Filozofia o wolności

czyli o tym, co sądzą niektórzy myśliciele o naszej wolności i o tym, z czym zostajemy poznając tą wiedzę

Błądzenie po tajemnicach zawartych w odwiecznych pytaniach o najbardziej wyobrażalne i niewyobrażalne fragmenty otaczającej nas rzeczywistości od dawna określane jest mianem filozofii. Nauka ta jest nauką najprostszą by w nią wkroczyć, najtrudniejszą zaś, by przez nią przebrnąć czując się w pełni usatysfakcjonowanym otrzymaną wiedzą. Zawiłości, pytania, odpowiedzi pewnie niepewne, nieścisłości, poszukiwania, przeinaczenia i znów pytania. Filozofia nie doczeka się pewnych odpowiedzi dopóki inne nauki nie dadzą jej pewnych odpowiedzi. Do tego czasu każdy filozof (ten domorosły i ten co księgi przewraca tworząc nowe) jest wolny w swym filozofowaniu. Wolny od wiedzy zdeterminowanej prawdą ostateczną, niepodważalną. I wolność może taka być. Wolna do czasu gdy coś nie sprawi, że zacznie ona działać wg pewnych sztywnych zasad. Wolność jako wartość skończona. Można by zakończyć na tym tą pracę, gdyby nie fakt, że nadal nie znamy tych zasad. Nadal zastanawiamy się nad istotą i granicami wolności. Wszystko w okolicach niepewnego domniemania. Dlatego też o wolności myślano i pisano dużo. W każdej koncepcji filozoficznej wolność objawia się w innej postaci, w innym kolorze i co najważniejsze w całkowicie odmiennym rozumieniu.

Za literaturą poruszającą temat wolności, pojęcie to może oznaczać

• brak osobistego zniewolenia - więzienie, niewolnictwo, praca przymusowa, porwanie,

• brak ograraniczeń ze strony władz - wolność słowa, wolność zgromadzeń, wolność ekonomiczna

• brak ograniczeń ze strony jednostek i instytucji - szef, szkoła, członkowie rodziny

• brak ograniczeńze strony zwyczajów społecznych,

• brak ograniczeń ze strony warunków naturalnych.

Od czasów Hegla zwykło się wyróżniać „wolność od czegoś” i „wolność do czegoś”. Wolność od czegoś to inaczej wolność negatywna, rozumiana jako brak zewnętrznego przymusu - wolność od prześladowań, wolność od strachu, wolność od głodu. Wolność do czegoś natomiast, to wolność pozytywna, w której akcentuje się moment wyboru i możliwość jego zaistnienia - „wolność do” lub też „prawo do”.

Inaczej, wolność to brak wewnętrznego przymusu, czyli sytuacja, w której możemy dokonywać wyborów spośród wszystkich opcji. Wolność to możliwość wyboru. Ten brak osobistego zniewolenia, może być rozumiany jako brak ograniczeń ze strony władz i innych jednostek, a także zwyczajów społecznych i warunków naturalnych. Podstawowym wymiarem wolności jest wolność polityczna w najróżniejszych dziedzinach życia społecznego, np. wolność wyznania i sumienia, wolność przekonań czy uczestnictwa w życiu publicznym. W tym znaczeniu wolnością cieszy się jednostka, która nie podlega kontroli ze strony państwa, jeśli tylko nie narusza obowiązujących praw.

„Początkiem i końcem wszelkiej filozofii jest wolność” F.W.J. Schelling.

Filozof zdający sobie sprawę z konsekwencji tej wypowiedzi nie omieszka zastanowić się nad samym pojęciem wolności. Chociaż by po to, by uspokoić swoje emocje przed przyszłością dążącą do końca jego, bądź przyszłych pokoleń rozważań. Rozważania o wolności zakładają istnienie czegoś, co potrafi podejmować decyzje. Wolny jest tylko ten człowiek, który kierując się prawdziwą wiedzą i własnym rozumem może realizować cele, które uważa za pożądane dla siebie. A to niejako oznacza, że wolność jest przeciwieństwem ignorancji i ulegania namiętnościom. Wielu filozofów podkreśla, iż wolność podlega wielorakim i koniecznym ograniczeniom. Z powodu tych ograniczeń czasem zakłada się, że wolność jako taka nie istnieje. Ograniczenia te określana są zbiorczym mianem deterministycznych.  

DETERMINIZM

 Determinizm jest koncepcją filozoficzną, według której wszystkie zdarzenia mają zawsze swoją przyczynę, a zatem znając stan wszechświata w danym momencie można teoretycznie przewidzieć wszystkie przyszłe wydarzenia i nie ma tu miejsca na przypadkowość. Wszystkie wydarzenia są nieuniknionymi konsekwencjami przeszłych przyczyn. Tym bardziej nie można uznać, że w świecie zależności i współzależności działanie wolnej woli jest realne. Podstawę dla tego typu rozważań stanowi obserwacja zjawisk zachodzących w przyrodzie, które, nie występują niezależnie obok siebie, ale tworzą łańcuch przyczynowo - skutkowy.

Zjawiska przyrody maja swoją przyczynę w innych zjawiskach, zdarzeniach, które ludzie uważają za pozbawione przyczyn w gruncie rzeczy przyczyny swoje mają, ale ludzie ich na razie nie znają. W determinizmie wolność woli jest iluzją, której człowiek ulega, gdyż nie posiada pełnego obrazu całego systemu zależności. Dla Spinozy wolne jest coś, co istnieje wyłącznie dzięki konieczności swej istoty i co samo określa swoje działanie. Jedynie wolność myślenia i filozofowania traktował jako niezbywalne prawo ludzkie. Mówiąc inaczej, tu nie ma miejsca na przypadek, na coś, co by wymykało się prawu powszechnej determinacji. Dlatego też, ani na poziomie fizycznym, ani na poziomie życia społecznego, ani też indywidualnego, wolność nie istnieje. Jedynie pozostaje nam cały szereg zależności i współzależności który, sprawia, że stajemy przed obliczem braku wyboru. Stajemy przed powinnością, wyznaczoną drogą, z której nie powinniśmy zbaczać. Różne teorie filozoficzne wskazują różnego rodzaju źródła tych zależności. Pierwszym, wyżej wymienionym jest natura. Innym, fatum, bóg lub inne bóstwa. Wszystkie zjawiska są zdeterminowane przez określone w/w pojęciami siły, a zachowania społeczne jasno skonkretyzowane są przez tą siłę. Wolność, jeśli istnieje, jest bardzo mocno ograniczona.

INDETERMINIZM

Indeterminizm jako pogląd filozoficzny przeciwstawny determinizmowi, neguje istnienie koniecznej współzależności zjawisk (zdarzeń), na mocy której każde zjawisko byłoby wyznaczone przez całokształt sytuacji. We wszechświecie istnieje obszar wolności umożliwiający podejmowanie świadomych aktów woli. W filozofii indeterminizm występuje w formach:

• skrajnych, radykalnych (negacja istnienia jakichkolwiek uwarunkowań)

• umiarkowanych (negacja tylko pewnego typu uwarunkowań lub twierdzenie, że ta sama przyczyna niekoniecznie musi zawsze powodować ten sam skutek).

Indeterminizm to koncepcja zakładająca, że ludzkie działania nie są uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi i są zawsze wolnym wyborem indywidualnej woli. Stoicy łączyli przekonanie o istnieniu w świecie konieczności, z istnieniem wolności.

"Życie cnotliwe jest życiem wolnym. Wprawdzie we wszechświecie panuje wszędzie konieczność, ale (...) konieczność wolności nie wyklucza. Kto bowiem działa zgodnie ze swą naturą, ten jest wolny. A działanie cnotliwe jest właśnie zgodne z naturą.".

Człowiek jest ograniczony w swej fizyczności prawami przyczynowości, ale jest wolny w świecie wartości, w świecie etyki W tym świecie realizuje się wolność człowieka. Nadanie pierwszeństwa temu, co moralne, nad tym, co fizyczne nie stoi na przeszkodzie wolności. Dlatego też wiele zjawisk zależy tylko i wyłącznie od wolnej woli, wolność – zgodnie z założeniami Kartezjusza - jest źródłem godności człowieka. Tylko ona stanowi podstawową rację szacunku dla samego siebie. Tą drogą poszli miedzy innymi Duns Szkot czy Ockham, którzy utrzymywali, iż wolność stanowi nieredukowalną do niczego innego własność bytu, z kolei zaś św. Augustyn utrzymywał, iż człowiek jest wolny tylko wtedy, gdy opowiada się po stronie dobra. Człowiek, jak mówił Sartre, jest „skazany na wolność”. Jako istota wolna w sposób absolutny człowiek sam tworzy swoje wartości i normy.

"Egzystencjalizm jest fundamentem Prawdy, a surowa konieczność objawiająca się w porządku prawd opiera się na absolutnej przypadkowości twórczej wolnej woli. (…) Jego doskonałość nie skłania go do wybierania tego, co najlepsze, natomiast właśnie to, co on wybrał, na mocy jego wyboru jest absolutnie dobre".

Idąc dalej przez egzystencjalizm należy stwierdzić, że na człowieku spoczywa ciężar odpowiedzialności za swoją wolność wyboru, gdyż wolność ograniczona jest złem lub błędem. W związku z tym wolność jest przekleństwem ludzkiego losu, w którym człowiek nie znajduje żadnego oparcia. Nieustannie dokonuje wyborów, a niepewność słuszności tych wyborów może przyczyniać się może do zwiększenia poczucia pesymizmu, beznadziei, zagubienia w świecie. Według egzystencjalizmu rzeczywistość ludzka jest rozdarta na sferę świadomości i sferę rzeczy, co nieuchronnie prowadzi do alienacji człowieka. Jego losy nie podlegają moralnemu, historycznemu czy też obyczajowemu zdeterminowaniu. Człowiek jest całkowicie wolny i może z tą wolnością uczynić to, co się mu podoba.

NIEWIEDZA

Odpowiedź rozstrzygająca dylemat uznania z całą pewnością determinizmu lub indeterminizmu nadal nie jest znana. Mimo tego, że fizyka kwantowa, nie znalazła potwierdzenia determinizmu, co by niejako wskazywało na indeterminizm. Fizyka kwantowa zajmująca się światem atomów i kwantów (najmniejsza porcja energii) jest spuścizną Einsteinowskich teorii. A sam Einstein wątpił w prawdziwość swoich dokonań, poświęcając wiele lat swojego życia na szukanie innego wyjaśnienia opisanych przez siebie zjawisk. Jego postawa daję podstawę do zbudowania poczucia wątpliwości wobec późniejszych dokonań fizyki kwantowej. Dlatego też należałoby wrócić do filozofii Kanta, gdzie sensowne mówienie o wolności nie może wykluczać powszechnego determinizmu zjawisk.

Cóż!! Jesteśmy skazani na podporządkowanie się tylko tej teorii, która jest do zaakceptowania tylko przez nas samych. W swoim wyborze możemy czuć się osamotnieni i wyalienowani spośród tych, którzy dokonali odmiennego wyboru. Jednocześnie możemy być świadomi możliwości zmiany swojego wyboru pod wpływem nagle poznanych praw, które zdeterminują nasz wybór, nie pozostawiając wyboru.

1. W. Tatarkiewicz, Historia Filozofii, tom III, PWN, W-wa, 1995
2. J. Kochan, Wolność i interpelacja, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, 2004

1. Wikipedia, Wolna Encyklopedia, http://pl.wikipedia.org
2. J. Kochan, Tropy wolności, Czasopismo filozoficzne - Nowa krytyka, http://www.nowakrytyka.pl

Licencja: Creative Commons