. pъta. Por. pcieniec, pcica, pcicz, peć, petka, petwa, ptach, ptew.

ptach – ptak. Od tego derywaty ptaszek, ptasi. Por. pta.

*ptew ż, D lp *petwi – ptak. Od tego kuroptew, z dwoma -e- ruchomymi, por. pta.

*pugacz – puchacz. Domniemana postać nazwy naszej największej sowy. Jeśli jednak był to pierwotnie wyraz dźwiękonaśladowczy, to pierwotnie brzmiał puhacz, a czasownik pugać utworzono wtórnie w jęz. nieznających dźwięcznego h.

*pugać – straszyć. Zachowane w ros.

puhacz – puchacz. Wyraz zapewne dźwiękonaśladowczy, o zmienionej pisowni. Pierwotnie być może pugacz, por. słow. pugać ‘straszyć’.

*pustew ż, D lp *pustwi – pustynia, pustkowie. Rekonstr.

*puść, *puchę, *pusze, *pusz, puchł, puchła, puchli, *puszony, *puszenie – puchnąć, nabrzmiewać, nadymać, wiać. W słow. znane tylko inch. puchnąć, puchnie.

pwać, pwam, pwa, pwają, pwaj, pwał, pwanie – ufać, mieć nadzieję, być przekonanym. Znane w stpol. Por. niepeć.

R

Radogost – bóg słowiański, syn Swaroga czczony na zachodzie słowiańszczyzny w Radogoszczy (u Thietmara Riedegost), utożsamiany ze Swarożycem, opiekun gości (?). Jego świętym zwierzęciem był koń. Jego nazwa, znana też w postaci Redgost, może być związana z nazwą plemienną Redarów.

*radzi – dla. Stary iranizm zachowany w ros. ради. Używany jako przyimek lub poimek (z dopełniaczem, po wyrazie, do którego się odnosi).

*raka – grobowiec; relikwiarz. Znane w niekt. jęz. słow., związane z rakiew.

*rakiew ż, D lp *rakwi – arka, skrzynka, kasetka; trumna. Znane w niekt. jęz. słow., istnieje także pokrewne raka; zniekształcone w nazwie krakowskiego obrzędu o nazwie rękawka.

rapa – jama, głęboka górska dolina. Zapoż. przedsłow. w wersji używanej w Dalmacji. W różnych dialektach słowiańskich istnieją też warianty ropa, rupa, grapa, gropa, irpa.

rataj – oracz. Znany w stpol., dziś w nazwach miejscowych. Od IE *HarH-taH-jos z przestawką i intonacją akutową.

*ratew ż, D lp *ratwi – szczur. Znane w niekt. jęz. słow.

reż ż, D lp rży – żyto. Wyraz używany jeszcze nie tak dawno temu. Ocalało pokrewne rżysko.

ręka, MBW lpdw dwie ręce, DMs lpdw dwu ręku, CN lpdw dwoma rękoma, MBW lm trzy ręki, D lm trzech rąk, C lm trzem rękom, N. lm trzemi rękami, Ms lm o trzech rękach – ręka. Dawny mianownik, biernik i wołacz liczby podwójnej ręce używany jest dziś także w znaczeniu liczby mnogiej, rękoma ma znaczenie narzędnika (ale nie celownika) liczby mnogiej, a dawna forma dopełniacza i miejscownika liczby podwójnej ręku używana jest w znaczeniu miejscownika liczby pojedynczej (kobieta z dzieckiem na ręku). Por. dwa, trzy, cztery, noga, oko, ucho.

ropa – jama, głęboka górska dolina. Zapoż. przedsłow., por. Roupe, Roufe we wsch. Alpach oraz w Polsce rzeka Ropa, miasto Ropczyce. W różnych dialektach słowiańskich istnieją też warianty rapa, rupa, grapa, gropa, irpa.

rost – wzrost. Forma bezprzedrostkowa, zachowana np. w ros.

rozdziec, rozedźgę, rozedźże, rozedźgą, rozdzież, rozdziegł, rozedźgła, rozedźgli, rozedźżony, rozedźżenie – rozpalić. Zob. też podżec, żec, żgliszcze.

rozrzeszyć – rozgrzeszyć, przebaczyć, uwolnić. Od tego rdzenia co zrzeszyć, dawne rzeszyć (p.). Skojarzone ze słowem grzech: rozrzeszyć od grzechów.

rozsocha – rozwidlona gałąź, widły. Por. wierzba rosochata, tj. rozsochata, rozwidlona. Zob. też socha, widła.

roztocz ż, D lp roztoczy – otwarta przestrzeń. Por. roztaczać się.

rozżec, rozeżgę, rozeżże, rozeżgą, rozżeż, rozżegł, rozeżgła, rozeżgli, rozeżżony, rozeżżenie – rozpalić. Zob. też podżec, żec, żgliszcze.

*róra – rura. Zapożyczone z śgn rôre, dziś niem. Röhre, ortografia fonetyczna (od początku).

róść, rostę, roście, rostą, rościj, rósł, rosła, rośli, rościenie – rosnąć. Dzisiejsza odm. zmieszana z inch.: rosnąć, rosnę, rośnięcie.

ruja – okres ryków u zwierząt (m.in. jeleni). Dawny derywat od rzuć (p.). Dziś oznacza okres pobudzenia płciowego i nie ma związku z wydawanym wtedy rykiem.

*rupa – jama, głęboka górska dolina. Prawdopodobnie zapoż. przedsłow., por. arumuń. arup ‘przepaść’. W różnych dialektach słowiańskich istnieją też warianty rapa, ropa, grapa, gropa.

*rybić – łowić ryby.

rybitwa – połów, łowienie ryb, później rodzaj rybożernego ptaka. Z przyrostkiem -twa.

*rydło – ryj. Znane w głuż., poza tym ryło ze wsch.słow. Zapoż. (wenet.) odpowiednik rodzimego barna (p.).

r|zać, rżę, rże, rżą, rżyj, r|zał, r|zali, r|zany, r|zanie – rżeć. Dziś ż uogólnione w całej odm.. Wyraz pochodzi od prasłow. rdzenia *rъz-, będącego starym rozszerzeniem IE *ru- ~ *rū-, który jest też widoczny w wyrazach ryk, rzewny, rzuć (p.).

rzaz, MsW lp rzezie – cięcie, nacięcie. Dziś wyraz niemal nieznany, z wyrównaną odm.

rzazać, rzeżę, rzeże, rzazał, rzazany, rzazanie – rzezać, rżnąć, ciąć, krajać, rzeźbić, ryć, wyrzynać, szlifować. Dziś usunięto alternację w temacie.

rząp, D lp rząpa – kuper, tyłek. Zachowane w stpol. Dziś znane jest szczątkowo rząp, D lp rząpia ‘stary, zużyty przedmiot’. Istnieją inne podobne wyrazy o tym samym znaczeniu: rup, rupieć, rzęch.

rzeszoto, Ms lp rzeszecie – sito. Dziś odm. wyrównana, a wyraz wychodzi z użycia.

rzeszyć – wiązać, łączyć. Dziś zachowane rzesza, zrzeszyć, a także błędne rozgrzeszyć zamiast rozrzeszyć (p.).

*rześć, *rzadę, *rzedzie, *rzadą, *rzedź, *rzadł, *rzadła, rzedli, *rzedzienie – rzednąć, stawać się rzadkim. Zaświadczone tylko inch. rzednąć, rzednie. Formy rzedł, rzedła są nieetymologiczne (oczekiwany przegłos jak w rzadki).

rzewny, f.kr. rzwien – ryczący. Utworzony od dawnego czasownika rzuć (p.). W ciągu wieków nastąpiła zmiana znaczenia: ‘okazujący emocje’, ‘głośny’, później ‘głośno rozpaczający’, w końcu ‘pełen żalu’, ‘tkliwy’.

rzeźba, D lm rzezieb – cięcie, rzezanie, rzeźbienie, rycie, później kamienne lub drewniane dzieło sztuki, ale także kształt (rzeźba terenu) i rodzaj sztuki (np. w zestawieniu rzeźba i malarstwo). Dziś bez etymologicznego ruchomego -e-: D lm rzeźb.

rzeżucha – rzeżucha, pieprzyca, rukiew, tasznik, stulisz, pszonak. Określenie odnoszące się pierwotnie do jednego z licznych rodzajów roślin z rodziny krzyżowych. Nie jest znana pierwotna forma tego wyrazu: rzeżucha czy żerzucha (gwary wskazują na jedną i drugą). Jeśli jest nią rzeżucha, wyraz ma związek z rzezać.

rzuć, *rowę, *rowie, *rową, *rów, *rówcie, rzuł, rzuty, rzucie – ryczeć. Najstarszy model odm.y wielopostaciowego czasownika (por. rzwać, rzwieć), zachowanego częściowo w stpol. i w dial.; dziś istnieją derywaty rzewny, ruja o zmienionym znaczeniu.

rzuć, rzuję, rzuje, rzują, rzuj, rzujcie, rzuł, rzuty, rzucie – ryczeć. Nowszy schemat odm.y, zob. rzuć, rowę.

rzwać, *rzewę, *rzewie, *rzewą, *rzew, *rzewcie, rzwał, rzwany, rzwanie – ryczeć. Jeden z nowszych schematów odm.y, zob. rzuć, rowę.

rzwieć, rzwię, rzwie, rzwią, rzwij, rzwijcie, rzwiał, rzwieli, rzwiany, rzwienie – ryczeć. Jeden z nowszych schematów odm.y, zob. rzuć, rowę.

rzyć (ż) – tyłek, odbyt. Dziś wyraz gwarowy i pot., w jęz. liter. Praktycznie nieobecny. Zachował się w wyrazie białorzytka (nazwa rodzaju ptaka Oenanthe), a z arbitralnie zmienioną pisownią także w pasożyt. Pokrewne litew. ríetas znaczy ‘udo’.

rzznąć – rżnąć. Z PS *rьznǫti. W starszym jęz. i dial. także rznąć. Związane z wielokrotnym rzazać, z wymianą samogłoski rdzennej (PS *ь : *ě).

S

s, se (+ D lub + N) – 1. z, z powierzchni (czegoś), 2. z (czymś). We współczesnej polszczyźnie zmieszane z dawnym z, ze (p.).

sakiew – sakwa, torba, worek. Dziś tylko zdrobnienie sakiewka i przekształcone sakwa.

sam – tu. Odpowiednik tam, wciąż używany w dial. śląskim oraz w ogólnopolskim wyrażeniu tam i sam. Wcześniej samo, siem, siemo.

samota – odosobnienie, samotność; bezludzie, pustkowie. Dziś przestarzałe. Od tego samotny.

*san – bok, żebro. Zachowane w litew. šónas. Od tego samego rdzenia sań i sanie.

*sań (ż) – pełzające zwierzę, smok, gad; płoza. Zachowane w cz. Od tego samego rdzenia sanie. Podobny związek jak między saniami a sanią istnieje między płozami a płazem, p. płóz.

sarna, CMs lp siernie – sarna. Dziś temat wyrównany.

*sąbota – sobota. Pierwotna postać zapożyczona z greki, por. ros. субота.

*sąmnia – wątpliwość, posądzenie, podejrzenie. Znane do dziś w s-ch.

sąmnieć, sąmnię, sąmni, sąmnią, sąmnij, sąmniał, sąmnieli, sąmniany, sąmnienie – wątpić, powątpiewać, mieć wątpliwości. Od sǫmьněti. W s-ch. zachowana postać czynna. W stpol. zwrotne sąmnieć się ‘sprzeciwiać się, bać się, lękać się, wstydzić się, żałować’. Odm. jak pomnieć, które niereg. utraciło miękkość w 1 sg i 3 pl (dziś pomnę, pomną zamiast pomnię, pomnią).

sąmnienie – wątpienie; sumienie. Znane w tej postaci ze średniowiecza; zdenazalizowana postać sumnienie używana do XIX wieku, dziś niereg. uproszczona. Z sǫmьněnьje, z przedrostkiem sǫ-, por. sąmnia. Już w scs. obocznie sumьněnьje.

schludny, f.kr. schludzien – czysty, uporządkowany. Od zachowanego w dial. chludzić (p.).

*semnieć, *semnię, *semni, *semnią, *semnij, *semniał, *semnieli, *semniany, *semnienie – rozstrzygać; *semnieć się – wątpić. Zachowane w scs. (sъmьněti). Pierwotnie przedrostek sъ- występował w czasowniku, sǫ- w rzeczowniku. Rozpowszechnione we współczesnych językach słowiańskich *sǫmьněti jest więc wtórne.

*set, *sta – plaster miodu lub wosku. Zachowane w niekt. jęz. słow. W polskim istniało słowo węza o tym samym znaczeniu.

sędzia m, DCMs lp sędzi, B lp sędzię – sędzia. Dziś odm. mieszana (sędziego itd.), p. też grabia.

siano, Ms lp sienie – siano. Dziś temat wyrównany siano, sianie, ale wciąż siennik, katar sienny.

siatwa, CMs lp sietwie – sianie, siew, zasiew. Od siać z przyrostkiem -twa. Por. siejba.

siąc, sięgę, sięże, sięgą, siąż, siągł, sięgła, sięgli, siężony, siężenie – sięgnąć. Dziś nowa odm. zmieszana z inch.: sięgnę, sięgnij, sięgnął, sięgnięcie, ale w złożeniu przysiąc więcej form archaicznych.

siedm – siedem. W dzisiejszej formie fałszywe e ruchome.

*siejacz – siewca. Znany w innych jęz. słow.

siejba, D lm siejeb – sianie, siew, okres siewu. Z przyrostkiem -ba. Dziś zachowane szczątkowo, bez etymologicznego -e- ruchomego. Por. siatwa.

*siem – tu. Odpowiednik tam. Wcześniejsza forma siemo zachowana w scs. W dial. śląskim istnieje postać sam o tym samym znaczeniu, w ogólnopolskim zachowana w wyrażeniu tam i sam.

*siem ż, D lp *siemi – dom rodzinny. Rekonstruowane na podst. scs. sěmьja. Odpowiednik litew. šeimà ‘rodzina, domownicy’, gr. kṓmē ‘domostwo’, ang. home ‘dom’, spokrewnione z łac. cīvis ‘obywatel’.

*siemia – domownicy, rodzina, swoi, dom. W polskim niezachowane, ale obecne w innych jęz. słow., scs. sěmьja. Odpowiednik ros. sem′ja. Rzeczownik zbiorczy od siem.

sierce – serce. Forma współczesna zapoż. z cz.

*sierzga – kolczyk. Zachowane w ros. серьга.

sierzp – sierp. Przed wargową rz powinno się było zachować, por. wierzba.

siestrzeniec – syn siostry. Dziś siostrzeniec z niereg. przegłosem według siostra. Zob. nieć.

siestrzenica – córka siostry. Dziś siostrzenica według siostra. Zob. nieścierz.

sieść, siędę, siędzie, siędą, siądź, siadł, siadła, siedli, siedzienie – siąść. Dzisiejsza odm. zawiera formy nieetymologiczne (siąść, siądę).

*siewierzny, f.kr. *siewierzen – północny. Zob. siewiór.

*siewiór, MsW *siewierze – północ (strona świata). Dawne nazwy stron świata w jęz. pol. zastąpiono przez określenia czasu i pozycji słońca.

*siłak – siłacz. Znany w innych jęz. słow.

siodłak – chłop. Wyraz stpol., związany z siodło ‘wioska’, zanikł około wieku XVIII.

siodło, Ms lp siedle, D lm siódł – sioło, osiedle, wioska, osada, siedlisko. Usunięta alternacja; forma sioło w tym znaczeniu jest rutenizmem. W polskim doszło do zmieszania trzech wyrazów PS: 1. sedъlo, 2. sedlo, 3. selo. Zob. sioło. Różnica między dwoma pierwszymi zachowana jest np. w ros. (sedlovina : selo). Por. też Siedlce.

siodło, Ms lp siodle, D lm siodeł – siodło. Z PS sedъlo (a także sedьlo), por. ros. sedlo, sedlovina z zachowaną grupą dl, wcześniej z jerem. Z uwagi na ów jer przegłos we wszystkich formach. Być może zapoż. germ.

sioła, Ms lp siele, D lm siół – siostra matki. Dziś tylko jako nazwisko, zachowane w stcz. Zastąpione przez ciota (pierwotnie: siostra ojca). Dziś ciotką jest bez różnicy ciota, sioła, stryjenka lub wujenka. Zob. też pociot, naciot, cieciec, posiół.

sioło, Ms lp siele, D lm siół – sioło, podwórze, domostwo, pomieszczenie mieszkalne. Pierwotnie: pole, ziemia orna, gleba. Zmieszane z siodło ‘osiedle, wioska’, częściowo pod wpływem ruskim. Wyraz pokrewny łac. solum ‘gleba’, litew. salà ‘wyspa’, sgn sal ‘domostwo’, langobardzkie sala (skąd zapoż. sala).

siostra, Ms lp siestrze, D lm sióstr – siostra, także kuzynka. Alternację o : e w odm. usunięto tu, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach.

sjem, D lp sejmu – sejm, zjazd. Wyraz czysto polski, z jedną postacią wyrównaną w całej odm., jak inne wyraz z dwoma jerami.

*skędól, D lp *skędola – wyrób ceramiczny. Zapoż. łac., znane w scs.

*sklądz, D lp *sklądza, D lm *sklędzy – drobna moneta, grosz, szeląg. Zapoż. goc. (pokrewne terminowi szyling), znane w scs., występujące też jako szczląg i śćlądz. Zrekonstruowana odm. jak pieniądz.

skok – wyskok; kaskada wodna, próg na rzece, wodospad. W znaczeniu ‘wodospad’ zachowane w dial. wsch.-słwc., bułg., macedoń., serbskich. Na innych obszarach w tym znaczeniu używa się terminu słop.

*skolić, *skolę, *skoli, *skolą, *skól, *skolił, *skolony, *skolenie – rozszczepiać, rozłupywać. Zachowane tylko wyrazy pokrewne, jak skała, szczelina. Zob. szczleć, szczelić.

skot – bydło. Dziś niemal zapomniane.

skubść – p. skuść.

skucić, skucę, skuci – uczynić coś, dokonać, podziałać. Stpol. od kucić, p. też skutek, kutać (p.).

skuść, skubę, skubie, skubł, skubiony – skubać. Forma jednokrotna, zachowana w stpol., bezokolicznik także skubść. Pierwotne znaczenie szarpać, wykonywać szybkie ruchy.

*skut – rąbek, oblamowanie; nogawica. Zachowane w niekt. jęz. słow.

skutek – pierwotnie coś zrobionego, rezultat działania. Od skucić (p.). Wtórne skutkować, skuteczny.

skwar, także skwara – upał, gorąco, żar.

skwarzyć – piec, prażyć. Stąd skwar, skwarki, skwierczeć, doskwierać. Od skwrzeć (p.).

skwierczeć – wydawać odgłos jak smażące się skwarki. W przeszłości też inne znaczenia, np. rozlegać się (o głosie), krzyczeć żałośnie (np. o zabijanym zającu), ćwierkać, rechotać, chrząkać.

*skwrzeć, *skwrę, *skwrze, *skwrzał, *skwrzeli, *skwarty – topić, roztapiać przez podgrzewanie.

*słądew ż, D lp *słądwi – stromy brzeg rzeki. Rekonstr.

*słąkiew ż, D lp *słąkwi – słonka, bekas. Współczesna postać jest fonetyczna.

*słona – szron. Wyraz zachowany w płd.słow. (slana) i w bałt. (litew. šalna).

słop I – wilczy dół, pułapka, siodło, urwisko, przełęcz. Z PS slopъ. Zachowane w dialektalnych wyrazach słop ‘pułapka’, przysłop ‘przełęcz’.

słop II – fala, kaskada wodna, próg na rzece, wodospad. Z PS solpъ. Zachowane w dial. słwń., czeskich, zach.-słwc. Na innych obszarach w znaczeniu ‘wodospad’ używa się terminu skok.

słowo, M. lm *słowiosa (odm. jak niebo, p.) – słowo. Dziś odm. według zwykłego typu, a jakichkolwiek śladów dawnej deklinacji brak.

*słoziona, CMs lp *słozienie – p. śleziona. Podobne formy zachowane w gwarach.

słub – słup, zob. stłup.

słuńce – słońce. Forma współczesna jest wynikiem tendencji do poszerzania wymowy u przed nosową n, ń.

*słuz – śnieg zmarznięty na wierzchu, oblodzenie, wydzielina gruczołów śluzowych, śluz. Znane w wielu jęz. słow., u nas zmieszane ze śliz (p.).

służba, D lm służeb - służba. Z przyrostkiem -ba. Dziś utrata etymologicznego -e- ruchomego.

słza, D lm słez – łza. Współczesna forma z uproszczeniem grupy spółgłosek powstałej po zaniku słabego jeru. Obok tego ślza (p.); oboczność slьza : slъza już w scs.

*smierzk – zmierzch. Od czasów stpol.ch zaszło tu udźwięcznienie przedrostka *sъ-, ponadto doszło do zmiany -k w -ch (hiperpoprawność).

*smokiew ż, D lp *smokwi – figa. Wyraz znany w scs.

snecha (wcześniej *sncha), D lm snech – synowa, żona syna. W wyrazie tym wprowadzono -e- w całej odm. dla rozbicia trudnej grupy nagłosowej (PS *snъxa). Męża córki nazywano, jak dziś, zięciem, jednak termin zięć przetrwał, podczas gdy termin snecha został zastąpiony przez synowa.

snębić – zaręczać, swatać, żenić. Zapoż. (wenet.) odpowiednik rodzimego wieść (p.), wodzić (por. ang. wedding).

sobaka – pies. Niesłusznie odbierane jako rusycyzm.

socha – prymitywny pług, wcześniej rozwidlona gałąź, widły. Na pierwotne znaczenie wskazuje wierzba rosochata, tj. rozsochata, rozwidlona. Zob. też widła.

sok – potwarca, oszczerca. Znane w stpol.

sość, sopę, sopie, sopą, sop, sopcie, sopł, sopli, soście – sapać, ciężko dyszeć. Zachował się tylko czas. wielokrotny.

*spąd, D lp *spędu – korzec, naczynie do mierzenia. Znane w scs.

sprządzka – p. prządzka.

*srajca (wcześniej *sradźca) – zdrajca. W wyrazie tym wymieniono s- na z- i dodano -d-; postać PS to *sъradьca.

*sroka, *sroczka – koszula, tunika (przypadkowo zbieżne z nazwą ptaka). Por. ros. сорочка. Ze słow. także germ. – nord. serk i szkockie sark.

*srzęca – szczęście. Zachowane w niekt. jęz. słow., z PS *sъrętja.

staciwa lm – podstawa warsztatu tkackiego. Znane w stpol.

starczeć – sterczeć, stać na sztorc, stać długo i bezczynnie. Forma współczesna dial. lub niereg. Od czasów PIE oboczne do *tarczeć (p.).

*starczyk – storczyk. Forma współczesna dial. lub niereg.

statczyć – starczyć. W jęz. współczesnym -r- niereg. (zmieszane ze starczeć > sterczeć?), por. stateczny, dostatek.

stba, D lm steb – izba, pokój. Zachowane w dial. w postaci zba, zdba. Por. istba.

stbik – żbik. Derywat od steb. Najpierw nastąpiła asymilacja do zdbik, później uproszczenie grupy nagłosowej do zbik, wreszcie żbik w wyniku hiperpoprawności, zob. prózny, ząbr, zmudny, źmij.

steb, D lp stbia – żbik, dziki kot. W stpol. także zdeb. Z ps. *stъbjь, być może z nieetymologicznym twardym jerem zamiast pierwotnego *stьbjь (spokr. ze śćbło). Także zdrobnienie stbik.

stępa – tłuczek. Zapoż. germ. zachowane w stpol. Por. stępor.

stępor – moździerz. Od stępa.

stłub – słup, kolumna. Postać oboczna do stłup, obecna w jęz. bałtosłow., por. ros. столб. U nas uproszczone podobnie jak stłup > słup i zachowane w nazwie miasta Słubice.

*stługiew ż, D lp *stługwi – kulik. Dla PS rekonstr. *stъlgy.

stłup – słup. Dziś uproszczone. Por. stłub.

Strkwa – Skrwa. Uproszczenie grupy spółgłoskowej.

stroża – straż, obowiązek czuwania i ruszania na pomoc. Postać współczesna jest bohemizmem.

stryj – brat ojca. Dziś wypierane przez wujek. Obok stryja rodzonego istniał też stryj stryjeczny – syn stryja ojca, stryj wujeczny – syn wuja ojca, stryj cioteczny – syn cioty ojca. Zob. wuj, pociot.

stryjna – żona brata ojca. Dziś zanika, wypierane przez uniwersalną formę ciotka (p.). Zob. też wujna.

strzała, Ms lp strzele – strzała. W jęz. współczesnym usunięto alternację samogłoski rdzennej, por. jednak wiara – wierze.

strzelba, D lm strzeleb – strzelanina, strzelanie. Z przyrostkiem -ba. Dziś zmiana znaczenia i usunięcie w odm. etymologicznego ruchomego -e-, które było śladem jeru.

Strzybóg, D lp Strzyboga – jeden z bogów słowiańskich, łączony z wiatrem.

stydnąć – stygnąć, p. styść.

*styść, *stydę, *stydzie, *stydą, *stydź, *stydł, *stydzienie – stygnąć. Forma współczesna zawiera nieetymologiczne -g-, ponadto doszło do zmieszania z formami inch.: stygnąć, stygnę, dawniej stydnę, stygnięcie, dawniej stydnienie.

*sulej – lepiej. Wyraz znany tylko w scs. i strus., o niejasnej dalszej etymologii, być może *soul- niereg. zamiast *solw-, wówczas wyraz byłby spokrewniony z skr. sarva- ‘cały’, łac. sollus i gr. hólos. Mógł ulec kontaminacji z *ḱoul-, które zaświadczają litew. šul̃nas ‘wybitny, znakomity’, skr. śūra- ‘silny, odważny’, śavīra- ‘potężny’.

*sulejszy – lepszy, p. sulej.

sumnienie – p. sąmnienie.

swaćba, D lm swacieb – swadźba, swatanie. Związane ze swat, swatać. Dziś ort. fonetyczna i wyrównana odm. bez etymologicznego ruchomego e.

swak – mąż siostry. Pierwotnie swojak, ze ściągnięciem w wyniku częstości użycia.

Swarożyc – syn Swaroga w religii słow., bóg słońca. Utożsamiany z Dadźbogiem (p.).

Swaróg, D lp Swaroga – bóg ognia, słońca i światła słonecznego w panteonie słowiańskim, czasem utożsamiany z Piorunem i Białobogiem (p.). Według mitologii współstworzyciel świata obok Wielosa, uosobienie dobra. Etymologia wyrazu nie jest jasna. Jedna z hipotez przyjmuje, że jest to zapoż. z jęz. indyjskich: ludność indyjska mogła zamieszkiwać długo tereny Meotydy nad m. Czarnym i w ten sposób graniczyć z terenami słow.; wyraz skr. svar ‘słońce’ (także ‘ogień’) pochodzi z tego samego źródła co termin słow., IE *swel- ~ *sul-. Inna etymologia wiąże ten termin z skr. epitetem wielu bogów, svarāj ‘błyszczący’, ‘samowładny’, od sva- ‘swój’ + rāj- ‘władca, król, radża’ i może być także słowem odziedziczonym, a nie zapoż., choć wtedy -a- w pierwszej sylabie wyrazu słow. niejasne (wówczas -róg byłoby śladem IE wyrazu oznaczającego króla, z rozwojem kentumowym, por. skr. rāj i łac. rex).

swarzyć – karcić, upominać. Zachowane w stpol., dziś tylko swarzyć się ‘kłócić się, spierać się’. Pierwotne znaczenie: uroczyście wypowiadać (por. ang. swear ‘przysięgać’). Być może istniało też drugie znaczenie, prażyć, skwarzyć, prawdopodobnie w rezultacie kontaminacji skwarzyć i Swaróg (p.). Cytowane dial. bóg swarzy (o upale) jest jednak niejednoznaczne: bóg (Swaróg) karze, upomina jest przecież także dopuszczalną interpretacją.

swat – ojciec męża córki, później także osoba kojarząca młodych. Por. swatew, współteść.

*swatew ż, D lp *swatwi – matka męża córki. Zachowane szczątkowo w dial. słwc. w znaczeniu ‘matka męża’, zob. świekrew, współteścia.

swojak – p. swak.

syć ż, D lp syci – sytość, nasycenie. Stąd do syci (p.), dziś dosyć, dość.

synowiec – syn brata dla stryja. Ciota nazywała syna brata bratańcem (p.). Dziś niemal zapomniane.

synowica – córka brata dla stryja. Zob. bratanica, nieścierz.

szady, M. lm m-os. szedzi – siwy, koloru szronu, popielaty, szpakowaty. Por. szedziwy, szedź.

szczebrzuch – gatunek trybuli (Anthriscus); drobny sprzęt domowy, zwłaszcza dawany w wianie; kosztowności; sprzęt kościelny, wojskowy; grot, ostrze strzały lub oszczepu. Tajemnicze słowo stpol. o ciemnej etymologii i wielu znaczeniach.

szczeka – szczęka. Współczesna forma z niereg. unosowieniem, por. szczekać, ros. щека.

*szczelić, *szczelę, *szczeli, *szczelą, *szczel, *szczelił, *szczeliła, *szczelili, *szczelony, *szczelenie – rozrąbywać, rozszczepiać, tworzyć szczelinę. Domniemana nowsza forma rekonstr. szczleć (p.), analogiczna do mielić ~ mleć.

*szczląg – drobna moneta, grosz, szeląg. Forma oboczna od sklądz bez palatalizacji w końcówce, znana w staroruskim.

*szczleć, *szczelę, *szczele, *szczelą, *szczel, *szczełł, *szczełła, *szczełli, *szczołty, *szczołcie – rozrąbywać, rozszczepiać. Odm. jak mleć, pleć, ale *szczołty zgodnie z regułami rozwoju miękkiego sonantu ĺ̥ po dziąsłowej. Zaświadczone w bałt. (lit. skélti), liczne derywaty, np. szczelina, uszczelka. Zob. szczelić, skolić.

*szczłądź ż, D lp *szczłędzi – żołądek (potrawa). Rekonstr. na podst. litew. skilándis. Jest to zapewne wyraz pokrewny formie żołądek, z zachowanym ruchomym s-. Por. szczółw.

*szczółw ż, D lp *szczółwi – żołądek, wole. Hipotetyczny wyraz, odpowiadający litew. skil̃vis. Por. szczłądź.

szczwać, szczuję, szczuje, szczują, szczuj, szczwał, szczwany, szczwanie – szczuć, podjudzać, popędzać, poganiać. Dziś odm. wyrównana szczuć, szczuje.

szedziwy – siwy ze starości, sędziwy. Dziś błędnie przez skojarzenie z wyrazem sędzia.

szedź ż, D lp szedzi – szadź, siwy nalot na liściach. Dziś w jęz. liter. z błędną samogłoską według szady (p.). Dawniej istniała też inna błędna forma, sędź, przez skojarzenie z sędziwy (p. szedziwy).

szerść ż, D lp szerści – sierść. Por. szorstki.

*szępa – garść. Zachowane w płd.słow.

szłom – hełm. Dawne zapoż. germ. szłom < *šelmъ < *xelmъ odnowione przez ponowne zapoż. z niem. Por. oszłom.

szmer, D lp szemru – szmer. Wyraz współczesny pozbawiony wewnętrznych wymian ilościowych: szmer, szmeru, jednak wciąż szemrać.

*szui – lewy, naganny moralnie. Por. szuja. Rodzimy odpowiednik zapoż. (wenet?) lewy.

szurzy, D lp szurzego – brat żony. Pierwotnie może szurza (odm. jak sędzia), szurzyn (forma zachowana we wsch.słow.). Istniało też zbiorowe szurza (jak bracia, księża). Wyszło z użycia, jak i inne wyrazy z terminologii rodzinnej.

szurzyna – żona szurzego (brata żony). Wyraz raczej efemeryczny, dziś zapomniany.

szwiec, DB lp szewca – szewc. Wyraz współczesny pozbawiony wewnętrznych wymian ilościowych: szewc, szewca.

*szwiej, DB lp *szwieja – szewc. Stara formacja BS (*šьvějь), zachowana w ros. i litew.

Ś

ściana, CMs lp ścienie – ściana. W wyrazie tym nastąpiło wyrównanie samogłoski (wciąż jednak ścienny).

*ściągiew ż, D lp *ściągwi – rzemyk do butów. Rekonstr. PS.

ściebłko, D lm śćbłek – 1. rzeczownik ździebełko, małe źdźbło, 2. przysłówek troszeczkę, ździebko. Dziś ort. fonetyczna, p. śćbło.

ścież (także: ścieże, ścieżaj) – drąg, wokół którego układa się stóg lub czop, na którym obracają się wrota. Dziś tylko na oścież.

ścieżka, D lm *śćżek – ścieżka. W wyrazie tym nastąpiło wyrównanie.

śćbło, D lm ściebł – źdźbło. Dziś ort. fonetyczna, wyrównania i fałszywe e ruchome w odm.: źdźbło, źdźbeł.

*śćdza, D lm *ściedz – ścieżka. Zachowane w płd.słow., zob. *śćga (p.).

*śćga, D lm *ścieg – ścieżka. Zachowane tylko zdrobnienie. W płd.słow. zachowana też forma z III palatalizacją: *śćdza (p.).

*śćkło, D lm *ściekł – szkło. Dziś zniekształcone, z fałszywym e ruchomym w odm.: szkło, szkieł.

*śćlądz, D lp *śćlądza, D lm *śćlędzy – drobna moneta, grosz, szeląg. Forma oboczna od sklądz, znana w staroruskim.

ślad, MsW lp śledzie – ślad. Dziś odm. wyrównana, por. śledzić.

ślaz, MsW lp ślezie – ślaz, malwa, także trawieniec (czwarta komora żołądka u przeżuwaczy). Dziś odm. wyrównana. PS *slězъ, związane z śliz, ślizki.

*śleziona, CMs lp *ślezienie – śledziona. Dziś ma nieetymologiczne dź. Możliwa też postać słoziona, oboczność już w PS.

Ślędza – Ślęża (góra i rzeka na Śląsku). Związana z nazwą Śląska, od etnonimu Silingów. Jest niewiarygodne, aby górę nazywać mokradłem, co najwyżej pierwotną nazwę góry zmieniono według mało zrozumiałego wyrazu pospolitego ślęża.

ślęganina – plucha. Zachowane w gwarach, błędnie łączone ze Śląskiem, por. prześlągły, ślęgnąć, ślęża.

ślęgnąć – przesiąknąć wilgocią, przemoknąć. Zachowane w gwarach, błędnie łączone ze Śląskiem, por. prześlągły, ślęganina, ślęża.

ślęża – mokradło. Zachowane w gwarach, błędnie łączone ze Śląskiem i Ślężą, które od etnonimu Silingów. Por. prześlągły, ślęganina, ślęgnąć, Ślędza.

śliz m, D lp ślizu – śluz, szlam. Także śliź (p.). Dzisiejsza forma jest wynikiem kontaminacji dawnych śliz i słuz. Zob. ślizać, ślznąć.

*ślizać – gładzić, ślizgać. Rekonstr. PS, związane ze śliz, ślizki, ślznąć itd. Postać ślizgać jest ekspresywna.

*ślizić, *śliżę, *ślizi, *śliżą, *śliż, *śliził, *śliżenie – sączyć z siebie wilgotną, lepką substancję. Rekonstr., por. ślizki, śliżeć, ślza, ślznąć.

ślizki – śliski. Ort. fonetyczna, por. śliz, ślizić, ślza, ślznąć.

śliznąć – p. ślznąć.

śliź ż, D lp ślizi – śluz, śliski nalot. Także śliz (p.). Przeniesione także na nazwę ryby, zob. śliż.

śliż m, D lp śliża – śliz (ryba). Stpol., ze *slizjь. Forma dzisiejsza może być rezultatem mazurzenia. Por. śliz, ślizki.

śliżeć, śliżeję, śliżeje, śliżeją, śliżej, śliżał, śliżeli, śliżenie – stawać się śliskim, wilgotnym (o słoninie). Znane w stpol., por. ślizić, ślza, ślznąć.

ślósarz – ślusarz. Ort. fonetyczna. Wyraz jest zapoż. z niem. Schlosser.

ślubić – złożyć uroczyście przyrzeczenie. Stąd poślubić, ślub, ślubować.

*ślza, D lm *ślez – łza. Formy w rodzaju ros. слеза wskazują na PS *slьza, podczas gdy pol. łza wskazuje na PS *slъza (zob. słza). Związane ze ślznąć.

*ślznąć – wydzielać wilgoć, pokrywać się wilgotną, lepką substancją, stawać się śliskim. Zachowane w różnych jęz. słow., w stpol. wtórnie śliznąć.

śmiady, M. lm m-os. śmiedzi – śniady, smagły, ciemnobrązowy. Dzisiejsza postać jest zniekształcona (podobnie w cz.).

śmiercielny, f.kr. śmiercielen – śmiertelny. Forma współczesna jest bohemizmem.

śniadać – zjadać, jeść. Z PS *sъnědati. Stąd śniadanie.

śnieść, śniem, śnie, śniedzą, śniadł, śniedli, śniedziony, śniedzienie – zjeść. Znane w stpol. Dzisiejsza forma jest odnowiona.

śpiech – pośpiech, działanie. Stpol.

śpiechem – zaraz. Zachowane w dial.

śpieć, śpieję, śpieje, śpieją, śpiej, śpiał, śpieli, śpienie – udawać się, dobrze rosnąć, dojrzewać; podążać, rozwijać się; zmierzać; śpieszyć się. Znane w różnych jęz. słow. i bałt. W stpol. wtórnie śpiać (odm. jak wiać). Zmiana znaczenia ‘dobrze rosnąć’ > ‘podążać’ taka sama jak w wypadku czasownika udawać się.

*świdew ż, D lp *świdwi – dereń świdwa. Postać rekonstr. dla PS.

świekier, D lp świekra – ojciec męża. Wyparte przez teść. W stpol. znane też formy świekr, świokier, świokr (z nieprawidłowym przegłosem). Choć w scs. svekrъ, to polska forma z ruchomym -e- może pochodzić z rekonstr. PS *svekъrъ, na które wskazywałyby dane z innych jęz. (< IE *sweḱuro-). W takim wypadku forma svekrъ z zanikiem jeru (i polskie oboczne świekr) skrócona wskutek częstości użycia i analogii do formy żeńskiej, p. świekrew.

świekrew ż, D lp świekrwi – świekra, matka męża. Wyraz uprościł się, a następnie zaniknął w związku z uproszczeniem terminologii rodzinnej, wyparty przez teściową. Zob. swatew.

*świenie – bez, prócz, precz. Zachowane w scs. i strus., także w skróconej formie, p. śwień.

*świeni ż. – siostra żony. Odm. jak bogini. Zrekonstr. na podst. litew. svainė, p. świeść.

*śwień – bez, prócz, precz. Forma skrócona, zachowana w scs. i strus., p. świenie.

świepiot, Ms lp świepiecie – dziupla dzikich pszczół, barć. Znane w stpol. i ros., o niejasnej etymologii.

*świerdzieł, D lp *świerdła – świder. Wyraz współczesny zniekształcony (zapewne bohemizm).

świerzep – 1. koń, stadnik, ogier, 2. rzepak (Brassica napus) lub rukiewnik wschodni (Bunias orientalis). W znaczeniu 1. w stpol. także świerzepiec. W znaczeniu 2. znana jest forma świerzop z błędnym przegłosem. Pierwotnie oznaczał prawdopodobnie dzikie zwierzę, nieudomowiona roślina. Część form słow. wskazuje na pierwotne *sverěpъ, część na *svirěpъ. Może wyraz złożony, którego pierwsza część związana z dawną nazwą konia (por. josw), skróconą w wyniku częstości użycia? Istniał też pokrewny przymiotnik, p. świerzepy.

świerzepa – klacz. Znane w stpol.

*świerzepy – dziki, dziko rosnący, narwany, namiętny. Rekonstruowany na bazie strus.

świeść ż. – siostra żony. Termin słow., wyszedł z użycia, jak i inne nazwy pokrewieństwa. Zob. też paszenóg, świeni.

*świeść, *świecę, *świece, *świecz, *światł, *światła, *świetli, świecony, świecenie – świecić. Zrekonstruowane na podst. litew. šviesti.

Świętowit – naczelny bóg w religii słow., zawiadujący Prawią (p.). Rozpropagowana postać Światowid to nazwa ruska, zepsuta. Nazwa pochodzi od wyrazów święty (pierwotnie także ‘potężny’) i wit ‘pan’.

 

T

*tagan – patelnia, tygiel. Znane w scs, zniekształcone jako kaganiec ‘plecionka na pysk’, kaganek ‘koszyczek na świecę, rodzaj lampy’.

tako – tak. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

tamo – tam. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

*tarczeć – sterczeć, tkwić, znajdować się w czymś. Znane np. z cz., por. też dial. terknąć ‘dotknąć’. Od czasów PIE oboczność rdzenia *ter- ~ *ster-.

*tarkotać – turkotać, terkotać. Dzisiejsze formy z niereg. rozwojem sonantu.

*tarn, Ms lp *ciernie – cierń. W PS istniały różne postacie tego wyrazu, por. ros. twardotematowe tërn, ale miękkotematowe térni. Zob. ciernie, ciernina, tarnka.

*tarnka, D lm *tarnek – tarka, owoc tarniny, ciarka. Z PS *tьrnъka, stąd przegłos polski we wszystkich formach. Wyraz dziś dialektalny, z niereg. zanikiem -n-. Forma ciarka (częściej lm ciarki) z niereg. zmiękczeniem według cierń, pierwotnie oznaczała owoc tarniny, dziś przenośne znaczenie ‘dreszcz’. Zob. ciernie, ciernina, tarn.

*tarpać – terpać, tyrpać, szturchać, potrząsać. Dialektyzm z niereg. rozwojem twardego sonantu, p. też karczyć, mardać, starczeć, tarczeć.

tczeć, tczę, tczy, tczą, tczyj, tczał, tczała, tczeli, tczony – tkwić. Zachowane w stpol., por. tkać, tknąć, -tykać. Zob. tec.

*tec, tkę, tcze, tką, tczyj, *tekł, *tkła, *tkli, *tczony – wkładać, wsuwać, dotykać, popychać, tkać. Częściowo zachowane w dial.

tegdy – wtedy. Także znaczenie więc, książkowe tedy. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

teskny – tęskny, smutny, zaniepokojony. Współczesna forma z niereg. unosowieniem, por. utyskiwać, ros. тоска, ale forma teskny według krótkiej formy teskn z jerem silnym, zob. tskny, tska, tskliwy. Zob. też czestować, miedzy, piekny.

teścia – teściowa. Forma analogiczna, zob. ćcia.

teść, D lp *tścia – teść, ojciec żony. W formie współczesnej wyrównanie do mianownika. Wcześniej cieść, D lp ćcia. Zob. też świekier.

teże – też. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

tęten, D lp tętna – tętent. Dziś wtórnie -t, ort. pozostała jednak jak w dawnej formie.

tkwieć, tkwię, tkwi, tkwią, tkwij, tkwiał, tkwieli, tkwiany – tkwić. Stpol., w innych jęz. słow. nieznane (cz. tkvět zapożyczone), budowa niejasna; por. tczeć (p.).

*tleszcz – leszcz (gatunek ryby). Rekonstr. w oparciu o dane słow. Współczesna nazwa zniekształcona, jak zwykle w przypadku grupy *tl-.

*tlec, tłukę, tłucze, tłuką, tłucz, *tlekł, *tlekła, *tlekli, *tleczony – tłuc. Współczesna odm. z wyrównaniem do postaci czasu teraźniejszego.

tleć, tleję, tleje, tleją, tlej, tlał, tlała, tleli, tlony – rozpadać się, butwieć, próchnieć; palić się bez płomienia. Dziś częściej tlić się. Prawdopodobnie dwa czasowniki, jeden związany z tło ‘ziemia, grunt’ (< tьlo, stąd tleć ‘zamieniać się w proch’), drugi o znaczeniu ‘być spokojnym, cichym’ (tleć ‘palić się spokojnie’), związany z wątły i litew. tìlti ‘cichnąć’, tylė́ti ‘milczeć’.

*tłacz – niedźwiedź. Derywat od *tłak, znany w jęz. bałt., litew. lokys, dosłownie kudłacz. Zob. też miedźwiedź, wars.

*tłak – kłak, włos zwierzęcia. Postać z trudną grupą tl-, zastąpiona przez kłak, rekonstr. w oparciu o dane słow. (np. słwń. dlaka) i bałt.

trza – trzeba. Skrócenie w wyniku częstości użycia, znane w gwarach i stpol.

trzeć, trę, trze, trą, trzyj, tarł, *cierli, tarty, *ciercie – trzeć. Przed miękką nie powinno być przegłosu (por. martwy : śmierć).

trzemcha, D lm trzemech – czeremcha; czosnek niedźwiedzi. Z wcześniejszego czrzemcha. Forma współczesna jest rutenizmem, stara w nazwie miejscowej Trzemeszno. Oba znaczenia poświadczone w stpol. i w gwarach.

trzep – skorupa, czaszka, czerep. Z wcześniejszego czrzep. Forma współczesna jest rutenizmem. W stpol. też trzop z niereg. przegłosem.

trześnia, D lm trzesień – czereśnia. Do dziś w gwarach, z wcześniejszego czrześnia. Forma literacka jest ukrainizmem lub białorutenizmem, stary D lm czeresien ma nieetymologiczne stwardniałe -n, forma czereśni jest również wtórna, zob. też wiśnia.

*trzew, D lp *trzewia – trzewik, but. PS *červьjь. Z wcześniejszego *czrzew.

*trzez – przez. Oczekiwana forma z wcześniejszego *czrzez (p.).

trzoda, CMs lp trzedzie, D lm trzód – trzoda, czereda. Z wcześniejszego czrzoda. Wyraz o znaczeniu ‘gromadka ludzi’ jest rutenizmem.

trzon, Ms lp trzenie – trzon, trzonek. Z wcześniejszego *czrzon. Dziś odm. wyrównana bez alternacji samogłosek.

*trzosło, Ms lp *trześle, D lm *trzósł – kora. Zachowane np. w słwń., z wcześniejszego *czrzosło.

*trzóz – przez. Oczekiwana forma z wcześniejszego *czrzóz (p.).

trzy, MW m-os. trzej, DMs trzech, B m-os. trzech, C trzem, N. trzemi – trzy. Forma trzema jest analogiczna do dwoma, dwiema. Por. dwa, cztery, noga, oko, ręka, ucho.

Trzygłów, D lp Trzygłowa – naczelny bóg panteonu słow., prabóg i ojciec wszystkich bogów, bóg Prawi, Jawi i Nawi (p.), w innym rozumieniu trójca złożona ze Świętowita, Pioruna lub Swaroga, oraz Wielosa (p.). Tzw. Światowid ze Zbrucza mógł w rzeczywistości symbolizować Trzygłowa, wyobrażanego z czterema twarzami symbolizującymi cztery strony świata, mającego trzy poziomy reprezentujące trzy sfery wszechświata.

*trzysło – błoto. Spodziewane z wcześniejszego *czrzysło. Znane w s-ch.

trzyzna – igrzyska ku czci zmarłego w religii słow.

*tska, D lm *tesk – tęsknota, smutek, melancholia. Por. ros. тоска.

*tsklić (się) – tęsknić, niedomagać, narzekać na dolegliwości. Por. dial. cklić, clić.

*tskliwy – ckliwy, skłonny do smutku. W stpol.ch tekstach także teskliwy z niereg. rozwojem jeru słabego; PS *tъsklivъjь. Por. tska, teskny.

*tskło – tęskno, nudno. Por. dial. cło.

*tsknąć – upadać na duchu, odczuwać nudności. Stpol. cknąć, cnąć. Por. tska, teskny.

*tsknić – upadać na duchu, tęsknić, mocno czegoś pragnąć, nudzić się, odczuwać nudności. Stpol. cknić, dial. cnić się ‘tęsknić’. Wtórnie tesknić, tęsknić.

*tskny, f.kr. teskn – tęskny. Reg., znane jako ckny w stpol., por. niereg. teskny (według formy krótkiej), tęskny z nieregulanym unosowieniem.

*tszcza, D lm *teszcz – teściowa. Odm. wyrównana, zob. ćcza.

*tścia, D lm *teść – teściowa. Odm. wyrównana, zob. ćcia.

*turew ż, D lp *turwi – błotnista okolica. Zachowane w dial. cz.

twardy, M. lm m-os. ćwierdzi – twardy. Dziś odm. wyrównana (twardy : twardzi).

tycz ż, D lp tyczy – tyczka. Stąd wytyczać.

*tykiew ż, D lp *tykwi – tykwa, dynia. Pożyczka tracka. Dziś ma typową deklinację żeńską.

*tymiano, Ms lp *tymienie – bagno, podmokła łąka. Zachowane w nazwach miejscowości Tymiany, Tymieniec, a także Tyśmienica.

tyn – płot, ogrodzenie. Słow. Zapoż. z germ. Zachowany derywat Tyniec.

U

ubiedrze – strome zbocze dołu. Stpol., niezwiązane z biodrem, ale z bóść, badać (pierwotnie ‘kopać’). Zob. biodra.

ubiedzić, ubiedzę, ubiedzi, ubiedzą, ubiedź, ubiedził, ubiedzenie – zmusić. Zob. biedzić, pobiedzić.

ucho, MBW lpdw dwa uszy, DMs lpdw dwu uszu, CN lpdw dwoma uszyma, MBW lm trzy ucha, D lm trzech uch, C lm trzem uchom, N. lm trzemi uchami, Ms lm o trzech uchach – ucho. Dziś liczba podwójna używana także w znaczeniu liczby mnogiej (ale nie w celowniku – nie mówimy już przyglądam się dwoma uszyma). Formy uszów, uszom, uszami, uszach są analogiczne, poza tym dziś rzeczownik wymaga liczebników zbiorowych (dwoje uszu). Por. dwa, trzy, cztery, noga, ręka, ucho.

uczęstnik – uczestnik. Por. część. Wyrazy część i cześć mieszały się, p. czestować.

*uć, *uję, *uje, *ują, *uj, *uł, *uty, *ucie – nosić buty, ubranie. Rekonstr., w słow. zaświadczone z przyrostkami, p. obuć, wyzuć, zuć.

udać się – okazać się zgodnym z oczekiwaniem. Znacznie ‘pójść’ jest wtórne, pierwotnie tylko pozytywne ‘pójść dokądś tak, jak oczekiwano’.

um – sprawność umysłu, rozum, zamiar, postanowienie. Znane w stpol., por. rozum, umieć.

*unyć, *unyję, *unyje, *unyją, *unyj, *unył, *unycie – stracić nadzieję, zwątpić, zasmucić się, zmarkotnieć, nie zadbać (dk). Rekonstr. na bazie jęz. słow. Ndk *unywać. Zob. nyć.

upwać – ufać. Związane z pewny, od pwać (p.). Dziś ort. fonetyczna. Zob. też opłwity.

urzasnąć – p. użasnąć.

*usierządz, D lp *usierządza, D lm *usierzędzy – kolczyk, ozdoba ucha. Wyraz pochodzenia goc., zachowany w staroruskim w postaci useręzь. Zrekonstruowana odm. jak pieniądz.

*ustark, *ustarka – usterka. W stpol. forma męska usterk ‘potknięcie, zawadzenie, uderzenie’, z niereg. rozwojem *ъr. Zob. starczeć.

*uśrądz, D lp *uśrądza, D lm *uśrędzy – kolczyk, ozdoba ucha. Wcześniej uśrządz, usierządz. Wyraz pochodzenia goc., zachowany w staroruskim w postaci useręzь.

*użas – przerażenie, strach, zdumienie, osłupienie. Zachowane w ros. ужас i cz. úžas, ale i w stpol. przeżasnąć się (p) i zmienione w żachnąć się.

*użasać – zdumiewać, przerażać, wprawiać w zdumienie. Zachowane w scs. i ros.

*użasnąć, *użasnę, *użaśnie, *użasnął lub *użasł, *użaśnięcie – zdumieć, przerazić, wprawić w zdumienie, wprawić w przestrach, wywołać przerażenie. Znane w innych jęz. słow. Pierwotnie znaczenie medialne: przestraszyć się. Później wtórnie także użasnąć się ‘zdumieć się, przerazić się, osłupieć, zdrętwieć ze strachu’. W stpol. pisane urzasnąć wskutek odpodobnienia spółgłosek na odległość.

*użaść, *użasnę, *użaśnie, *użasł, *użaście – zdumieć, przerazić, wprawić w zdumienie, wprawić w przestrach. Znane w innych jęz. słow., Pierwotnie znaczenie medialne: przestraszyć się.

W

w, we (+ Ms lub + B) – 1. w, wewnątrz, 2. do, do wewnątrz. Dziś w drugiej funkcji niemal wyparty przez do (p.).

*wars – niedźwiedź. Wyraz nieznany w słow, dawna nazwa ide, jak w łac. ursus, gr. arktos, het. hartagga-. Rozwój fonetyczny PIE *Hr̥tḱos > PBS **urśas > PS **vъrsъ. Ewolucja sonantu r̥ > ur > ъr jest zaświadczona, ale możliwy jest też wariant r̥ > ir > ьr, wówczas końcową postacią polską byłby *jars < **jьrsъ. Zob. też miedźwiedź, tłacz.

Warta, CMs lp Wiercie – Warta. Dziś odm. wyrównana, jednak wciąż Zawiercie.

*wartogród, D lp *wartogrodu – ogródek. Na podst. scs. vrъtogradъ, strus. vьrtogradъ.

watra, D lm watr – ognisko. Także ‘palenisko’. Zachowane w różnych dial. słow. (w tym polskich), pochodzenia przedsłow., mające też odpowiednik irański. Trafiło też do albań., rum., węg.

*ważać, *waża, *ważaj, *ważał, *ważali, *ważany – wozić wiele razy. Rekonstruowany czasownik częstotliwy do wozić w znaczeniu ‘przemieszczać coś bez wyraźnego celu’ (np. wozić po okolicy). Etymologicznie nie ma nic wspólnego z uważać ani z ważyć. Por. chadzać, jeżdżać, latywać, naszać.

wądka, D lp wędek – wędka. Dziś odm. wyrównana. Zdrobnienie od węda.

wągl, D lp węgla – węgiel. W wyrazie współczesnym fałszywe -e- ruchome, por. scs. ǫglь, litew. anglìs.

wąpierz – upiór, wampir. Postać z mitologii słow. Dzisiejsze formy zapoż., oryginalna forma stpol. została zapomniana.

*wązł, D lp węzła – węzeł. W dzisiejszej formie fałszywe e ruchome.

we dnie – w dniu. Dzisiejsza forma analogiczna.

Weles – p. Wielos.

wełna, CMs lp wilnie – wełna; fala. Przegłos powinien wystąpić tylko przed zębową twardą.

wen – na zewnątrz. Dziś rusycyzm won.

wet – zapłata, odpłacenie, odwzajemnienie. Późne zapoż. z niem. Dziś tylko wet za wet.

węborek – wiaderko. Zdrobnienie od wębór, zaświadczone w stpol.

*wębór, D lp *wębora – wiadro, duże naczynie. Zapoż. pochodzące od nazwy starożytnego naczynia: amfory.

*węć ż, D lp *węci – kaczka. Słowo IE (*anHti-), szczątkowo zachowane w słow. Por. wętew, wętka.

węda, D lm wąd – wędka. Rzeczownik o wyrównanej samogłosce, por. wądka.

węgieł – kąt. Zapożycz. (wenet.) rodzimego kąt.

*wętew ż, D lp *wętwi – kaczka. Rekonstruowana postać PS. Por. węć, wętka.

*wętka – kaczka. Por. węć, wętew oraz ros. utka.

węza, D lm wąz – plaster miodu lub wosku. Zob. też set.

*węże n. – lina. Na podst. scs. ǫže, bułg. vъže itd.

wiadro, Ms lp wiedrze – wiadro. Dziś temat wyrównany wiadro, wiadrze.

wiano, Ms lp wienie – wiano. Majątkowe zabezpieczenie żony przez męża w zamian za wniesiony posag. Dziś temat wyrównany wiano, wianie.

*wiąść, *więdę, *więdzie, *więdą, *więdź, wiądł, więdła, więdli, *więdzienie – więdnąć. Dziś odm. zmieszana z inch.: więdnąć, więdnę, więdnięcie.

*wiąźć, *więzę, *więzie, *więzą, *więź, wiązł, więzła, więźli, więziony, więzienie – wić, splatać; więznąć, utykać, wbijać się. Dziś odm. zmieszana z inch.: więznąć, więznę, więźnięcie, częściej w złożeniach: uwięznąć.

wiciądz, D lp wiciądza lub wiciędza, D lm wiciędzy – rycerz, bohater, zwycięzca. Z germ., odnowione dziś do postaci wiking. Por. ros. витязь, skąd wtórnie zapożyczone jako witeź.

wicięski – zwycięski. Zachowane w stpol., od wiciądz. Dzisiejsza postać zniekształcona.

widła (lp) – widły. Dziś tylko w liczbie mnogiej. Jest to zapewne zapoż. (wenet.) odpowiednik rodzimego socha, które także miało to znaczenie. Wyraz ten zestawia się z łac. fībula ‘spinka’. Duże rozbieżności fonetyczne dowodzą, że donorem nie mogła być łacina, ale jakiś język z nią spokrewniony.

wiec – rzecz, coś. Odpowiednik ros. вещь, które z scs. věštь < *woikt-. Zmieszane z wiece.

wiece – wiec, zgromadzenie. Związane z wiecić, zmieszane z wiec, por. analogię w germ. *þing-.

wiecić – ogłaszać, nazywać, powiedzieć. Z *větiti < *woit-, od tego samego rdzenia co wiece.

wiedza – 1. wiedza, 2. powieka; brew. Drugie znaczenie w płd.słow.

wieliki – wielki. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

wielmi – bardzo. Znane w stpol.

*Wieles – p. Wielos.

*Wielos, Ms lp Wielesie – Weles (bohemizm), Wołos (ukrainizm), Wieles (spolszczony bohemizm). Forma niepewna i sztuczna, w prasłow. mogły istnieć obok siebie postacie *velsъ i *volsъ – wówczas pierwsza dałaby w polskim Wlos (z przegłosem), druga Włos. W oparciu o dane zewnętrzne (bałt.) można jednak także rekonstruować trzecią postać PS *velesъ, z czego pol. Wielos (z przegłosem), miejscownik o Wielesie. Bóg słow., zajmujący się bydłem i bogactwem (wtórnie skojarzony ze świętym Własem – Błażejem), przeciwnik Pioruna (p.), zawiadujący Nawią – krainą zmarłych. W epoce ekspansji chrześcijaństwa skojarzony z diabłem (p. Czarnobóg). Wielos wraz z Swarogiem był współstworzycielem świata. Nazwa Wielosa występuje także w religii bałt. (np. łot. veli – duchy zmarłych, tam też przeciwstawienie bogów o imionach Vels i Perkunas) oraz germ. (stisl. Vǫlsi, symbol bóstwa płodności w postaci spreparowanego członka końskiego z cebulą, owiniętego w lniane płótno). Możliwe są też dalsze nawiązania indoeuropejskie: z imieniem Wielosa mogą mieć związek indyjski bóg Varuṇa (jeśli z *wel-), aw. region świata Varena, obfitujący w ciemne moce, gr. bóg Ouranós (jeśli jest to zapoż. z indoirań., a nie produkt rozwoju *wers- ‘deszcz’), łac. Vulcanus (*wolk-, o ile nie z etr.), germ. Valkyrja, Valhalla (*wol- ‘poległy’), gr. ēlýsion < *wēlysion ‘miejsce wiecznej szczęśliwości zmarłych bohaterów’, het. wēllu ‘łąka w zaświatach’, toch. A walu ‘śmierć’. Córką Wielosa była Marzana.

wier I – wir. Forma współczesna jest książkowym archaizmem, tj. zapoż. z okresu stpol.

*wier II – mężczyzna. Oczekiwana (niezaświadczona) forma stpol. wir, spokr. z litew. výras, łac. vīr, germ. *wiraz widocznym w ang. werewolf ‘wilkołak’.

*wierzmie – robactwo, szarańcza. Zrekonstruowane na bazie scs. (strus.) vьrmьje, vermije. Pokrewne łac. vermēs ‘robak’ i ang. worm.

wierzycielny, f.kr. wierzycielen – wierzytelny. Forma współczesna jest bohemizmem.

wiesiele – wesele. Pierwotnie także radość, wesołość. Forma współczesna zapoż. z cz.

wiesioły, MW lm m-os. wiesieli – wesoły. Forma współczesna jest bohemizmem, por. wiesiołek (nazwa rośliny).

*wieska, D lm *wsek – wioska. W formie współczesnej fałszywy przegłos i wyrównanie tematu.

wieszczba, D lm wieszczeb – wieszczenie, wróżenie, proroctwo, wróżba. Archaiczne, z przyrostkiem -ba i usuniętym -e- ruchomym.

wieść, wiodę, wiedzie, wiodą, wiedź, wiódł, wiodła, wiedli, wiedzienie – wieść, prowadzić. Dziś odsłownik nieetymologiczny wiedzenie, a poza złożeniami przedrostkowymi (np. uwieść) i utartymi zwrotami (np. wieść nędzne życie) czasownik wychodzi z użycia. Pierwotne znaczenie było ściśle związane ze swataniem, narzeczeństwem i ślubem. Do dziś przetrwało w wyrazach pochodnych: uwieść, rozwód. Por. też ang. wedding ‘ślub, wesele’. Zapożyczonym (wenet.) odpowiednikiem było snębić (p.).

więce – więc. Dzisiejsza forma skrócona wskutek częstości użycia.

więźba, D lm więzieb – wiązanie, więźba, drewniany szkielet dachu. Z przyrostkiem -ba, dziś bez ruchomego -e- (D lm więźb).

*wilczy, DCMsW lp *wilczy, B lp *wilczę, N. lp *wilczą, MBW lm *wilcze, D lm *wilcz (odm. podobna jak gospodyni) – wilczyca, samica wilka. Rekonstr., znana tylko postać z przyrostkiem -ca.

*winogród, D lp *winogrodu – winnica. Dosłownie winny ogród, zapoż. z goc. zachowane w ros. виноград w nowym znaczeniu ‘winorośl’.

wiosna, CMs lp wieśnie – wiosna. Alternację o : e w odm. usunięto tutaj, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach.

wiotchy, M. lm m-os. *wiotsi – wiotki. Pierwotnie: stary, dawny. Oczekiwana forma M. lm m-os. także z przegłosem, bo po -t- stał jer twardy (*vetъxъjь). Zmiana -ch- w -k- niereg. (przez analogię do innych przymiotników na -ki) lub dialektalna.

wiór, D lp wioru, Ms lp wierze – wiór. Dziś bez alternacji. Zob. iwiór.

wiśnia, D lm wisień – wiśnia. Stary D lm wisien ma nieetymologiczne stwardniałe -n, forma wiśni jest również wtórna. Zob. też trześnia.

wlec, wlekę, wlecze, wleką, wlecz, wlekł, wleczony, wleczenie – wlec, ciągnąć. Rozpowszechnione dziś formy z przegłosem (wlokę, wlókł, wlokła) są nieetymologiczne – przegłos nie powinien zachodzić przed tylnojęzykową -k-.

*Wlos, Ms lp *Wlesie – p. Wielos.

Włoch – Włoch, Wołoch. Forma oznaczająca mieszkańca Wołoszczyzny ma pochodzenie ukr.

*włodać – władać. Postać literacka jest bohemizmem, por. rodzime włodarz. Pierwotnie czasownik wielokrotny od włóść (p.).

*włodza – władza. Postać literacka jest bohemizmem, por. rodzime włodarz.

Włodzisław – Władysław. Postać literacka jest bohemizmem.

*włódew m, D lp *włódwia – władyka, władca. Jeden z nielicznych przykładów dawnych męskich rzeczowników o temacie na -ū-; pierwotnie mianownik *włódy. Od cerkiewnej postaci *vlady utworzono wtórnie vladyka, zapożyczone do polskiego ze wsch.-słow.

*Włos – p. Wielos.

*włostny, f.kr. *włościen – własny. Ma związek z wyrazem włość. Postać literacka jest bohemizmem.

*Włoszczyzna – Wołoszczyzna. Forma współczesna ma pochodzenie ukr.

*włościciel – właściciel. Ma związek z wyrazami włodarz (synonim w stpol.), włość. Postać literacka jest bohemizmem.

*włódca – władca. Postać literacka jest bohemizmem, por. rodzime włodarz.

*włóść, *włodę, *włodzie, *włódł, *włodła – władać. Czasownik jednokrotny zachowany w stcz. vlásti, scs. vlasti. Dziś w pol. tylko bohemizm władać, pierwotnie iterativum.

wnęk – wnuk. W innych jęz. słow. nie ma śladów formy z nosową, ale być może jest ona pierwotniejsza i przechowała się tylko w polskim. Formy wnęk i wnuk były używane obocznie.

wnęka – wnuczka. Por. wnęk.

wnuka – wnuczka. Por. wnęk.

*wołchw – czarodziej, szaman w religii słow. Obecne w scs. i niekt. jęz. słow., z PS *vъlxvъ. Spokrewnione ze stir. fili ‘kapłani, wróżbici’.

Wołos – p. Wielos.

woźba ż, D lm wozieb – wożenie, jazda wozem, powożenie, podwózka, zwózka. Zawiera przyrostek -ba. Dziś niemal zapomniane, bez -e- ruchomego (D lm wóźb).

woźba m-os., MW lm woźbowie, D lm woźbów – woźnica, furman. Utworzone wtórnie od woźba ż.

wróżba, D lm wróżeb – wróżba, wróżenie. Z przyrostkiem -ba, dziś bez -e- ruchomego (D lm wróżb).

wrzeciono, Ms lp wrzecienie – wrzeciono. Dziś odm. wyrównana.

wrzeć, wrę, wrze, wrą, wrzyj, warł, warty, warcie – zawierać, kryć, chować. Dziś tylko z przedrostkami (zawrzeć).

wrzeć, wrzę, wrze, wrzą, wrzyj, wrzał, wrzała, wrzeli, wrzenie – wrzeć. Dziś wskutek zmieszania z poprzednim wrę, a nawet nieetymologiczne wre.

*wrzemię, D lp *wrzemienia – czas (płynący). Dawny wyraz słow., zachowany w ros. время. Wyraz czas kiedyś tylko jako okres czasu.

wrzód, D lp wrzodu, Ms lp wrzedzie – wrzód, wtórnie też szkoda, ubytek, p. nadwrzedzić. Alternację o : e w odm. usunięto tutaj, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach.

wrzos, Ms lp wrzesie – wrzos. Dziś odm. wyrównana. Por. wrzesień, Wrzeszcz.

*współteść – ojciec synowej (żony syna). Termin hipotetyczny (anal. do łac.). P. teść, swat.

*współteścia – matka synowej (żony syna). Hipotetyczne (anal. do łac.). P. teścia, swatew.

wuj – brat matki. Dziś używane zdrobnienie wujek, także w znaczeniu dawnych stryj i pociot (p.). Obok wuja rodzonego istniał też wuj stryjeczny – syn stryja matki, wuj wujeczny – syn wuja matki, wuj cioteczny – syn cioty matki.

wujna – żona brata matki. Dziś zanika, wypierane przez uniwersalną formę ciotka. Zob. stryjna, ciota.

wydarzyć się – udać się, powieść się. Pierwotnie tylko o sprawach pozytywnych, forma dokonana od wciąż zachowanego w tym znaczeniu darzyć się. Dziś znaczenie poszerzone: ‘stać się’.

wygartać – wygarniać popiół z paleniska (dk wygarnąć z reg. zanikiem -t- między spółgłoskami). Zob. gartać i ogartać.

wyląc się, wylęże się – wykluć się z jaja (o pisklęciu), pojawić się (o robactwie). Dziś raczej wylęgnąć się, wylęgnie się.

wystatczyć – wystarczyć. W jęz. współczesnym -r- niereg., por. statek, stateczny, dostatek.

wyzuć, wyzuję, wyzuje, wyzują, wyzuj, wyzuł, wyzuła, wyzuli, wyzuty, wyzucie – pozbawić kogoś butów, ubrania. Później także pozbawić kogoś dowolnej rzeczy. Od uć z 2 przedrostkami, p. obuć, uć, zuć.

*wzgniecić, *wzgniecę, *wzgnieci, *wzgniecą, *wzgnieć, *wzgniecił, *wzgniecenie – rozpalić, wzniecić. Zanik g- przeniesiony do podst. czasownika niecić (p. gniecić). W stpol. też miecić (zmieszane z mieść).

wzłakać, wzłaczę, wzłacze, wzłaczą, wzłacz, wzłakał, wzłakanie – zaczynać czuć głód (dk wzłaknąć – poczuć głód). Zachowany tylko łaknąć.

Z

z, ze (+ D) – z, z wnętrza. We współczesnej polszczyźnie zmieszane z dawnym s, se (p.).

zabrzenić – zajść w ciążę. Zachowany w s-ch. zabrénjiti. Por. brzona.

zabyć, zabędę, zabędzie, zabądź, zabył, zabyty, zabycie – przestać być, być dawniej, zapomnieć. Dziś derywat zabytek.

*zająk, D lp *zająka – zając. Forma bez III palatalizacji zachowana w płd.słow.

zaląc się, zalęże się – zostać zapłodnionym (o jaju), pojawić się (o robactwie). Dziś raczej zalęgnąć się, zalęgnie się.

*zamanąć – nagle machnąć, zamachać. W stpol. zamanąwszy ‘nagle, ni stąd, ni zowąd’. Por. mać, pomanąć.

zarno, Ms lp ziernie – ziarno. Forma współczesna ze stałą miękkością według formy bez przegłosu, i z samogłoską a według formy z przegłosem.

za się – zaś. Obecna forma skrócona z powodu częstości użycia.

ząbr, D lp zębra – żubr. Forma współczesna zniekształcona, dawna postać zachowana w nazwach miejscowości Zębrze, Zembrzyca itd. W stpol. istniała forma zubr (wahanie ą/ę : u jak w nędza : nudny). P. też prózny, stbik, zmudny, źmij.

*zdaga – zgaga, uczucie pieczenia w przełyku. Już w prasłow. nastąpiła asymilacja *dag- > *gag-, wyraz ma ten sam rdzeń IE co dziegieć, żec (p.).

zdbik – żbik, zob. stbik.

zdeb, D lp zdbia – żbik, dziki kot. Stpol. obok pierwotniejszego steb (p.), z asymilacją (zdbia < stbia) i wyrównaniem mianownika do pozostałych przypadków.

zełwa – siostra męża, zob. złew.

*zełwin – mąż siostry męża. Rekonstr.

*zemdzieć, *zemdzieje, *zemdział – osłabnąć, zmęczyć się. Zachowane w scs. izmъděti. Por. mdły, mdzać, mdzieć, muść, mudzić.

*zew ż, D lp *zwi – ryba. Wyraz nieznany w słow., rekonstr. na podst. litew. žuvìs, i dalej gr. ikhthỹs. Zob. też pisk, piszcz, mień, miń, zwono.

*zied, D lp *źda – palenisko, piec, także mieszkanie, dach. Dawny rodzimy wyraz, od którego źdać, źdun (p.). Jego zapoż. (wenet.) odpowiednikiem jest garn (p.).

zielony, M. lm m-os. zieleni – zielony. Dziś wyrównanie tematu: zieloni.

*ziemiak – ziomek, mieszkaniec tej samej ziemi. Znane w ros.

ziemek – ziomek, mieszkaniec tej samej ziemi. Dzisiejsza forma z niereg. przegłosem.

*ziercadło – zwierciadło, lustro. Od zierkać, z III palatalizacją. Poprawne -c- niereg. zastąpione przez -ć- i dodane -w- pod wpływem wiercić.

zierkać – zerkać, spoglądać. Brak zmiękczenia w dzisiejszej formie niereg., por. spozierać.

*zierkadło – zwierciadło, lustro. Od zierkać, bez III palatalizacji. Por. ros. зеркало.

zioło, Ms lp ziele, D lp ziół – zioło. Dziś miejscownik ziole, wyraz ten zmieszano jednak w lp z ziele (o pierwotnie kolektywnym znaczeniu), stąd odm. ziele, o zielu, zioła, ziół.

*złew ż, D lp *zełwi – siostra męża, także żona brata, p. też jątrew. Wyraz znany w stpol. w postaciach zełwa, zołwa, zołwica, żełwa, żółwica. Wywodzi się z PS *zъly, gen.sg. *zъlъve i powinien zachować dwa e ruchome. Wyszedł z użycia, jak i inne wyrazy z terminologii rodzinnej.

*złoba – złość, zło.

zmierzk – p. smierzk.

zmuda – marudzenie, ociąganie się, wcześniej zwlekanie, opieszałość, a także maruda, gaduła, pleciuga, obibok. Stąd nazwisko Żmuda z hiperpoprawnym ż. Por. zmudny.

zmudny, f.kr. zmudzien – żmudny, wcześniej zwlekający, ociągający się, uciążliwy, nudny, marudny. Wyraz zniekształcony wskutek hiperpoprawności, por. prózny, stbik, ząbr, źmij. Związane z mdły, mdzać, mdzieć, mudzić, zemdzieć, zmuda.

*zmyk – człowiek. Por. stlitew. žmuõ, wyraz pokrewny łac. homō oraz stang. guma, dziś zachowanego w zniekształconej formie w bridegroom. Od IE nazwy ziemi: *dhǵhom- : *dhǵhm-. Pierwotny mianownik *zmy rozszerzony o -k tak samo jak w kamyk, rzemyk, grzebyk. Por. źmień, źmij, źmija.

*znajć, znajdę, znajdzie, znajdą, znajdź, *znaszedł, *znaszła, *znaszli, *znajdziony, *znajdzienie ~ *znajcie – znaleźć. Dwa synonimiczne czasowniki, znajść i znaleźć, wymieszały dziś swoje formy. Odnośnie form znajć, znajdzienie, znajcie zob. ić.

znaleźć, *znalazę, *znalezie, *znalazą, znaleź, znalazł, znalazła, znaleźli, znalezienie, znaleziony – znaleźć. Zob. leźć, znajć.

*znić, *znię, *zni, *znią, *znij, *znił, *zniła, *znili, *znicie, *znity – palić (pierwotnie prawdopodobnie ogień obrzędowy). Od tego niezachowanego czasownika utworzono znicz, por. też znój, znojny. Zob. znieć.

*znieć, *znieję, *znieje, *znieją, *zniej, *zniał, *zniała, *znieli, *znienie – tlić się, żarzyć się. Zachowany w dial. cz. i ros. Zob. znić.

z nienadzka – znienacka, nieoczekiwanie. Dziś ort. fonetyczna. Wyraz związany jest z nadzieja.

zoła – ług, popiół (używany jako środek piorący). Dziś wyraz ten zaniknął w związku ze zmianami w kulturze materialnym.

zołwa – siostra męża, zob. złew.

*zród, D lp *zrodu – miejsce ogrodzone (do suszenia zboża, lnu itd.). Znane np. w ros.

zrzasnąć – p. zżasnąć.

*zrześć, *zrzęcę, *zrzęce, *zrzęcz, *zrzótł, *zrzotła, *zrzetli, *zrzęcony, *zrzęcenie – spotkać. Znane z scs.

zubr – p. ząbr.

zuć, zuję, zuje, zują, zuj, zuł, zuty, zucie – ściągnąć buty, ubranie. Dzisiejsza forma zzuć wtórna, p. obuć, uć, wyzuć.

zwać, zowę, zowie, zową, zów, zwał, zwany, zwanie – nazywać. Dziś odm. zmieniona, książkowe.

*zwęk – dźwięk. Postać oboczna do źwięk (p.), znacznie lepiej zachowana w jęz. słow.

zwierciadło, Ms lp zwierciedle – zwierciadło. Alternację o : e w odm. usunięto tutaj, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach. Wyraz niereg. już w stpol., prawdopodobnie zastąpił dawne *ziercadło z 3 palatalizacją (bez której byłoby *zierkadło).

zwon – dzwon. Zniekształcenie stosunkowo niedawne. Por. barzo, zwono, źwięk.

zwono – dzwono, płat ryby przeciętej w poprzek. Prawdopodobnie wyraz pokrewny indoeuropejskiej nazwie ryby. Zob. zew.

*zwór – źródło. Z PS *jьzvorъ, zachowane w wielu dial. słowiańskich. W polskich dialektach znaczenie ‘sucha dolina potoku’.

zżasnąć – napełnić lękiem. Stpol., pisane też zrzasnąć, zdrzasnąć z powodu odpodobnienia spółgłosek. Także zżasnąć się ‘zatrwożyć się’. Por. użas, przeżasnąć.

Ź

*źdać, *zidzę, *zidzie, *zidzą, *zidź, *źdał, *źdany, *źdanie – stawiać piec, murować, lepić z gliny. Zachowany w innych jęz. słow., z przestawką wobec IE *dheiǵh- (już w PBS), por. litew. žiẽsti, žiẽdžia, žiẽdė ‘lepić garnki’ wobec skr. déhmi ‘oblepiam’, goc. deigan ‘chlapać’, gr. teĩkhos ‘mur, ściana’, łac. fingere ‘kształtować, tworzyć’. Gdyby przestawka nie zaszła, oczekiwalibyśmy *dźzać.

*źdun – zdun, rzemieślnik stawiający piece. Wyraz wyłącznie polski, z niereg. stwardnieniem, od niezachowanego czas. *źdać < *zьdati. Zob. też zied.

*ździała, CMs lp *ździele – mała miska, talerz, półmisek. Zapoż. łac. (od scutella) zachowane w płd.-słow.

*źleje (*źlejo), M. lm *źlejosa (odm. jak niebo, p.) – duża rzeka, akwen, morze. Nieznany w słow., rekonstr. w oparciu o jęz. indoirańskie (aw. zrayah-, pers. däryâ). Wbrew pozorom nie ma nic wspólnego z czasownikiem lać, ź- nie jest tu przedrostkiem, lecz częścią rdzenia.

*źmień – człowiek. Pierwotny mianownik *zmy powinien zostać wyparty przez biernik *źmień lub rozszerzony o -k tak samo jak w kamień : kamyk, rzemień : rzemyk, grzebień : grzebyk. Por. zmyk, źmij, źmija.

*źmij – smok. Ogólnosłow., u nas tylko w rodz. żeńskim, z hiperpoprawnym ż. Związane z ziemia, źmień, zmyk.

*źmija – żmija. Dziś z hiperpoprawnym ż, por. prózny, stbik, ząbr, zmudny. Związane z ziemia, źmień, zmyk.

*źradło (stpol. źrzadło) – lusterko. Początkowe źrz powinno dać dziś źr (por. źrenica). Zastąpione przez zwierciadło, zob. ziercadło.

*źreciedlny (*źrzeciedlny) – rzetelny, uczciwy, wyraźny, jasny, zrozumiały, przejrzysty. Dzisiejsza postać rzetelny jest zniekształconym zapoż. z cz. (stcz. řetedlný, dziś zřetelný), postać rodzima zaginęła. Związane ze źrzeć (p.).

*źreć, *źrę, *źry, *źrą, *źryj, *źrał, *źreli, *źrany, *źrenie, stpol. źrz- we wszystkich formach – patrzeć, spoglądać. Dziś zachowane tylko w złożeniach z uproszczeniem (spojrzeć, dojrzeć, ujrzeć).

*źwiazda, CMs lp *źwieździe – gwiazda. Wariant satemowy zrekonstruowany w oparciu o dane bałtyjskie.

źwięk – dźwięk. Zniekształcenie stosunkowo niedawne, oboczne do zwęk (p.). Zob. też barzo, zwon, zwono.

*źwnieć, *źwnię, *źwni, *źwnią, *źwień lub *źwnij, źwieńcie lub *źwnijcie, *źwniał, *źwnieli, *źwniany, *źwnienie – brzmieć, dźwięczeć. PS zvьněti, por. zwon, źwięk.

Ż

żachać się – obruszać się, oburzać się. Niemal zapomniane.

żachnąć się – obruszyć się, oburzyć się. Niemal zapomniane.

*żardło, Ms lp *żerdle – źródło. Zachowane w niektórych jęz. słow., z *žьrdlo. Por. żródło.

*żarnew ż, D lp *żarnwi – kamień młyński, żarna. Ze słow. *žьrny.

żarnów m, D lp żarnowa – kamień młyński, żarna. Forma stpol.

*żartwa, CMs lp żertwie – ofiara w religii przedchrześcijańskiej. Wyraz pochodzi ze słow. *žьrtva, powinien więc ulec przegłosowi. Propagowana przez miłośników starożytności postać żertwa jest bądź to cerkiewizmem (bezpośrednim lub pośrednim – w ros. też istnieje žértva zamiast oczekiwanego žërtva), bądź też, co mniej prawdopodobne, efektem wyrównania do formy celownika i miejscownika. Według popularnych poglądów wyraz ten miałby być związany z czasownikiem żreć o pierwotnym znaczeniu ‘przełykać, pić’ i miałby oznaczać ofiarę płynną, być może o postaci napoju alkoholowego. Jednak według etymologów taka etymologia jest mało prawdopodobna. Pierwotnym znaczeniem związanego z żartwą czasownika żreć (p.) miałoby być ‘czcić’, ‘wysławiać’, ‘wielbić’; żreć ‘przełykać, jeść, pić’ byłoby jedynie homonimiczne. Na dowód poprawności takiej etymologii przytacza się m.in. litew. giriù, gìrti ‘chwalić’, gẽras ‘dobry’ (p. żory), aw. gara- ‘pieśń chwalebna’. Zob. żerzec, żrec, żreć. Por. inne derywaty z przyrostkiem -twa.

żarzewie – zarzewie, żarzące się węgle służące do rozpalania ognia. Dziś z niereg. odpodobnieniem. Pierwotna forma trudna w rekonstr. z uwagi na niejasny rozwój prasłow. grupy *žě, zaświadczone także żerzewie, żerzawie, żarzawie.

*żasać – straszyć, wprawiać w zdumienie. Obecne w scs. Por. żasić, żachnąć się, użas, przeżasnąć się, zżasnąć.

*żasić – straszyć, wprawiać w zdumienie. Obecne w scs. Por. żachnąć się, użas, przeżasnąć się.

*żasnąć – przestraszyć, wprawić w zdumienie. Por. użas, zżasnąć.

żąć, żmę, żmie, żmą, żmij, żął, żęła, żęli, żęty, żęcie – łapać oburącz, chwytać, gnieść, cisnąć, uwierać, ściskać, wyżymać. Dziś już właściwie nieużywane, jeszcze niedawno w znaczeniu wyciskać wodę z pranej bielizny, dziś zastąpione przez derywat wyżymać.

żąć, żnę, żnie, żną, żnij, żął, żęła, żęli, żęty, żęcie – ścinać kłosy lub trawę przy pomocy sierpa. Znane, lecz powoli zanikające. Indoeuropejskie znaczenie bić, uderzać, kłuć, gnać, popędzać ostrym narzędziem, w słow. zmienione.

żec, żgę, żże, żgą, żżyj, żegł, żgła, żgli, żżony, żżenie – palić, piec. Dziś przetrwały podżegać, żagiew, żegawka (gatunek pokrzywy), a także zgaga od innej postaci apofonicznej rdzenia (o ile nie od *żgaga z reduplikacją!). Żeg-, żg-, gag- jest niereg. słow. modyfikacją starego PIE rdzenia *dhegʷh- (: dhōgʷh-) zachowanego w dziegieć, być może też dźgać, dźgnąć (ze zmianą znaczenia; o ile nie nastąpiło tu wtórne przekształcenie żgać, żgnąć). Zob. też ożec, ożeg, Podaga, podżec, pożec, pożega, rozżec, żgliszcze.

żeleźce – pręt żelazny; kawałek żelaza; żelazny grot włóczni lub strzały. Stpol., dziś prawie zapomniane, tylko książkowe (np. u Sienkiewicza).

żer, D lp żeru – pożywianie się, picie, przełykanie, biesiada; karma, pokarm, pożywienie; tłuszcz. Stpol. żyr, z reg. zmianą y > e przed r. Istnieją przypuszczenia, że każda z podanych trzech grup znaczeń ma inną etymologię. I tak, żer ‘pożywianie się’ miałoby być spokrewnione z czasownikiem żreć ‘połykać, pić, jeść’, litew. geriù, gérti ‘pić’, gyrà ‘kwas chlebowy’, skr. girati ‘połyka’, orm. keri ‘jadłem’, gr. borá ‘pokarm’, bibrṓskō ‘pożeram’, łac. vorāre ‘połykać’ (IE *gʷerH-). Drugie znaczenie, ‘pożywienie’, miałoby być związane z czasownikiem żyć (IE *gʷiHʷ-ro-; stpol. żyr : żyć, pir : pić, dar : dać, zob. pier). Wreszcie całkiem inne pochodzenie miałoby mieć żer ‘tłuszcz’ (dziś ros. žir), spokrewnione z orm. gēr ‘tłusty, urodzajny’, gr. khoĩros ‘prosię’ (< ‘tucznik’; IE *gheir-). Zob. też gardło, głtać, grtań, grtyka, żartwa, żródło.

żertwa – ofiara w religii przedchrześcijańskiej. Zapewne zapoż. z scs, wyraz odziedziczony powinien dać żartwa (z przegłosem przed zębową twardą, p.).

żerzec, D lp żerca – kapłan religii przedchrześcijańskiej. Wyraz dziś propagowany w stpol.j postaci żyrzec. Nazwa związana etymologicznie z żertwa, zob. żartwa, dane słow. wskazują na pierwotne *žьrьcь, z czego powinno się reg. rozwinąć żrec (p.). Być może jednak istniała także postać z samogłoską wzdłużoną: *žirьcь (może pod wpływem wpływ *žirъ, zob. żer), z czego rzeczywiście stare żyrzec i nowsze żerzec.

żerzucha – rzeżucha, pieprzyca, rukiew, tasznik, stulisz, pszonak. Określenie odnoszące się pierwotnie do jednego z licznych rodzajów roślin z rodziny krzyżowych. Nie jest znana pierwotna forma tego wyrazu: rzeżucha czy żerzucha (gwary wskazują na jedną i drugą). Jeśli jest nią żerzucha, wyraz ma związek ze żreć (p.).

żętwa – żniwa. Zachowane w większości jęz. słow. Por. inne derywaty z przyrostkiem -twa.

żgliszcze – zgliszcze, miejsce pożaru, pozostałość po pożarze. Forma współczesna z niereg. odpodobnieniem. Od tego samego rdzenia co żec (p.).

*żledzica – marznący deszcz. Zachowane w scs. Zob. ożloda, żłódź.

*żlejszy – p. żłoki.

*żlemia – głębia, głębina. W litew. gelmė̃, od IE *gelbh- : *gelm- : *glembh- : *gleubh-. Por. głębić, żłób.

*żleść, *żlodę, *żledzie, *żlódł, *żlodła, *żledli, *żledzony, *żledzenie – zapłacić, zrekompensować stratę. Zapoż. germ., znane w scs.

*żłoki (st. wyższy żlejszy, przysł. żłoko, żlej) – głęboki. Zachowane w litew. jako gilùs. Związane ze żlemia, żłób, głębić.

żłób, D lp żłobu – żłób, żleb, coś wyżłobionego. Postać żleb jest pożyczką słwc. Związane z głębić, z IE *gelbh- : *gelm- : *glembh- : *gleubh-.

żłódź ż, D lp żłodzi – deszcz ze śniegiem, marznący deszcz. Stpol., zachowane też w słwń. Zob. ożloda, żledzica.

żona, Ms lp żenie – żona, pierwotnie kobieta. Alternację o : e w odm. usunięto tutaj, jak i w niemal wszystkich innych wypadkach, por. żeński, żenić się.

*żory, M. lm m-os. *żerzy – dobry. Dokładny odpowiednik litew. gẽras. W słowiańskim niezaświadczony, ale od tego samego rdzenia pochodzą żreć, żartwa, żrec.

*żółew ż, D lp *żółwi – żółw. Postać rekonstr. w PS.

żóraw – żuraw. Dziś ort. fonetyczna.

żórawina – żurawina. Dziś ort. fonetyczna.

*żrebię, D lp żrebięcia, D lm żrebiąt – źrebię. Zaświadczone dawne żrzebię, potem źrzebię. Grupa żrz powinna dać żr, ale czasem dawała źr.

żrec, D lp żerca – kapłan religii przedchrześcijańskiej. Wyraz stpol. rozpropagowywany w postaci żyrzec, jednak ogólnosłowiańska wydaje się postać žьrьcь, z czego reg. żrec z wymianami samogłosek w odm.. Związek żerca z żarciem wydaje się oczywisty, bywa jednak kwestionowany przez etymologów. Zob. żartwa, żer, żerzec, żreć.

żreć, żrę, żre, żrą, żryj, żarł, *żerli, żarty, *żercie – połykać, pochłaniać, pożerać, żreć, pić; wielbić, składać ofiarę. Dziś znaczenie ograniczone, oczekiwane rz po ż wszędzie zastąpione przez r. Znaczenie ‘pić’ (zwłaszcza alkohol) zachowane w innych językach słowiańskich i w dial. – do dziś nażarty znaczy w niektórych okolicach ‘pijany’. Przed miękką nie powinno być przegłosu, stąd *żercie (por. martwy : śmierć). Być może chodzi o dwa pierwotnie niezależne czasowniki: ‘połykać’ (> ‘pić’, ‘jeść’) i ‘sławić, wielbić’. Zob. też żartwa, żer, żrec.

*żródło, Ms lp *żredle – źródło. Zaświadczone dawne żrzódło, potem źrzódło. Grupa żrz powinna dać żr, ale czasem dawała źr. Pierwotnie znaczyło zapewne ‘otwór’. Słow. *žerdlo, por. litew. gerklė̃ ‘gardło’, gr. bárathron ‘przepaść’. Związane z gardło, głtać, grtań, grtyka, żardło, żreć.

*życa – nić. Wyraz zachowany w płd.słow.

 

Artykuł został opublikowany także na witrynie autora pod adresem http://grzegorj.5v.pl/popraw/zmnort.html