Metafizyka

Substancja to jedna z podstawowych kategorii filozoficznych. Przez substancję rozumie się byt samoistny – taki, który „opiera się sam na sobie”, nie potrzebuje do swego zaistnienia impulsu z zewnątrz. Substancja stanowi podstawę dla przypadłości (atrybutów i cech), które ją określają, sama natomiast nie określa niczego. Termin ten wywodzi z łaciny substantia „stan, istota rzeczy”. Arystoteles uważał substancję za rzeczy realne. W „Metafizyce” podaje cztery koncepcje tego terminu. W pierwszej z nich jest ona pojmowana jako ciało proste oraz rzeczy z nich złożone, które nie są orzekane o przedmiocie, a wszystko inne jest orzekane o nich (np. zwierzęta, istoty boskie). W drugim znaczeniu substancja jest przyczyną istnienia rzeczy, przykładowo dusza jest przyczyną istnienia zwierzęcia. Sama substancja może także być pojmowana jako wewnętrzna część, ograniczająca i określająca indywidualność rzeczy, po zniszczeniu której owa rzecz nie może istnieć jako jedna kompletna całość. W tym rozumieniu substancji byłaby to powierzchnia dla ciała, linia dla powierzchni, itp. Dla niektórych filozofów były to liczby, gdyż po ich zniszczeniu nie istniałoby już nic (bo to liczby są granicą wszystkiego). Po czwarte, substancją każdej rzeczy jest nazywana także jej istota wyrażona w definicji. Arystoteles zawęził znaczenie substancji. Według niego stanowi ona pierwszą kategorią bytu i posiada dwa znaczenia. Mianowicie substancja jest ostatecznym substratem albo formą i kształtem każdej rzeczy (lub połączeniem obu tych rzeczy). Przy czym pierwsze z tych znaczeń to coś, o czym nie jest już nic orzekane, a pod pojęciem formy należy rozumieć konkretny byt, który jednocześnie może być czymś rozłącznym (bytować osobno). Stawia także następującą tezę, że substancja nie może istnieć bez swojej istoty, z którą jest tożsama. W swoich rozmyślaniach stosuje on metodę niewprost poprzez zaprzeczenie. Substancja nie jest powszechnik, Idea, jedność ani byt.

substancja jako pierwsza kategoria bytu

Zdaniem Arystotelesa substancja to pierwsza kategoria bytu i każdy stan może istnieć tylko dzięki niej. Nie można bowiem oddzielić stanów od substancji, a substancji od bytu. Stany typu ,,być zdrowym” czy ,,chodzić” nie mają naturalnego istnienia i raczej opisują byt niż same bytują. Rzeczom tym przysługuje jednak byt w najwyższym stopniu, dlatego że posiadają pewien substrat. Jest on rzeczą jednostkową, co uwidacznia się podczas orzekania o nim różnych właściwości. Kiedy bowiem mówimy, że dana rzecz jest dobra, mamy na myśli jedną konkretną rzecz, posiadającą taką właśnie cechę. Substancja jest także pierwszą kategorią bytu, dlatego że jako jedyna kategoria może istnieć oddzielnie. Z tej przyczyny jest ona pierwszą pod każdym względem: pojęciowym, poznawczym i czasowym. Ponadto najlepszą wiedzę o danej rzeczy posiadamy, kiedy dowiemy się czym owa rzecz jest. Warto zauważyć, że pytając o ilość lub jakość jakiejkolwiek rzeczy, musimy wiedzieć czym jest jakość i ilość, a więc znać ich substancję. Bytowanie przysługuje wszystkim kategoriom, jednak substancji w sposób szczególny – pierwotny, podczas gdy innym w sposób wtórny.

substancja jako substrat

Według Arystotelesa substrat jest czymś realnym, o czym inne rzeczy są orzekane, lecz on sam nie może być już orzekanym o niczym – jest niezależny od cech, właściwości danej rzeczy czy zjawisk. Substratem możemy nazwać materię, formę, jak i połączenie ich obu. Pod pojęciem ostatecznego substratu rozumie on to, co istnieje samo przez się, co nie jest określoną rzeczą ani ilością, ani żadną z innych kategorii określających byt, nie jest także zaprzeczeniem. Substancja nie jest więc atrybutem – właściwościami działania i siłami potencjalnymi ciał, ani też ilością – długością, szerokością czy długością.

substancja jako forma

Substancja jest formą, gdyż patrząc na ciała określamy ich istotę na podstawie kształtu, czyli właśnie formy. Widząc ludzki kształt możemy stwierdzić, że obserwowana przez rzecz jest człowiekiem. Określając daną rzecz szukamy najpierw jej przyczyny, czyli formy, dzięki której materia jest konkretną rzeczą.

istota rzeczy i definicja

Definicja i istota przysługuje substancji w pierwotnym i bezwarunkowym znaczeniu. Istota każdej rzeczy jest nam dana z natury, a jest nią to, dzięki czemu dana rzecz może istnieć sama przez się. Definicją istoty nie jest tylko zwykłym pojedynczym wyrazem lecz wyraża jej znaczenie. Istnieje tylko istota tych rzeczy, których pojęcie jest definicją. Należy jednak pamiętać, że definicją nie będzie wszelka nazwa, która oznacza tę samą rzecz, co pojęcie. Definicja to pierwsze pojęcie przedmiotu, czyli wszystkie przedmioty orzekające o sobie, nie wymagające wyjaśniania. Podobnie jak bytowanie przysługuje substancji w sposób pierwotny, tak samo istota przysługuje jej w sposób bezwarunkowy, a innym kategoriom – w sposób ograniczony. Tylko substancja jest definiowalna, bowiem inne kategorie są definiowane poprzez dodawanie wyrazów, jeżeli w ogóle są. Definicja jest więc wyrazem istoty, która znajduję się tylko w substancjach i to w najwyższym stopniu, bo bezwarunkowo i pierwotnie.

tożsamość rzeczy z istotą

Każda pierwotna i samoistna rzecz oraz jej istota są jednym i tym samym. Każdą rzecz sprowadza się bowiem do poznania jej istoty. Tożsamość zachodzi nie tylko między rzeczą i jej istotą, ale i jej definicją. Oddzielając Idee od ich istot, one same przestaną istnieć, a ich istoty nie będą już bytami. Oddzielenie należy rozumieć w ten sposób, iż samoistne dobro nie posiada idei samoistnego dobra. Bowiem to, czemu nie przysługuje istota dobra, nie może być dobrem.

powstawanie i jego odmiany

Wszystko, co powstaje z natury zawiera w sobie materię. Nic nie może powstać, jeżeli tego przedtem nie było. Część rzeczy musiała istnieć wcześniej i tą częścią jest materia. Rzeczy mogą powstawać zarówno z substratu, jak i z braku czegoś. Forma ani substancja nie powstają i są wieczne. Rodzą się natomiast twory złożone, całość utworzona z dwóch składników – materii i formy. Rzeczy nowo powstałe są tego samego rodzaju, jak rzecz z której się zrodziły. Mogą się one różnić od siebie materią, lecz zachowują przy tym identyczność formy. Przykładowo ojciec płodzi dziecko i nigdy nie będzie ono takie samo, ale jest to nadal człowiek. Początkiem wszelkiego powstawania jest istota. Materia posiada zdolność do samorzutnego wprawiania się w ruch, kiedy zawiera w sobie część rzeczy tworzonej – ma więc zdolność powstawania. Zdolności tej nie ma natomiast forma ani inne kategorie takie jak ilość czy jakość. Do powstania substancji potrzebna jest inna istniejąca aktualnie substancja w skończonej formie. Natomiast dla ilości i jakości nie jest to konieczne, wystarczy bowiem, że dla nich istnieje coś potencjalnie. Wszelkie inne rzeczy, oprócz materii i rzeczy, które nigdy nie powstały a istnieją, są wytwarzane. Owe rzeczy nie powstają – są dziełem kunsztu, zdolności, myśli. Niektóre z rzeczy mogą wytworzyć się przypadkiem albo automatycznie.

części formy są częściami definicji

Częścią może być forma, materia albo część złożona z obu tych rzeczy. Jednak tylko ta pierwsza może być częścią definicji (przy czym istnieją tylko definicje pojęć ogólnych). Definicje bowiem odnoszą się do istoty rzeczy, a części materialne są późniejsze od jej formy. Analogicznie definiujemy półkole za pomocą koła, a kąt ostry za pomocą kąta prostego, a nie odwrotnie. W definicji substancji nie występują części materialne, gdyż nie są one jej częścią. Rzeczy z natury materialne nie są identyczne z istotą. Jedność materii z formą tworzy to, co określa się mianem substancji złożonej. Wszystkie atrybuty definicji powinny tworzyć całość i jedność, gdyż definicja jest jedną formułą i pojęciem substancji, także musi opisywać jedną rzecz. W definicji opisuje się rzeczy terminami, z których jedno zawsze jest rodzajem, a drugie różnicą. Pierwszy z nich ma charakter określający istotę rzeczy, a drugi charakter odróżniający ową rzecz od innych. Przykładowo definiując człowieka jako „zwierzę dwunożne”, człon zwierzę będzie rodzajem, a dwunożne różnicą. Dalszy podział rzeczy powinien się odbywać przez różnicę różnicy, aż do momentu, w którym dojdziemy do ostatniej różnicy, będącej zarazem istotą rzeczy i jej definicją.

substancje nie są powszechnikami

Substancja każdej rzeczy jest właściwa tylko jej i nie należy do żadnej inne rzeczy, a powszechnik jest czymś wspólnym wielu rzeczom. Z kolei substancja jest czymś, co nie orzeka o przedmiocie, natomiast powszechnik jest orzekany zawsze o jakimś przedmiocie. Powszechnik będzie bowiem substancją tego w czym występuje swoista własność (cecha), a nie istnieją własności wcześniejsze od substancji. Nic, co istnieje jako powszechnik w bytach, nie jest substancją. Jest też niemożliwe, ażeby substancja składała się z obecnych w niej substancji w pełnym urzeczywistnieniu. Powstaje tu problem, bo skoro substancja nie może się składać z powszechników i z substancji w pełnym urzeczywistnieniu, to wówczas istniałyby tylko substancje niezłożone, których nie można definiować.

idee nie są substancjami

Arystoteles uzasadnia, że idee nie są substancjami na podstawie człowieka i konia, których według uniwersalnych Idei zakwalifikowali byśmy jako zwierzęta. Wynikałoby z tego, że zwierzę oznacza zarówno istotę czworonożną, jak i dwunożną, co byłoby absurdem. Tej samej rzeczy przysługiwałyby równocześnie atrybuty przeciwne, mimo że jest ona jedna i indywidualna. Niemożliwy jest też fakt by dwie rzeczy miały tą samą Ideę a różne substancję, gdyż jak powiedziane było wcześniej istota jest tożsama z substancją. Idee nie powinno się definiować. Jest ona jednostkowa i może ona istnieć oddzielnie. Do jej definicji należałoby użyć zrozumiałych słów i musiałaby się ona odnosić do innej rzeczy niż definiowana.

część przedmiotów zmysłowych jest tylko potencjami; jedność i byt nie są substancjami

Rzeczy takie jak ogień, woda, powietrze, a także części zwierząt nie są substancjami, lecz potencjami, gdyż nie mogą one istnieć oddzielnie i nie stanowią jedności. Podobnie jedność i byt nie są substancjami, są one bowiem wspólne, a substancja nie należy do niczego oprócz siebie samej. Także to, co jest jedno, nie może istnieć równocześnie we wielu miejscach, natomiast to, co wspólne owszem – jest obecne równocześnie we wielu miejscach.

Przed Arystotelesem istniało już wiele różnych koncepcji substancji. Niektórzy uważali, że substancja przysługuje tylko ciałom (materialnym bądź fizycznym) takim, jak: zwierzęta, rośliny, woda, ogień, itp. Jedni filozofowie pod terminem substancja widzieli granicę ciał – powierzchnie, linie czy punkty. Inni z kolei twierdzili, że nie ma innych substancji oprócz ciał zmysłowych, podczas gdy w opozycji do nich stał Platon głosząc, że substancjami są Idee, które są wieczne. Arystoteles uznał substancję za pierwszą kategorię bytu, na którą składał się substrat oraz forma. Substancja to jedyna kategoria mogąca istnieć samoistnie. Przysługuje jej w sposób pierwotny i bezwarunkowy definicja i istota. Nie może ona istnieć bez swojej istoty, z którą stanowi tożsamość. Substrat to materia, forma, jak i połączenie ich obu – to, co istnieje samo przez się. Patrząc na ciała określamy ich istotę na podstawie kształtu, czyli właśnie formy, która jest wieczna. Dla Arystotelesa substancja nie jest powszechnikiem, który jest rzeczą wspólną, ani Ideą, gdyż każda substancja jest jedna i ma jedną ideę. Substancją nie możemy też nazwać innych kategorii jedności czy bytu, gdyż są one wspólne dla wielu rzeczy, a każda rzecz może mieć tylko jedną substancję. Tak przedstawia się Arystotelesowska koncepcja substancji.

Bibliografia:

1) Arystoteles, Metafizyka, ks. V, roz. 8, ks. VII, tłum. K. Leśniak, Warszawa, 1983.

2) http://portalwiedzy.onet.pl/szukaj.html?S=substancja&tr=all&x=0&y=0/17.02.2008.

nauka