Słońce
Słońce jest dla ludzi najważniejszą i jednocześnie najbliższą gwiazdą. Dostarcza nam światła i ciepła sprawiając, że na Ziemi istnieje życie. Jest przy tym ciałem niebieskim o największych rozmiarach i masie w naszym Układzie Słonecznym. Według ziemskiej miary wielkość Słońca jest prawie niewyobrażalna: jego średnica ma blisko 1,4 min km, czyli prawie 109 średnic Ziemi. Średnia odległość Ziemi od Słońca wynosi ok. 107 średnic Słońca lub 11 700 średnic Ziemi, czyli prawie 150 min km. Jest to tzw. jednostka astronomiczna (J.a.). Masa Słońca jest 330 000 razy większa od masy Ziemi. Temperatura na jego powierzchni wynosi ok. 5500°C, a w centrum ok. 14 min stopni. Jako gwiazda zbudowana z gazów, Słońce uzyskuje swoją energię w reakcjach termojądrowych. W jego wnętrzu zachodzi proces przemiany wodoru w hel i energię - proces ten trwa już niemal 5 miliardów lat i będzie zachodził najprawdopodobniej przez następny podobnie długi okres, aż do wyczerpania zapasów energii. Na podstawie obserwacji Słońca stwierdzono powstawanie na nim i zanikanie ciemnych plam, które pojawiają się w 11-letnim cyklu. Ziemia porusza się wokół Słońca po torze eliptycznym. Sprawiało, że mamy wrażenie obserwowania w ciągu roku pozornego ruchu Słońca po określonej na niebie linii, zwanej ekliptyką. Zaćmienia Słońca i Księżyca występują tylko wtedy, kiedy Księżyc w fazie nowiu lub pełni znajduje się w pobliżu ekliptyki. Uwaga: Nigdy nie należy patrzeć bezpośrednio w Słońce przez teleskop czy lornetkę - istnieje niebezpieczeństwo oślepnięcia! Plamy na Słońcu obserwuje się, rzucając obraz z teleskopu na biały ekran.
Dokładne dane dotyczące Słońca:
Średnica równika..................................1 392 000 km
Odległość od Ziemi...............................150 000 000 km
Masa Słońca........................................1,983*1035 g
Masa (Ziemia = 1)....................................333 000
Średnia gęstość Słońca........................1,410 g/cm3
Gęstość w środku Słońca.....................100 g/cm3
Objętość Słońca...................................1,4*1018km 3
Czas obrotu wokół osi...........................25 dni 9 godz.
Nachylenie osi względem ekliptyki...........7°20'
Pow. Słońca.........................................0,6*1013 km2
Temperatura powierzchni Słońca................6000°C
Temperatura plam słonecznych............4000°C
Temperatura wewnątrz Słońca.............17 000 000°C
Ciśnienie wewnątrz Słońca...................70 mld atm.
Całkowite promieniowanie Słońca........3,79*1033 erg/s-1
Promieniowanie z 1 cm2 powierzchni..............6,2*1010 erg/s-1
Siła ciężkości na Słońcu.......................2,738*104 cm/s2
Siła ciężkości w stosunku do Słońca................27,9
Pręd. ucieczki ze Słońca.......................619,4 km/s
Odległość od środka Galaktyki..............26 tys.lat św.
Okres obiegu dokoła środka Gal. .........180 mld lat
Pręd. ruchu dokoła środka Gal. ............250 km/s
Pręd. ruchu względem bliskich gwiazd .................19,5 km/s
Wielkość gwiazdowa Słońca................-26,84m
Absolutna wielkość gwiazdowa..............4,73m*
Średnia długość cyklu plamotwórczego.............11,13 lat
* Taką jasność miałoby Słońce, gdyby je przenieść na
odległość 32,62 lat świetlnych
Księżyc
Księżyc jest najbliższym Ziemi ciałem niebieskim w kosmosie. Porusza się on jako satelita naszej planety w średniej od niej odległości 384 400 km; jedno okrążenie trwa ok. 27, 3 dnia (miesiąc gwiazdowy). Księżyc sam nie świeci, tylko odbija padające na niego światło słoneczne. Dominuje na nocnym niebie, gdyż znajduje się najbliżej Ziemi. W ciągu jednego okrążenia Księżyca patrzymy na stale zmieniający się fragment jego oświetlonej powierzchni: obserwujemy fazy Księżyca. Powtarzają się one w cyklu wynoszącym ok. 29,5 dnia (miesiąc synodyczny). Główne fazy to nów, pierwsza kwadra, pełnia i ostatnia kwadra. Zarówno Ziemia, jak i Księżyc poruszają się wokół Słońca. Księżyc więc musi nadrobić swoją drogę, żeby znaleźć się w tym samym miejscu w stosunku do Słońca. Średnica Księżyca wynosi 3476 km, co stanowi 1/4 średnicy Ziemi, ale jego masa to zaledwie 1/81 masy Ziemi. Dlatego ciało umieszczone na Księżycu jest lżejsze niż na Ziemi, ma tylko 1/5 swojej ziemskiej masy. Wynika to niewielkiej siły przyciągania występującej na Księżycu. Ponieważ Księżyc nie posiada atmosfery, jego zewnętrzna powierzchnia w świetle słonecznym nagrzewa się do 120° C, a nocą wychładza się do minus 150°C. Ukształtowanie powierzchni Księżyca jest od dawna dobrze znane. W szkłach lornetki wyróżnia się jasne i ciemne obszary (tereny górzyste i równiny wypełnione lawą); są one pokryte licznymi kraterami. Tor drogi Księżyca jest nachylony zaledwie o 5 stopni w stosunku do ekliptyki, tym samym Księżyc przesuwa się prawie po tej samej drodze co Słońce; porusza się on jednak znacznie szybciej na tle gwiazd, ze wschodu na zachód i przeciętnie w ciągu godziny pokonuje odległość równą jego średnicy.
Dokładne dane dotyczące Księżyca:
Śr. odległość od Ziemi .................................384 400 km
Najmniejsza odległość od Ziemi ...................364 000 km
Największa odległość od Ziemi ...................406 800 km
Mimośród orbity ......................................................0,055
Nachylenie orbity względem ekliptyki .................5°08'43''
Gwiazdowy okres obiegu ..........................27d7h43m12s
Synodyczny okres obiegu ..................................29,531d
Średnia pręd. orbitalna ..................................1,023 km/s
Nachylenie równika względem orbity ......................6°40'
Nachylenie równika względem ekliptyki ..................1°33'
Średnica równikowa globu księżycowego .........3476 km
Masa globu księżycowego ...........................7,33*1025 g
Objętość globu księżycowego ..................2194*107 km3
Powierzchnia widoczna z Ziemi ..............22 340 tys. km2
Powierzchnia niewidoczna z Ziemi .........15 520 tys. km2
Śr. gęstość ...................................................3,354 g/cm3
Siła ciężkości na powierzchni ......................162,0 cm/s2
Prędkość ucieczki .........................................2,375 km/s
Najwyższa temp. pow. ............................................130°C
Najniższa temp. pow. .............................................-160°C
Albedo optyczne .......................................................0,07
Średnica kątowa w perygeum ...............................33'36''
Średnica kątowa w apogeum ................................29'24''
Wielkość gwiazdowa w pełni ...............................-12,5m
Gwiazdozbiory (znaki zodiaku)
Ryby (łac. Pisces)
11 marca Słońce wchodzi w gwiazdozbiór Ryb, który zatem możemy obserwować na wieczornym niebie w październiku i grudniu. Nie jest łatwo odnaleźć Ryby, gdyż większość gwiazd wchodzących w skład tego gwiazdozbioru świeci dosyć słabo (są one najwyżej czwartej wielkości). Stosunkowo najlepiej widać zachodnią rybę. Ma ona postać eliptycznie ułożonego kręgu gwiazd i znajduje się poniżej gwiazdozbioru Perseusza. Przez mały teleskop można dojrzeć najjaśniejszą z kilku galaktyk w Rybach - M74. Jeśli połączyć trzy najjaśniejsze gwiazdy Ryb, uzyskuje się kąt, którego wierzchołek stanowi główna gwiazda tego gwiazdozbioru, Al Rischa. Jest ona oddalona od nas o 130 lat świetlnych, a w szkłach lunety jawi się jako gwiazda podwójna. W tym gwiazdozbiorze następuje wiosenne zrównanie dnia z nocą, kiedy Słońce przechodzi przez równik niebieski na półkulę północną.
Legenda o powstaniu gwiazdozbioru Ryb:
W pradawnych czasach giganci, synowie Gaji (Ziemi), zaatakowali niebo. Najstraszliwszym wśród nich potworem był Tyfon, mający sto łbów i wydający najróżniejsze groźne odgłosy. Zalęknieni bogowie ukrywali się przed Tyfonem pod postaciami rozmaitych zwierząt. Afrodyta ze swoim synem Erosem trafiła podczas ucieczki nad brzeg Eufratu z nadzieją znalezienia dobrej kryjówki między nadrzecznymi wierzbami. Kiedy jednak zaszumiał wiatr w pobliskim lesie, bogini przekonana o zbliżaniu się Tyfona zaczęła pełnym strachu głosem wzywać na pomoc rzeczne nimfy. Wówczas dwie ryby zaofiarowały jej swoje grzbiety i zabrały Afrodytę wraz z chłopcem. W podzięce za udzielenie pomocy bogini umieściła obie ryby na niebie.
Baran (łac. Aries)
Słońce wstępuje w gwiazdozbiór Barana 18 kwietnia. Z tego względu najkorzystniejszym okresem obserwacji tego gwiazdozbioru są miesiące od listopada do stycznia. Przed ponad 2000 lat w tym gwiazdozbiorze leżał punkt przecięcia się ekliptyki z równikiem niebieskim, w którym Słońce przechodziło na półkulę północną (następowało wówczas wiosenne zrównanie dnia z nocą). Ze względu na ruch osi ziemskiej, powodujący przesuwanie się punktu równonocy wzdłuż ekliptyki (procesja), punkt ten przesunął się do gwiazdozbioru Ryb. Gwiazdozbiór Barana jest raczej niepozorny. Jego najjaśniejsza gwiazda to Hamal. Ma ona 2,2 wielkości gwiazdowej, jest oddalona od nas o niecałe 80 lat świetlnych i zalicza się ją do olbrzymów.
Legenda o powstaniu gwiazdozbioru Barana:
W jednym ze starożytnych greckich miast żył król Atamas z żoną Nefele, synem Fryksosem i córką Helle. Gdy Nefele zmarła, Atamas wziął za żonę Ino. Nienawidziła ona swoich pasierbów i chciała się ich pozbyć. Podstępnie zniszczyła ziarno siewne w całym kraju i nastąpiła klęska głodu. Król wysłał posłańca, który miał zapytać wyrocznię delficką o przyczyny strat. Ino przekupiła posłańca, żeby powiedział, że bogowie żądają ofiary z dzieci królewskich. Nieszczęsne dzieci miały ponieść śmierć na ołtarzu, ale Nefele wysłała na ratunek barana, który bezpiecznie przeniósł je w powietrzu nad szerokimi morzami. Baran o złotej wełnie (złotym runie) został umieszczony wśród gwiazd na wieczną pamiątkę uratowania dzieci od niechybnej śmierci, grożącej im z powodu nienawiści macochy.
Byk (łac. Taurus)
13 maja Słońce wchodzi w gwiazdozbiór Byka. Jest on typowym gwiazdozbiorem zimowym, szczególnie dobrze widocznym na wieczornym niebie od listopada do stycznia. Chociaż Byk jest rozległym gwiazdozbiorem, w sąsiedztwie Oriona wydaje się niezbyt wielki. Przy odrobinie fantazji można w nim rozpoznać rogatą głowę byka. Główna gwiazda tego gwiazdozbioru -czerwonawy Aldebaran - jest jakby nabiegniętym krwią okiem byka. Aldebaran jest oddalony od nas o 65 lat świetlnych; ma średnicę 40 razy większą od Słońca, dlatego zaliczany jest do olbrzymów. W jego sąsiedztwie rozpoznajemy otwarte gromady gwiazd - Hiady, a nieco dalej Plejady, z których siedem można dostrzec gołym okiem. Przez lornetkę widać już kilka tuzinów gwiazd. Plejady są dość młodą otwartą gromadą gwiazd, oddaloną od Słońca o 410 lat świetlnych, powstałą przed 50 milionami lat.
Legenda o powstaniu gwiazdozbioru Byka:
Fenicki król Agenor miał trzech synów i tylko jedną ukochaną córkę, Europę. Uznawano ją za najładniejsze dziewczę na ziemi. Pewnego dnia Zeus, najważniejszy z greckich bogów, zobaczył Europę i tak zachwycił się jej pięknością, że postanowił ją posiąść. Żeby ją uwieść, przemienił się w białego byka i potulnie ułożył się u stóp Europy. Niczego nie podejrzewająca dziewczyna w zabawie usiadła na grzbiecie byka. Wtedy zwierzę nagle się podniosło i w dzikim galopie pobiegło w stronę morza, by uprowadzić Europę na wyspę Kretę. Tam byk powrócił do postaci boskiego księcia i został kochankiem Europy, która urodziła mu trzech synów. Jednym z nich był król Minos, który zbudował pałac Knossos.
Bliźnięta (łac. Gemini)
Na swojej pozornej całorocznej drodze wokół Ziemi Słońce 21 czerwca wchodzi w gwiazdozbiór Bliźniąt, dlatego też ten gwiazdozbiór najlepiej jest obserwować na wieczornym niebie od grudnia do marca. Bliźnięta to wspaniały gwiazdozbiór, zawierający w sobie uderzająco dużą liczbę jaśniejszych gwiazd zdominowanych jednak przez dwie główne - Polluksa i Kastora, będące gwiazdami pierwszej wielkości. Kastor (położony wyżej) świeci nieco słabiej od Polluksa, a co więcej, jest obiektem składającym się z sześciu gwiazd oddalonych od nas o 45 lat świetlnych, poruszających się po skomplikowanych orbitach. Jego najważniejsze gwiazdy można rozróżnić nawet za pomocą niedużej lornetki. Polluks jest natomiast pojedynczym olbrzymem, oddalonym od Słońca o 35 lat świetlnych. Świeci żółtopomarańczowym blaskiem.
Legenda o powstaniu gwiazdozbioru Bliźniąt:
Przed wiekami rządził Spartą król Tyndareos, który miał piękną żonę Le-dę. Pewnego dnia zbliżył się do niej Zeus pod postacią łabędzia i spłodził Polluksa. Tego samego dnia mąż Ledy spłodził Kastora, urodziła więc ona w końcu bliźnięta. Obaj bracia byli bohaterami, jednak syn Zeusa - Polluks, cieszył się nieśmiertelnością, a Kastor był zwykłym człowiekiem. Gdy pewnego razu Kastor został śmiertelnie raniony w walce, Polluks błagał swego ojca o uratowanie brata. Zeus dał mu wybór: albo zamieszka po wsze czasy na Olimpie sam, albo wraz ze śmiertelnie trafionym Kastorem będzie spędzał połowę roku w piekielnych podziemiach, a drugą połowę na Olimpie. Polluks z miłości do brata zdecydował się na regularne zmiany życia między piekłem i niebem. Tym szlachetnym postępkiem uwolnił brata od wiecznej śmierci.
Rak (łac. Cancer)
20 lipca Słońce przechodzi do gwiazdozbioru Raka, który w związku z tym najlepiej widać na wieczornym niebie od lutego do kwietnia. Przed 2000 lat, kiedy Grecy budowali podstawy współczesnej astronomii, Słońce w tym gwiazdozbiorze osiągało przesilenie letnie. Około 15 widocznych gołym okiem gwiazd świeci tak słabo, że gwiazdozbiór Raka nie rzuca się w oczy i jest uznawany za mało atrakcyjny: nawet jego główna gwiazda, Acubens, należy zaledwie do gwiazd czwartej wielkości. W gwiazdozbiorze Raka znajdujemy otwarte gromady gwiazd, np. Praesepe (Żłóbek, M44). Do tej gromady należy ok. 600 gwiazd, które są oddalone o 500 lat świetlnych, czyli nieznacznie bardziej niż Plejady. Można je zauważyć gołym okiem jako słabo świecącą mgławicę, ale przez lornetkę mamy już wspaniały widok.
Legenda o powstaniu gwiazdozbioru Raka:
Herakles (czyli rzymski Herkules) był nieślubnym dzieckiem Zeusa i z tego powodu nienawidziła go Hera, zazdrosna żona tego najważniejszego z bogów. Gdy pewnego dnia heros prawie zwyciężył w walce z Wężem Wodnym, Hera wysłała z pobliskich bagien Raka, który miał zaatakować Heraklesa. Nie udaremniło to jednak zwycięstwa bohatera. Herakles zdeptał zbliżającego się Raka i w końcu odrzucił martwe zwierzę daleko od siebie. Hera, chcąc wynagrodzić swojemu wysłannikowi Rakowi jego oddanie, umieściła go na niebie między gwiazdami. Na niebie znajdujemy gwiazdozbiór Raka w niewielkiej odległości od gwiazdozbioru Węża Wodnego.
Lew (łac. Leo)
10 sierpnia Słońce osiąga na swej pozornej drodze wokół Ziemi gwiazdozbiór Lwa. Jest on zaliczany do typowych gwiazdozbiorów wiosennych, najlepiej obserwować go na wieczornym niebie w okresie od lutego do kwietnia. Jego jaśniejsze gwiazdy przypominają sylwetkę leżącego lwa, który spogląda na zachód. Znalezienie na niebie konturów lwa, zwłaszcza głowy, którą tworzą gwiazdy o pomarańczowym blasku, nie sprawia większych trudności. Regulus, główna gwiazda Lwa, należy do gwiazd pierwszej wielkości; jest od nas oddalony o 85 lat świetlnych. Gwiazda ta leży zaledwie o pół stopnia na północ od ekliptyki, przez co jest stosunkowo często przesłaniana przez Księżyc, a niekiedy także przez planety.
Legenda o powstaniu gwiazdozbioru Lwa:
Na południu Grecji, w okolicach Nemei na półwyspie peloponeskim, dokonywał straszliwego spustoszenia niebezpieczny lew. W ramach 12 prac wysłano tam wreszcie Heraklesa (Herkulesa), by uwolnił kraj od bestii. Było to nadzwyczaj trudne zadanie, ponieważ jaskinia lwa miała dwa wyjścia, jego skóra była twarda jak stal, a pazury ostre jak diamenty. Próba zabicia zwierza za pomocą łuku i strzał nie powiodła się. Bohaterowi nie pozostało więc nic innego jak zatarasować jedno z wyjść i w końcu zadusić dziką, groźną bestię gołymi rękami. Nawet martwy zwierz okazał się być przekorny, gdyż Heraklesowi nie udawało się obedrzeć go ze skóry. Dopiero użycie pazurów lwa zamiast noża umożliwiło mu ściągnięcie skóry i wykorzystanie jej jako opancerzonego płaszcza.
Panna (łac. Virgo)
16 września Słońce wchodzi w gwiazdozbiór Panny; dlatego najlepsza pora na obserwację tego gwiazdozbioru to wiosenne noce. W tym największym gwiazdozbiorze zwierzyńcowym Słońce przekracza równik niebieski i przechodzi na półkulę południową; następuje wówczas jesienne zrównanie dnia z nocą. Główna gwiazda, Spica, świeci jasnością 1,2 wielkości gwiazdowej i jest oddalona od nas o 275 lat świetlnych. W rzeczywistości jest 2300 razy jaśniejsza od naszego Słońca. Jej nazwa oznacza dosłownie - kłos pszenicy; to określenie wskazuje na fakt, że w starożytnym Egipcie zaczynano żniwa, kiedy gwiazdozbiór Panny pojawiał się na niebie. W tym gwiazdozbiorze znajduje się nagromadzenie odległych systemów gwiazdowych (galaktyk), które można obserwować tylko przez większe teleskopy; jedynie najjaśniejsze z nich w zwykłych lunetach widać jako blade plamy światła.
Legenda o powstaniu gwiazdozbioru Panny:
Panna uważana była przez starożytnych Greków za opiekunkę pól uprawnych, a także symbol płodności. W mitologii greckiej Panna to Persefona, córka bogini płodności oraz rolnictwa, Demeter. Hades uprowadził ją jednak jako swoją żonę do podziemi. Prośby Demeter o zwrócenie córki początkowo były bezskuteczne, dopóki Zeus, najwyższy z bogów (a przy tym ojciec Persefony), nie wydał wyroku: połowę roku Panna będzie spędzała z matką, a drugą połowę przy mężu, w podziemiach. Odpowiada to cyklowi życia nasion zbóż, które pół roku leżą w ziemi zanim wzejdą, a następnie wydadzą obfite plony.
Waga (łac. Libra)
30 października Słońce wchodzi w gwiazdozbiór Wagi, który najlepiej obserwować na wieczornym niebie w maju i czerwcu. Gwiazdozbiór, w którym przed ponad 2000 lat zachodziło jesienne zrównanie dnia z nocą, zawiera w sobie tylko słabo świecące gwiazdy, nie tworzące interesujących konturów. Jedynie główna gwiazda, o arabskiej nazwie Zuben el Genubi (= południowe nożyce), należy do gwiazd drugiej wielkości. Jest oddalona od nas o 65 lat świetlnych i już w lornetce jawi się jako gwiazda podwójna. Obydwa jej komponenty wzajemnie się okrążają. Nazwa przypomina o tym, że dawniej gwiazdy Wagi były traktowane jako szczypce Skorpiona (Niedźwiadka) i dopiero później zyskały rangę osobnego gwiazdozbioru. Juliusz Cezar wymógł wprowadzenie Wagi jako 12. gwiazdozbioru Zodiaku dla uporządkowania kalendarza. Już ponad 4000 lat temu gwiazdozbiór ten był znany Sumerom.
Legenda o powstaniu gwiazdozbioru Wagi:
Waga jest instrumentem, którym posługiwała się Dike, córka Zeusa dbająca o przestrzeganie praw i reguł ustalonych przez jej ojca. Za pomocą Wagi wydawała ona wyroki dotyczące zgodnych i niezgodnych z prawem zachowań człowieka; ważyła na przeciwstawnych szalach zło i dobro. Zeus zaś zawsze uzyskiwał wiadomość, czy ma karać, czy nagradzać. W końcu Zeus umieścił wagę swojej córki Dike na niebie, by ludzie zawsze pamiętali, że we wszystkich zachowaniach powinni kierować się zasadami prawa i sprawiedliwości.
Skorpion; Niedźwiadek (łac. Scorpius)
Słońce osiąga gwiazdozbiór Skorpiona w dniu 22 listopada, zaś najkorzystniejsze warunki do jego obserwacji występują podczas krótkich letnich nocy. Ponieważ Skorpion znajduje się na południowej półkuli nieba, w naszych szerokościach geograficznych możemy dojrzeć jedynie jego stosunkowo niewielką część i to tylko bardzo nisko nad horyzontem. W południowych szerokościach geograficznych kształt tego gwiazdozbioru można podziwiać w całej krasie na środku Drogi Mlecznej. Główna gwiazda Skorpiona, Antares, należy do czerwonych olbrzymów; gdyby postawić ją na miejsce Słońca, to sięgałaby dalej niż orbita Marsa i zawierałaby w swoim wnętrzu cztery planety (Merkurego, Wenus, Ziemię i Marsa). Antares znajduje się o 520 lat świetlnych od nas i jest gwiazdą pierwszej wielkości.
Legenda o powstaniu gwiazdozbioru Skorpiona:
Orion, podniebny myśliwy, w mitologii antycznej uchodził za jednego z najpiękniejszych mężczyzn. Pozwalał sobie nawet na odrzucenie miłości bogiń. Chwalił się również swoimi zdolnościami. Twierdził, że nie istnieje zwierzę, którego on nie jest w stanie pokonać. Skutkiem takiego zachowania była powszechnie otaczająca go zazdrość i zawiść. W końcu Gaja, bogini Ziemi, zdecydowała się uśmiercić Oriona i wysłała z tą misją jadowitego skorpiona. Opancerzonemu pajęczakowi powiodło się i zabił zadufanego w sobie myśliwego trującym ukłuciem. Obydwa gwiazdozbiory znajdują się na niebie w znacznej od siebie odległości: kiedy Skorpion jako gwiazdozbiór letni pojawia się na wschodzie, to zimowy gwiazdozbiór Oriona niknie na zachodzie. W ten sposób wielki myśliwy nie musi się obawiać następnego ataku Skorpiona, ale nie może się też na nim zemścić.
Strzelec (łac. Sagittarius)
Na swojej pozornej drodze wokół Ziemi Słońce osiąga 16 grudnia gwiazdozbiór Strzelca, który najlepiej obserwować w miesiącach letnich, lipcu i sierpniu. Z powodu dalekiej południowej pozycji Strzelca, w Polsce oglądamy tylko część tego gwiazdozbioru; widoczne u nas gwiazdy w obrysie tworzą mały dzbanek do herbaty. Do nich należy najjaśniejsza gwiazda tego fragmentu - Kaus Australis (= południowa część łuku); jest ona oddalona od nas o 125 lat świetlnych i świeci 250 razy jaśniej od Słońca. Alrami, główna gwiazda gwiazdozbioru Strzelca, pozostaje niestety dla nas niewidoczna, schowana za horyzontem. Tam, gdzie z dzbanka wylewa się herbata, zaczynają się interesujące chmury gwiazd Drogi Mlecznej; obserwujemy w tym momencie centrum naszej galaktyki, które leży ukryte za gęstymi pylistymi obłokami.
Legenda o powstaniu gwiazdozbioru Strzelca:
Strzelec zaliczany jest przez Greków do centaurów, dzikich mieszkańców górskich lasów, mających górną połowę ludzkiego ciała umieszczoną na korpusie konia. Jednym z najbardziej znanych centaurów był Chiron. Jako poeta przy lirze śpiewał pieśni o powstaniu Ziemi i bogów. Wychowywał wielu bohaterów i bogów, np. Heraklesa (Herkulesa), Asklepiosa i Achillesa. Jako wynalazca strzał i łuku był jednocześnie pierwszym strzelcem. Pewnego dnia został trafiony w kolano zatrutym końcem strzały, a rana sprawiała mu tak wielki ból, że nieśmiertelny Chiron dla uwolnienia się od cierpień zrezygnował z nieśmiertelności. Zeus umieścił go wówczas na niebie jako Strzelca.
Koziorożec (łac. Capricornus)
Słońce osiąga gwiazdozbiór Koziorożca 18 stycznia, dlatego najlepiej obserwować go w okresie od sierpnia do października. Przed ok. 2000 lat w tym gwiazdozbiorze zachodziło przesilenie zimowe. Ponieważ Koziorożec zawiera tylko gwiazdy trzeciej i czwartej wielkości, nie jest specjalnie interesujący, zwłaszcza dla początkującego obserwatora. Główna gwiazda Strzelca, Al Giedi, jest gwiazdą podwójną i uważny obserwator dojrzy to gołym okiem, z łatwością można to zobaczyć przez lornetkę. Obie gwiazdy znajdują się blisko siebie na kierunku obserwacji. Jaśniejsza z nich jest oddalona od Słońca o 115 lat świetlnych, podczas gdy do drugiej dystans wynosi ponad 1000 lat świetlnych.
Legenda o powstaniu gwiazdozbioru Koziorożca:
Na starych rysunkach gwiazdozbiór Koziorożca jest przedstawiany jako zaskakujące połączenie kozy (= koziorożca) i ryby. Wyjaśnia to następująca legenda. Gdy giganci, synowie Ziemi, zaatakowali niebo, mieszkańcy Olimpu zdecydowali się na ucieczkę przed grożącym im niebezpieczeństwem. Dodatkowo jednak zmienili się w zwierzęta. Na przykład Zeus przybrał postać barana, jego żona, Hera, zamieniła się w białą krowę, a Artemis wśliznęła się w skórę kota. Pan, bóg lasów i pasterzy, górną część swego ciała przeobraził w kozę, a dolną w rybę. Zrobił tym tak wielkie wrażenie na Zeusie, że ten umieścił dziwną postać na niebie. Dwojaka natura tego dziwnego zwierzęcia może też wskazywać na to, że pozycja Słońca stopniowo dryfuje ku zachodowi i zbliża się początek pory deszczowej.
Wodnik (łac. Aquarius)
16 lutego Słońce na swojej pozornej orbicie wokół Ziemi wchodzi w gwiazdozbiór Wodnika. Na wieczornym niebie najlepiej widać go w miesiącach jesiennych. Niełatwo znaleźć Wodnika, ponieważ słabo świecące gwiazdy (poniżej trzeciej wielkości) nie tworzą wyrazistej figury. Nawet główna gwiazda, Sadalmelek (= szczęście króla), osiąga zaledwie trzecią wielkość gwiazdową. Jest oddalona od nas o 1100 lat świetlnych i w rzeczywistości (w co trudno uwierzyć) świeci 600 razy jaśniej od Słońca. Nieco jaśniejsza wydaje się Sadal Suud (= najszczęśliwsza gwiazda całego świata), leżąca w odległości 1030 lat świetlnych od Słońca. Arabskie nazwy pozwalają stwierdzić dawniejsze powiązanie Wodnika z nastaniem pory deszczowej.
Legenda o powstaniu gwiazdozbioru Wodnika:
W najdawniejszych czasach wojny, rabunki, mordy i perfidne złośliwości były na ziemi na porządku dziennym. Gdy Zeus się o tym dowiedział, zszedł na dół, by przekonać się, czy to prawda. Rzeczywistość okazała się gorsza od przewidywań, gdyż wśród ludzi panowała dzika bogini obłędu. Za karę Zeus zesłał na ziemię ulewne deszcze, morza wystąpiły z brzegów, domy, świątynie, a nawet góry zniknęły pod falami. Uratowało się tylko dwoje niewinnych ludzi, Deukalion i jego żona, Pyrra. Dla nich Zeus powstrzymał żywioły. Deukalion i Pyrra musieli wypełnić przepowiednię wyroczni, aby pobudzić do życia zatopiony świat i stać się rodzicami nowej ludzkości. Trudno nie zauważyć w tej legendzie podobieństwa do opowieści o biblijnym potopie.
Małe planety (Planetoidy)
Małe planety, zwane też planetoida-mi, okrążają Słońce po eliptycznych torach, przede wszystkim w przestrzeni znajdującej się między orbitami Marsa i Jowisza. Pierwsze z nich odkryto na początku XIX wieku; dziś znane są tory ponad 5000 obiektów; ok. 3% z nich przebiega blisko orbity Ziemi, a niektóre nawet ją przecinają, tak że niewykluczone, choć mało prawdopodobne, jest ich zderzenie z Ziemią. Ponieważ małe planety świecą zbyt słabo, by można było dostrzec je gołym okiem, śledzenie najjaśniejszych z nich jest możliwe jedynie przez lunetę lub teleskop. Niestety, nawet w największych teleskopach obraz jest dość ogólny. Z badań odbitego przez planetoidy światła słonecznego wiadomo, że są one przeważnie skalistymi bryłami. W pojedynczych przypadkach mamy do czynienia z obiektami obfitującymi w substancje metaliczne; takie planetoidy na odległych od Słońca torach mają ciemną, bogatą w węgiel powierzchnię. Małe planety są prawdopodobnie pozostałością któregoś z etapów powstawania planet. Pierwsze fotografie dwóch planetoid (Gaspry i Idy) przekazała na początku lat dziewięćdziesiątych amerykańska sonda Galileo, wysłana w kierunku Jowisza. Na zdjęciach widoczne są usiane kraterami nieregularne kamienne bloki; przy Idzie odkryto nawet mały księżyc. W Układzie Słonecznym liczbę małych planet o średnicy przekraczającej 1 km szacuje się na 50 000, w rzeczywistości może być ich jeszcze więcej. Największą ze znanych planetoid jest Ceres, mająca średnicę ok. 930 km; była ona pierwszym odkrytym obiektem z tej grupy ciał niebieskich.
Komety
Komety mogą rozwijać się w najbardziej interesujące zjawiska na niebie, niestety niewielu ludzi miało szczęście widzieć naprawdę spektakularną kometę. Mimo iż każdego roku obserwuje się, a nawet odkrywa, wiele obiektów tego rodzaju, większość z nich jest niewidoczna gołym okiem i często nawet w lunecie ich obraz nie robi większego wrażenia. Okrążają one Słońce zazwyczaj po torach o kształcie bardzo wydłużonych elips, co pozwala im na bardzo krótki pobyt w pobliżu Słońca. Początkowo każda kometa zbudowana jest z odłamków skalnych i pyłu otoczonych lodem składającym się z zamarzniętych gazów. W pobliżu Słońca zlodowaciałe gazy parują i porywają ze sobą cząsteczki pyłów. W ten sposób powstaje jakby atmosfera komety, która jest przez ciśnienie promieniowania Słońca i strumień wiatru słonecznego rozciągana w ogon (warkocz). Do najsłynniejszych zaliczana jest Kometa Halleya, która była wiosną 1986 roku badana przez liczne sondy kosmiczne. Nosi ona nazwisko Anglika, który w XVII wieku obliczył jej orbitę, a ponadto przewidział jej ponowne pojawienie się w pobliżu Słońca. Poznawane współcześnie komety również noszą nazwiska swoich odkrywców. W lipcu 1994 roku resztki jednej z komet spadły na Jowisz. Ziemia również jest narażona na takie niebezpieczeństwo, choć prawdopodobieństwo uderzenia komety w naszą planetę jest oceniane na bardzo małe.
Meteory i meteoryty
Meteory - zwane również spadającymi gwiazdami - to zjawiska świetlne w atmosferze ziemskiej: powstają one w wyniku wdzierania się cząstek pyłu z przestrzeni kosmicznej - meteoroidów - pędzących z dużą prędkością (12-72 km/s) w atmosferę Ziemi, gdzie dochodzi do ich widowiskowego spłonięcia. Powietrze w zetknięciu z meteoroidem nagrzewa się tak silnie, że przez krótką chwilę świeci; obserwuje się wtedy przez ułamki sekundy bardziej lub mniej jasną świetlistą smugę. Każdej nocy przeciętnie rozbłyskuje 6 meteorów na godzinę. Większe bryłki, o średnicy od kilku milimetrów do kilku centymetrów, dają na niebie efektowne zjawisko bolidów, widocznych jako wielkie ogniste kule, są one jednak znacznie rzadsze. Bardziej interesujące od tych sporadycznych meteorów są roje meteorów występujące co roku o tej samej porze. Należą do nich Perseidy w sierpniu, Leonidy w listopadzie i Geminidy w grudniu (nazwy pochodzą od gwiazdozbiorów, z których roje meteorów pozornie spadają). Coroczne występowanie rojów meteorów w tych samych okresach tłumaczy się tym, że Ziemia krążąc wokół Słońca przecina rozległe chmury pyłu kosmicznego. Są to najczęściej pozostałości po kometach. Jeśli w atmosferę Ziemi wchodzą większe bryłki, to mogą dotrzeć nawet do powierzchni naszego globu; nazywamy je meteorytami. Przez bardzo długi czas były one jedynymi dostępnymi pozaziemskimi cząstkami materii. Zbudowane są one, podobnie jak kamienie na Ziemi, z krzemionki lub zawierają mieszaninę żelaza z niklem, czasem z domieszką kobaltu. Meteoryty pochodzą zwykle z przestrzeni między orbitą Marsa i Jowisza, która jest zajmowana przez małe planety.
Mgławice
Już dawno obserwatorzy korzystający z lunet zauważali liczne zamglone obiekty, które nawet przy silnym powiększeniu nie rozdzielały się na pojedyncze gwiazdy. W części tych mgławic rozpoznano później bardzo dalekie systemy gwiezdne, natomiast prawdziwe mgławice są w rzeczywistości obłokami gazu i pyłu rozprzestrzenionymi między gwiazdami, gdzie znajduje się doskonała próżnia. Te obłoki mogą być pobudzane do różnobarwnego świecenia przez młode, gorące gwiazdy (obłoki emisyjne) albo odbijają one światło (obłoki refleksyjne), albo też są ciemnymi chmurami i pochłaniają światło (obłoki adsorpcyjne). Obecność takich obłoków jest najczęściej związana z określonymi gwiazdozbiorami: przykładem najbardziej znanym z widoku zimowego nieba jest Mgławica Oriona. Najlepiej obserwować te obiekty przez duży teleskop. Oglądane gołym okiem wyglądają jak rozmazane plamki.
Otwarte gromady gwiazd
Otwarte gromady gwiazd to luźne zbiorowiska wielu gwiazd na Drodze Mlecznej, które powstały mniej więcej w tym samym czasie z potężnych obłoków gazowo-pyłowych. W przeciwieństwie do gromad kulistych, których składniki leżą bardzo blisko siebie, w gromadach otwartych wyraźnie widać poszczególne gwiazdy. Są to obiekty bardzo cenne dla naukowców, bowiem na ich przykładzie można sprawdzać teorie rozwoju gwiazd. Dają one np. informacje na temat zależności rozwoju gwiazdy od jej masy wyjściowej. Średnica otwartych gromad gwiazd sięga do 50 lat świetlnych, a liczba znajdujących się w nich gwiazd wynosi od kilkudziesięciu do wielu setek. Do najpiękniejszych, widocznych gołym okiem lub przez lornetę otwartych gromad gwiazd należą Plejady i Hiady w gwiazdozbiorze Byka oraz Praesepe w gwiazdozbiorze Raka.
Droga Mleczna
Ciemną nocą, przy bezchmurnym niebie, z dala od przeszkadzających w obserwacjach świateł wielkich miast, można dojrzeć wstęgę Drogi Mlecznej rozciągającą się przez cały nieboskłon. Na początku XVII wieku Galileo Galilei za pomocą swojej lunety odkrył, że ta połyskująca wstęga w rzeczywistości składa się z niezliczonej liczby pojedynczych gwiazd. Są one jednak zbyt od nas oddalone - i co za tym idzie świecą zbyt słabo - by można rozpoznać je jako pojedyncze punkty świetlne. Późniejsze obserwacje wykazały, że Droga Mleczna jest zaledwie częścią systemu gwiezdnego zajmującego olbrzymią przestrzeń. Należy do niego również nasze Słońce i wszystkie gwiazdy widoczne z Ziemi gołym okiem, bez przyrządów optycznych. Na podstawie budowy Drogi Mlecznej możemy wyciągać wnioski dotyczące jej kształtu i miejsca, jakie w niej zajmujemy. Z badań wynika, że musi mieć ona kształt dysku. Ponieważ jasność obłoków gwiazd wzdłuż Drogi Mlecznej zwiększa się w kierunku gwiazdozbioru Strzelca, należy przypuszczać, że tam znajduje się centrum tego systemu. Nazwano go Galaktyką od greckiego gala - mleko. Wiemy, że Galaktyka ma średnicę 100 000 lat świetlnych, zaś grubość w środku 15 000 lat świetlnych; jej struktura jest prawdopodobnie spiralna. Słońce jako jedna z ok. 200 miliardów gwiazd jest oddalone o 25 000 lat świetlnych od centrum Galaktyki, którego jednak nie można zobaczyć bezpośrednio z powodu zalegających przed nim pylistych obłoków. Obserwowanie Drogi Mlecznej może być bardzo łatwo zakłócone nawet przez blask Księżyca. Aby zobaczyć ten interesujący obiekt, niemal na pół przecinający niebo, należy wybrać się w pogodną bezksiężycową noc daleko od miejskich świateł.
Kuliste gromady gwiazd
Kuliste gromady gwiazd zaliczane są do najstarszych obiektów naszej Galaktyki. Składają się one z kilkudziesięciu tysięcy lub nawet milionów gwiazd, które skupione w kule toczą się w stosunkowo małej przestrzeni. Do niedawna nawet za pomocą dużego teleskopu trudno było rozróżnić ich poszczególne składniki. Średnice kuł wynoszą od 15 do 350 lat świetlnych. Obiekty te wewnątrz naszego systemu gwiezdnego są ułożone w olbrzymiej kulistej przestrzeni otaczającej Drogę Mleczną. Z północnej półkuli można za pomocą lornetki lub małej lunety zauważyć w gwiazdozbiorze Herkulesa wyblakły mglisty obłok, czyli oddaloną o 24 000 lat świetlnych kulistą gromadę gwiazd M13. Z półkuli południowej gołym okiem można zobaczyć Omegę Centauri, najjaśniejszą z wszystkich gromad kulistych.
Galaktyki
Nasza Droga Mleczna nie jest jedynym systemem gwiazdowym w kosmosie: nawet nieuzbrojonym okiem można rozpoznać w ciemne jesienne noce sąsiednią galaktykę w postaci słabo widocznej mgławicy. Jej niezależność odkryto dopiero w 1925 roku, kiedy Edwin Hubble na obrzeżach mgławicę Andromedy rozpoznał pojedyncze gwiazdy i określił dzielący je od nas dystans. Galaktyki mogą mieć różne kształty (spiralne, eliptyczne oraz nieregularne) i wielkości. Zawierają od kilku milionów do kilku bilionów gwiazd. Za pomocą największych ziemskich teleskopów możemy obserwować galaktyki oddalone o wiele miliardów lat świetlnych; ich liczba w niezmierzonym wszechświecie szacowana jest na kilkaset miliardów. Jedynie Obłoki Magellana (na półkuli południowej) i Mgławicę Andromedy (na półkuli północnej) można zobaczyć gołym okiem w postaci rozmazanych plamek.
Źródło: http://planeta.republika.pl