Skąd przyszedł i jaką ma genezę zwyczaj zdobienia wielkanocnych pisanek.
Barwne - malowane, kraszone czy oklejane, batikowane lub skrobane pisanki od wielu lat są ozdobą wielkanocnego stołu i najbardziej znanym rekwizytem obrzędowości świątecznej. Na całej kuli ziemskiej, jak to wynika z dotychczasowych badań archeologiczno-etnograficznych, jajko stanowi uniwersalny symbol życia i płodności, wykorzystywany nie tylko w okresie świąt powracającej wiosny.
Geneza wierzeń, związanych z jego symboliką, sięga więc najdawniejszych okresów tworzenia się kultury. W Egipcie faraonów jajko powiązane ze słońcem, dawcą życia w przyrodzie, stanowiło symbol boga słońca Pta, w Grecji było jednym z atrybutów Afrodyty, bogini płodności, uważanym za symbol urodzin. Mity indyjskie i filipińskie wyprowadzają z jajka świat. A w micie o Tezeuszu, w dniu przeznaczonym na śmierć świętego króla, królowa księżyca podaje mu jabłko, zwiastun śmierci, on zaś pokazuje talizman pisankę - jajo zmartwychwstania.
W kulturach Azji i Europy jajko jest podstawą magii leczniczej i składnikiem wszelkiej magii życia i płodności. Dlatego też, zgodnie z ludową tradycją, jajko zamurowane w podwalinie, zabezpiecza dom od nieszczęścia, przerzucone przez dach - chroni od pożaru, a drób - od jastrzębi. W okolicach ubogich w wodę zakopywano zniesione w Boże Narodzenie jajko, a w miejscu tym miało wytrysnąć źródło. Jajkiem wielkanocnym, zgodnie z zasadami magii homeopatycznej, pocierano grzbiety bydła i koni, aby były równie zdrowe i okrągłe jak ono. Skorupkami karmiono drób, aby się dobrze chował, zakopywano w grządkach dla ochrony jarzyn przed szkodnikami, wierzono, że zioła, wyrastające na skorupkach, mają wzmocnioną moc leczniczą.
Poza tym, źródła ikonograficzne wskazują na związek jaj z obrzędowością zaduszną. W większości religii śmierć jest tylko progiem życia, a więc symbolika jajka - jako istoty życia - wydaje się najbardziej korzystna przy obrzędach poświęconych zmarłym. U starożytnych Greków i Rzymian jajko było ulubioną strawą zmarłych, wkładano je do grobów lub składano na mogiłach.
Na ziemiach słowiańskich obok dokładnie opisanego przez Adama Mickiewicza zwyczaju "dziadów" (białoruska nazwa duchów przodków), kiedy to zaprasza się dusze zmarłych lub wywołuje ze świata pozagrobowego do przygotowanych na mogile posiłków z charakterystycznym jajkiem, występuje praktykowany jeszcze w XX wieku krakowski zwyczaj zwany "rękawką". Rozdawano wówczas jadło i pisanki ubogim, którzy zbierali się na wzgórzu przy mogile Krakusa - w miejscu, gdzie składano ofiary dla zmarłych. Jeszcze w ostatnich latach można było zobaczyć w niektórych okolicach, w okresie wielkanocnym, groby w całości pokryte pisankami. Odnajdujemy również jajko w opisach obrzędu urodzin - przy pierwszej kąpieli dziecka i symbolicznym oczyszczeniu położnicy. Celem wzmocnienia działania i podkreślenia okresu sacrum, jaja, szczególnie świąteczne, były zdobione.
Najstarsze znane pisanki pochodzą z archeologicznych znalezisk w Asharah i są zadatowane na ponad pięć tysięcy lat. W sumeryjskiej Mezopotamii wykonywano pisanki na strusich jajkach, w Egipcie malowano na nich skarabeusza wśród zwojów modlitewnych pergaminów, w Sudanie wypisywano cytaty z Koranu, zaś w Chinach malowano miniatury kwiatów wiśni, chryzantem i ptaków.
Pierwsze znaleziska pisanek na ziemiach polskich pochodzą z X wieku, ale były one znane na Słowiańszczyźnie dużo wcześniej. Pierwotnie pisanki u wszystkich narodów są jednakowe. Jednakże twórczość ludowa potrafiła na przestrzeni wieków wytworzyć krocia różnorodnych motywów i w zależności od nich nadawać nazwy poszczególnym typom pisanek. Na Ukrainie zachowały się jeszcze pisanki o starosłowiańskich elementach kulturowych w nazwach, jak bogini Mokosz, bogini Żywia, bogini Biereginia. W kręgu kultur słowiańskich przyjęło się linearne dzielenie powierzchni jaja na szereg symetrycznie zestawionych części (przypominających symetrię pól), a następnie rytmiczna rozbudowa tych linii przez dodanie ozdobników i przekątni.
Elementów podstawowych jest niewiele: prosta kreska, linia falista i łamana lub spirala. Już np. pisanki czeskie i niemieckie nie posiadają takiej bezpośredności i prostoty stylu, jaki cechuje zespół wschodni. Bardzo drobiazgowe w wykonaniu są popisem zręczności i umiejętności technicznych. Tworzone przez Serbów łużyckich posiadają znamienny ornament, powstały z centrycznego układu przecinkowatych, zgrubionych na końcu, krótkich kresek w kształcie kół i wachlarzy. Pisanki bułgarskie - nie tak pomysłowe w koncepcji ogólnej - bardziej niż inne uwydatniają charakterystyczne czerwone tło, huculskie wyróżniają się drobnym, podobnym do haftu wzorem, a na morawskich przedstawiona jest często dekoracyjna postać ludzka, stworzona z kilku schematycznych kresek.
Na ziemiach polskich najbardziej rozpowszechniły się dwie metody zdobnicze: batikowanie i wyskrobywanie. Pierwsza, używana najczęściej w centralnej i wschodniej Polsce, polega na pokrywaniu skorupki wzorem z roztopionego wosku, a następnie - kolejnym usuwaniu warstw wosku i zanurzaniu w barwiących roztworach. W efekcie pozostaje zaplanowany motyw. Najczęściej stosowany jest tu ornament geometryczny i roślinny "w jabłuszka", "w dzwoneczki", "w sosenki", "w serduszka". Rzadziej spotyka się zdobienie wyobrażeniami zwierząt - ptaki, konie, ryby, niekiedy tzw. kurze łapki albo "kogutki". Wyjątkowe, bo przedstawiające scenki narracyjne, są pisanki tomaszowskie.
Technika wyskrobywania, bardzo popularna dzięki opolskim "kroszonkom", polega na wydrapywaniu wzorów, najczęściej kwiatowych, ostrym narzędziem na jednolicie zabarwionym jajku. Tradycyjnie tłem jest barwa czarna, brązowa, rzadziej zielona lub fioletowa. Przypomnieć tu należy olbrzymi sukces adaptacji wzorów z opolskich pisanek na ceramikę. Dokonano jej metodą negatywu - to, co na pisance jest wydrapane, w ceramice przemienia się w pełne, żywej barwy kwiaty. W centralnych regionach Polski często spotykamy się również z nowszymi sposobami, polegającymi na nakładaniu wzorów z włóczni, sitowia lub oklejania wydmuszek barwnym papierem i tworzenia z nich ptaszków czy dzbanków.
Można stwierdzić, że pisanka jest najwybitniejszym tworem naszej sztuki ludowej w zakresie dekoracyjnym. Dlatego też warto kontynuować tradycję zdobienia jaj nie tylko przed świętami, a w ciągu całego roku.
Mgr Pawel Ilecki
Etnolog i Antropolog Kultury.