Czy wszystkie 7- latki są gotowe do podjęcia nauki szkolnej? Co decyduje o gotowości dziecka do podjęcia kolejnego, tak ważnego etapu?
Slowo wstępu
Niezwykle ważnym i przełomowym momentem w życiu każdego dziecka jest rozpoczęcie nauki szkolnej. jest to kluczowy moment, w którym dziecko po raz pierwszy wkracza w pełni, samodzielnie w życie społeczeństwa, w którym się wychowuje. Jest to również początek długiej drogi, w trakcie której będzie ono musiało sprostać wielu wymaganiom i nie raz zmagać się ze swoimi słabościami na drodze do pełnego rozwoju. Dlatego niezwykle ważny jest dobry start ucznia w szkole. Od tego, jak dziecko rozpoczynało swoja karierę w szkole będzie bowiem zależało jego późniejsze powodzenie zarówno w dalszym toku kształcenia, jak i pracy oraz podejściu do obowiązków. Pierwsze doświadczenia maja również ogromny wpływ na poziom motywacji dziecka, chęć do nauki i rozwoju, podejmowania wyzwań oraz samoocena i poczucie własnej wartości dziecka. Na powodzenie w tych pierwszych latach nauki składa się wiele czynników, z których poza odpowiednią, sprzyjającą atmosferą i podejściem pedagogicznym nauczycieli, bardzo ważne jest przygotowanie dziecka do podjęcia nauki. W niniejszej pracy pragnę rozważyć możliwe odpowiedzi na pytanie, czy dziecko 6-latnie rzeczywiście jest gotowe do podjęcia nauki szkolnej. Niestety, często okazuje się, iż pomimo wysokich zdolności intelektualnych dziecka, nie jest ono przygotowane do edukacji i nie radzi sobie z przyswajaniem wiedzy oraz przystosowaniem do wymagań stawianych przez środowisko szkolne. Czynnikiem, który decyduje o tym, czy dziecko powinno pójść do szkoły będzie tutaj poziom dojrzałości szkolnej.
Pojęcie dojrzałości szkolnej
Pojęciem dojrzałości szkolnej określa się poziom rozwoju dziecka, niezbędny do podjęcia różnorodnych obowiązków, jakie niesie za sobą szkoła. Jest to osiągnięcie przez dziecko takiego poziomu rozwoju fizycznego, emocjonalno-społecznego oraz intelektualnego , które czyni je wrażliwym na systematyczne nauczanie i wychowanie w pierwszej klasie szkoły podstawowej. W literaturze często używa się zamiennie pojęć dojrzałości szkolnej oraz gotowości szkolnej. Dzieje się tak w wyniku potocznej zbieżności tych terminów. W tym miejscu należałoby jednak zróżnicować te dwa, odmienne pojęcia. Podstawę do ich rozróżnienia stanowi samo rozumienie procesu dojrzewania oraz roli uczenia się w procesie rozwojowym. Według Wilgockiej- Okoń termin „gotowość szkolna” opiera się na założeniu, iż dziecko osiąga odpowiedni poziom przygotowania do nauki w wyniku ćwiczeń, zamierzonych oddziaływań dążących do kształtowania się odpowiednich umiejętności oraz właściwości, sprzyjających nauce szkolnej. Natomiast pojęcie :dojrzałości szkolnej” ma podstawy biologiczne i wiąże się ze spontanicznym faktem dojrzewania fizycznego, psychicznego i emocjonalnego dziecka. (Wilgocka- Okoń, 1972). Ogranicza się tu zatem znaczenie oddziaływań zewnętrznych na dziecko. Dojrzałość szkolną określa się zatem jako „wynik procesu rozwojowego, jakim jest dojrzewanie mające charakter czysto biologiczny, niezależny od czynników zewnętrznych. Natomiast gotowość szkolna tworzy się podczas procesów wychowania, nauczania i uczenia się.” (Brejnak, 2008)
Historia, badania.
Pojęcie dojrzałości szkolnej pojawiło się już na początku dwudziestego wieku. Wówczas rozpoczęto kluczowe badania mające na celu ustalenie właściwości rozwojowych dzieci, które mogłyby odpowiadać za ich powodzenie szkolne. Początkowe założenia dotyczyły wyłącznie konieczności osiągnięcia przez dziecko odpowiedniego poziomu inteligencji. Wkrótce jednak okazało się, iż również dzieci o wysokim poziomie inteligencji mają problemy w realizacji wielorakich wymagań szkoły. Jako pierwszy rozszerzył teorię K. Penning, autor książki Das Problem der Schulreife (1926), podkreślając iż dojrzałość szkolną możemy określić za pomocą czynników inteligencji oraz zdolności do skupienia uwagi. Wkrótce wyłoniły się dwie główne szkoły, reprezentujące odmienne poglądy.
Tzw. szkoła lipska duże znaczenie przywiązywała rozwojowi umysłowemu dziecka, w szczególności roli mechanizmów poznawczych. Jej przedstawiciele: K. Penning, H. Winkler oraz F. Kraus do oceny poziomu zdolności poznawczych dziecka używali szeregu prób tzw. Skali Winklera.
Szkoła wiedeńska natomiast przyjmowała, iż podstawę sukcesu dziecka w szkole stanowi umiejętność podejmowania i doprowadzania do końca podejmowanych przez dziecko zadań. Istotną rolę odgrywały tu umiejętność skupienia uwagi, przystosowanie do środowiska szkolnego oraz zdolność intencjonalnego działania. Drugim istotnym warunkiem wymienianym przez reprezentantów tej szkoły była umiejętność rozpoznawania i rozumienia symboli. Przedstawicielami szkoły wiedeńskiej byli Ch. Buhler, L. Schenk- Danzinger oraz H. Heter. Przedstawiciele obu kierunków starali się znaleźć odpowiedź na pytanie, jakie właściwości dziecka są kluczowe dla określenia dojrzałości szkolnej oraz na jaki wiek jego życia przypada pełny rozwój owych zdolności. Starano się również określić, co poza właściwościami wrodzonymi decyduje o poziomie dojrzałości szkolnej. Zaczęto bowiem zauważać znaczne rozbieżności miedzy dziećmi w przypadku niekorzystnych warunków. Zgodnie z Wilgocką- Okoń: „Pojawiły się (…) wówczas głosy o potrzebie zajęcia się dziećmi, u których stwierdzono niedostateczną dojrzałość do podejmowania obowiązków szkolnych, a zarazem kierowania ich do przedszkola, w którym dojrzałyby do nauki…”(Wilgocka- Okoń, 1972).
Już wówczas brano pod uwagę takie właściwości jak: rozumowanie, zdolności wykonywania działań arytmetycznych, spostrzegawczość i umiejętność obserwacji oraz zdolności przystosowawcze, współdziałania i funkcjonowania w środowisku rówieśniczym.
W kolejnych badaniach prowadzonych przez psychologa szwedzkiego B. Johanssona wyróżniono 36 zmiennych składających się na dojrzałość szkolną. Zmienne te następnie Johansson uporządkował według 6 niezależnych czynników, wiążących się z dojrzałością społeczno- emocjonalną, rozwojem werbalnym, wykonywaniem działań arytmetycznych, czynnościami motorycznymi, umiejętnością przystosowania się do warunków szkolnych oraz niewerbalnymi czynnikami poznawczymi. Badacz ten uzyskał także niskie korelacje między rozwojem fizycznym a psychicznym oraz silne korelacje między defektami somatycznymi a niskim poziomem dojrzałości.
Wskazał również na znaczne zróżnicowanie płciowe, zgodnie z którym dziewczynki znacznie szybciej osiągały dojrzałość, głównie emocjonalno- społeczną, niż chłopcy.
Elementy dojrzałości szkolnej
Do kryterium dojrzałości szkolnej zaliczać będziemy: dojrzałość fizyczną, dojrzałość intelektualna, dojrzałość emocjonalno-społeczną oraz dojrzałość do nauki czytania i pisania i dojrzałość do uczenia się matematyki.
Dojrzałość fizyczna
Dojrzałe do nauki dziecko jest ogólnie sprawne ruchowo. Posiada dobrą sprawność manualną, charakteryzuje się poprawnym funkcjonowaniem narządów zmysłów. Jest odporne na choroby i zmęczenie. Posiada również niezaburzoną koordynacje wzrokowo- ruchową. W tym wieku dziecko powinno już jeździć na rowerze, skakać na skakance, biegać oraz mieć opanowane ruchy wykonywane podczas zabawy piłką (łapanie piłki, rzucanie do celu). Również powinny być opanowane umiejętności związane z ubieraniem się, czesaniem, załatwianiem potrzeb fizjologicznych oraz wiązaniem sznurowadeł. Dziecko dojrzałe do nauki zyskuje coraz większa kontrole nad tzw. małą motoryką (poruszanie palcami, nadgarstkami, itp.). Dziecko potrafi już wówczas wykonywać czynności złożone.
Dojrzałość intelektualna
Dojrzałe intelektualnie dziecko jest aktywne poznawczo oraz posiada motywacje do nauki i zdobywania informacji. Posiada już pewien zasób wiedzy o świecie, w którym żyje. Orientuje się w swoim środowisku. Posiada również pewien zasób doświadczeń, które stanowią podstawę do rozwoju pojęć i definicji. Dziecko takie lubi czytać, chętnie pisze i rysuje. Przejawia zainteresowanie zjawiskami zachodzącymi w przyrodzie, otoczeniu. Istotna jest tu również umiejętność skupienia uwagi. Dziecko potrafi skoncentrować się w pełni na wykonywanym zadaniu. Rozumie również i wykonuje polecenia nauczyciela. Rozwój mowy dziecka gotowego do nauki szkolnej jest już zaawansowany. Dziecko umie wypowiadać się płynnie, pełnymi zdaniami. Posiada bogaty zasób słownictwa. Charakteryzuje się prawidłową artykulacją oraz swobodą wypowiedzi.
Dziecko ma już znacznie rozwinięte myślenie abstrakcyjne. tworzy pojęcia i dostrzega związek między symbolami graficznymi a ich semantyką. Sprzyja to umiejętności czytania i liczenia. Dziecko potrafi również klasyfikować przedmioty i zjawiska według określonego kryterium oraz rozumie związki między wydarzeniami (np. interpretuje historyjki obrazkowe). Kolejnym ważnym czynnikiem jest tu koordynacja wzrokowa i słuchowa. Dziecko dojrzałe do nauki szkolnej opanowało analizę oraz syntezę, niezbędne w procesie porównywania, różnicowania i odwzorowywania zarówno bodźców słuchowych jak i wzrokowych. jest to niezwykle ważna umiejętność w procesie nauczania szkolnego.
„ Podsumowując, dojrzałość intelektualna to taki poziom rozwoju funkcji poznawczych, który umożliwia dziecku osiąganie dobrych wyników w nauce szkolnej. Chodzi tu o umiejętność spostrzegania i różnicowania spostrzeżeń, a także o dostatecznie wykształconych poziom wyobraźni i uwagi dowolnej, o zdolność intencjonalnego zapamiętywania i odtwarzania podawanych treści oraz zdolności myślenia przyczynowo- skutkowego i wnioskowania.”(Brejnak, 2006).
Dojrzałość emocjonalno- społeczna
Delikatną i zarazem bardzo ważną kwestią jest osiągnięcie dojrzałości emocjonalno- społecznej dziecka. Ma ona bowiem wpływ na ogólne funkcjonowanie dziecka w środowisku szkolnym. Porozumiewanie się z rówieśnikami oraz podatność na oddziaływania pedagogiczne. Sfera emocjonalna dziecka decyduje również o powstaniu motywacji do podejmowania wysiłków związanych z wymaganiami szkolnymi oraz postępującym rozwojem. Dziecko gotowe do nauki szkolnej cechuje się względna równowagą emocjonalna, potrafi hamować swoje impulsy i skrajne reakcje (płacz, reakcje lękowe, histeryczne). Jest otwarte na innych i potrafi współpracować i komunikować się z otoczeniem. Posiada również umiejętność przystosowania się do otoczenia, co wiąże się z przestrzeganiem pewnych zasad i częściowym podporządkowaniu się regułom szkolnym i poleceniom nauczycieli. Dziecko posiadające takie cechy będzie bardziej podatne na prawidłowy rozwój, zdobywanie wiedzy oraz wzrost motywacji do nauki oraz kontaktów społecznych.
Dojrzałość do nauki czytania i pisania
W zakres dojrzałości do czytania i pisania wchodzą takie elementy jak:
-rozumienie znaczenia wyrazów, jako graficznych odpowiedników słów;
-posiadanie orientacji przestrzennej, dzięki temu umożliwienie rozpoznawania i odtwarzania kierunków, położenia, proporcji i wymiarów odwzorowywanych form graficznych;
- wykształcona pamięć ruchowa- umiejętność przetwarzania obrazu graficznego na obraz ruchu;
- wykształcona analiza i synteza wzrokowa i słuchowa;
-umiejętność kontrolowania własnych ruchów, a co za tym idzie świadome, intencjonalne kierowanie swoim działaniem;
Dojrzałość do uczenia się matematyki
Dojrzałość do matematyki wyraża się w tym, że dziecko:
-rozumie i potrafi określić stosunki przestrzenne, czasowe i ilościowe w praktycznym działaniu;
-klasyfikuje przedmioty według przeznaczenia, wielkości, kształtu i koloru;
-dokonuje operacji dodawania oraz odejmowania w zakresie liczby 10, przy czym umiejętność ta odnosi się do operacji konkretnych;
Należy zaznaczyć, iż wszystkie z wymienionych wyżej czynników są równie ważne. W wypadku bowiem dysfunkcji lub zaburzenia któregoś z nich, dziecko może nie uzyskać dojrzałości do nauki. Podczas, gdy niektóre właściwości (intelektualne, sprawność fizyczna) uwarunkowane są biologicznie, na wiele z nich wpływ ma najbliższe otoczenie małego dziecka i warunki w jakich ono dorasta. Znaczenie ma tu wszystko, od warunków materialnych rodziny, poprzez poziom wykształcenia rodziców, ich osobowość, style wychowawcze oraz przekonania.
Ogromna zatem odpowiedzialność spada na rodziców, by w tym ważnym okresie dla rozwoju dziecka odpowiednio przygotowały swoje pociechy do pierwszych doświadczeń związanych ze szkołą. Istotna jest stymulacja rozwoju dziecka już od najmłodszych lat, motywowanie do zabawy, prowokowanie zabaw rozwijających podstawowe zdolności poznawcze i umysłowe. Należy też zadbać o odpowiednią kondycje fizyczna dziecka i jego rozwój fizyczny. Dziecko prawidłowo odżywione, silne i zdrowe, będzie mniej narażone na kontuzje, choroby, często przyjmujące rozmiary epidemii w szkołach. Dziecko to również będzie mogło się prawidłowo rozwijać, nie odstając od rówieśników, co z kolei ma głębsze skutki psychologiczne.
Zakończenie
Wiek dziecka odpowiedni do rozpoczęcia nauki szkolnej jest do dziś kwestią sporną. Wydaje się bardzo trudnym zadaniem określenie konkretnej granicy wiekowej dla wszystkich dzieci, po której przekroczeniu będą one gotowe podjąć edukację w pierwszej klasie szkoły podstawowej. Zjawisko wydaje się być bardzo zróżnicowane, gdyż występują spore różnice w tempie rozwoju, zwłaszcza emocjonalno-społecznego dzieci (głównie w zależności od warunków środowiskowych i najbliższego otoczenia).
BIBLIOGRAFIA:
- Wojciech Brejnak, Czy Twój przedszkolak dojrzał do nauki, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006.
- Wojciech Brejnak, Kochaj i wspomagaj, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2008.
- Barbara Wilgocka- Okoń, Gotowość szkolna dzieci sześcioletnich, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2003.
- Barbara Wilgocka-Okoń, O badaniu dojrzałości szkolnej, PZWS, Warszawa 1972.
- Leszek Skudlarski, Badanie dojrzałości szkolnej, Biuletyn Informacyjny Oddziału Warszawskiego PTD, pod red. Wojciecha Brejnaka, nr 23/2002, wydanie specjalne: O pomyślny start ucznia w szkole, s. 187-192.