Pamięć jest to jeden z podstawowych procesów psychicznych, dzięki któremu osobnik gromadzi informacje i zdobywa doświadczenie, co wpływa na jego aktualne zachowania. Do podstawowych funkcji pamięci należą: zapamiętywania, przechowywanie i odpamiętywanie (przypominanie).
Zapamiętywanie polega na wytworzeniu w wyższych ośrodkach nerwowych śladu pamięciowego i kojarzeniu nowych informacji z wytworzonymi wcześniej śladami pamięciowymi.
Przechowywanie to utrzymywanie się w układzie nerwowym zapamiętanego materiału.
Odpamiętywanie polega na aktywizowaniu śladów pamięciowych i przybierać może formę przypomnienia, rozpoznania lub reprodukcji.
Ze względu na czas pamiętania, wyróżnia się:
1) pamięć bezpośrednią (krótkotrwałą) – pamiętanie bodźców bezpośrednio po ich zadziałaniu,
2) pamięć długotrwałą – pamiętanie bodźców, przedmiotów, czynności przez długi a czasem nieograniczony okres czasu.
W zależności od sposobu zapamiętywania wyróżnia się:
1) pamięć logiczną – zapamiętywanie materiału w formie myślowych struktur uwzględniających związki zachodzące między jego elementami;
2) pamięć mechaniczną – polegającą na wiernym zapamiętaniu, a następnie odtworzeniu danego materiału bez wnikania w jego sens.
U różnych osobników występować może zdolność do łatwego zapamiętywania określonego rodzaju bodźców i mamy wówczas do czynienia z różnymi typami pamięci. Najczęściej wyróżnia się typy: wzrokowy, słuchowy, ruchowy, dotykowy, smakowy i węchowy.
Cechy pamięci różniące osobników to:
1) trwałość – wiąże się z przechowywaniem zapamiętanego materiału i mierzona jest czasem, w którym się przechowuje;
2) szybkość – mierzona jest czasem lub liczbą powtórzeń potrzebnych do przyswojenia sobie materiału;
3) wierność (dokładność) – mierzona zgodnością odpamiętanego materiału z wcześniej zapamiętanym;
4) gotowość – łatwość przypominania sobie materiału wyrażana czasem potrzebnym danej jednostce na przypomnienie;
5) pojemność (zakres) – określa ilość i różnorodność materiału, który może być zapamiętany.
Pamięć związana jest ze zjawiskiem zapominania polegającym na niemożności odpamiętania danego materiału. Zaburzenia pamięci spowodowane są najczęściej uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego, chorobami (np. psychozą depresyjną) lub zaburzeniami psychicznymi i dotyczyć mogą zarówno zapamiętywania, przechowywania jak i przypominania. Do najbardziej znanych zaburzeń należy amnezja.
Sposoby zapamiętywania
Są to sposoby względnie trwałego zatrzymywania w pamięci ważnych faktów, cech czy informacji. Zapamiętywaniu bardzo pomagają: przemyślenie, posiadanie zainteresowania, zakres wiedzy z danej dziedziny, gotowość zapamiętania oraz doznane wrażenia.
Wyróżnia się trzy podstawowe sposoby zapamiętywania:
1) Racjonalny, polegający na ustaleniu logicznej znaczeniowej więzi wewnątrz opracowanego materiału i jego związku z poprzednim. Działa tu zasada przemyślenia.
2) Mechaniczny, polegający na wielokrotnym powtarzaniu tych samych treści („wkuwaniu”). Zwykle, kto się szybko uczy, szybko zapomina, kto wolno zapamiętuje, wolno przypomina sobie, ale długo pamięta. Sposób ten jest mało efektywny, ale często niezbędny.
3) Mnemotechniczny, polegający na tym, że potrzebne do zapamiętania pojęcia z pomocą określonych zasad lub skojarzeń przenosi się do innego systemu znakowania, w inne obrazy łatwiejsze do zapamiętania.
Uczenie się
Proces zdobywania i gromadzenia doświadczeń, w wyniku czego powstają nowe formy zachowania się i działania lub następuje modyfikacja zachowań i działań wcześniej nabytych. Wskutek uczenia się opanowany zostaje cały system wiadomości, umiejętności, nawyków, przyzwyczajeń, przekonań.
W zależności od przyjętych kryteriów rozróżnia się wiele rodzajów i form uczenia się. W związku z rodzajem motywacji i nastawienia wyodrębnia się:
1) uczenie się umyślne, ukierunkowane na zdobycie wiedzy, umiejętności, sprawności itp.,
2) uczenie się mimowolne (uboczne), nie zamierzone.
Zależnie od przyjętych sposobów i technik wyróżnia się:
1) uczenie się pamięciowe (mechaniczne) metodą biernego powtarzania,
2) uczenie się przez zrozumienie (wgląd), wniknięcie w istotę zagadnienia, sens opanowywanego materiału,
3) uczenie się sensoryczne (spostrzeżeniowe, percepcyjne), polegające na wytwarzaniu się odruchów warunkowych pod wpływem wzmacniania określonych doświadczeń,
4) uczenie się metodą prób i błędów (porażek i sukcesów), występujące najczęściej u dzieci i zwierząt oraz w sytuacjach, gdy brak jest wskazówek, jak rozwiązać zadanie, przejawia się w szukaniu, próbowaniu i eliminowaniu czynności zbędnych, ćwiczeniu się w czynnościach skutecznych, prowadzących do celu,
5) uczenie się przez naśladownictwo, czyli intencjonalne wykonywanie przez osobę uczącą się czynności, które przedtem wykonywał ktoś inny,
6) uczenie się przez działanie, tzn. wykorzystywania opanowanej wiedzy do rozwiązywania zadań praktycznych,
7) uczenie się przez przeżywanie, co oznacza kształtowanie stosunku do określonych wartości moralnych, społecznych, estetycznych i innych.
Wady pamięci, jej uszkodzenia i choroby związane z pamięcią
Amnezja
Inaczej niepamięć, luka pamięciowa, osłabienie bądź utrata pamięci, często mylone z „normalnym” zapominaniem. Pojawia się w przebiegu zaburzeń świadomości, w padaczce, po urazie mózgu, zatruciach, a także w przebiegu psychoz, stanów majaczeniowych i niektórych nerwic.
Do podstawowych form amnezji zalicza się: amnezję wsteczną, która obejmuje zdarzenia poprzedzające utratę świadomości, ora amnezję następczą, odnoszącą się do magazynowania wspomnień z okresu po odzyskaniu świadomości. Wyróżnia się także amnezję całkowitą, powodującą utratę możności przyswajania informacji, która pojawia się niekiedy łącznie z dezorganizacją zapisu pamięciowego, obejmującą długie okresy czasu, a niekiedy całe życie osoby nią dotkniętej, oraz amnezję częściową, dotyczącą pewnych sytuacji lub zdarzeń.
Paramnezja
Zaburzenia pamięci głównie w odtwarzaniu wspomnień. Polegają one na:
- przyjmowaniu nowych zjawisk i sytuacji jako znanych (paramnezja utożsamiająca),
- konfabulacjach lub pseudoreminescencjach (przedstawiane wspomnienia są wymieszane ze zdarzeniami zmyślonymi lub przedstawiane fakty są źle umieszczane w czasie).
Konfabulacje
Wypełnianie luk pamięciowych zmyślonymi opowiadaniami. Występują przede wszystkim w zespole amnestycznym, który może być następstwem uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego oraz w psychozach alkoholowych.
Otępienie
Obniżenie sprawności intelektualnej i krytycyzmu, osłabienie pamięci z powodu uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Może mieć różne nasilenie, od nieznacznych zaburzeń pamięci, aż do głębokich stanów amnezji i bardzo znacznego obniżenia poziomu intelektualnego.
Otępienie miażdżycowe
Powoli rozwijający się zespół objawów psychicznych wywołany licznymi, małymi, rozsianymi ogniskami martwicy mózgu spowodowanymi niedokrwieniem i niedotlenieniem w przebiegu miażdżycy naczyń mózgowych.
Objawy: upośledzenie pamięci, szczególnie świeżej, obniżenie krytycyzmu, karykaturalne nasilanie się cech charakteru, egocentryzm.
Otępienie przedstarcze
Występuje w chorobie Picka i chorobie i chorobie Alzheimera, zaczyna się pomiędzy 50 a 60 rokiem życia.
Objawy: narastające zaburzenia pamięci, dezorientacja, otępienie, objawy ogniskowego uszkodzenia mózgu.
W badaniach stwierdza się postępujący rozlany zanik mózgu. Leczenia nie ma.
Psychoza
Choroba psychiczna przebiegająca z zaburzeniami myślenia, spostrzegania, woli, uczuć, intelektu, powodująca zwykle trudności adaptacyjne i zaburzenia kontaktu. Najczęściej chory dotknięty psychozą nie ma poczucia choroby.
Psychozy mogą być wywołane czynnikami reaktywnymi lub uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego. Większość psychoz jest uleczalna lub w wyniku leczenia oraz psychoterapii następuje znaczna poprawa.
Główne rodzaje psychoz to: psychozy alkoholowe, indukowana, połogowa oraz psychozy więzienne.
Zarówno stres jak i schorzenia układu nerwowego czy pamięć są zagadnieniami, które dotyczą każdego z nas i będą nam towarzyszyć przez cały czas. Są to tematy, na które każdy powinien być uświadomiony, bo jak wiadomo niewiedza może doprowadzić do naszej autodestrukcji.