OPIS I ANALIZA PRZYPADKU I
NIEDOSŁUCH U DZIECKA 6-LETNIEGO
W celu zebrania informacji dotyczących dziecka zastosowałam metodę studium przypadku. Uwzględniłam czynniki biologiczne, zabezpieczenie socjalno- materialne i czynniki psychologiczne.
Informacje na temat przypadku uzyskiwałam za pomocą takich technik badawczych jak: szczegółowa analiza dokumentacji zawierającej diagnozy, szczegółowe obserwacje matki, własne obserwacje podczas zajęć dydaktycznych prowadzonych codziennie z dzieckiem, wywiadu ze specjalistami i rehabilitantami pracującymi z dzieckiem.
1. Geneza i dynamika zjawiska:
Dane z wywiadu z matką dziecka:
Miłosz urodził 31 października 2000 roku w Poznaniu jako wcześniak (w 7 miesiącu ciąży) z wadą wrodzoną serca i uzyskał 4 pkt. w skali Apgar. Jest najmłodszym z trojga rodzeństwa. Jako niemowlę Miłosz był bardzo spokojny, nie sprawiał kłopotów, dużo spał, nie płakał. Fizycznie rozwijał się wolniej niż jego rówieśnicy, nie był karmiony piersią ze względu na częste hospitalizacje. Około roku matce zaczęła przeszkadzać panująca „cisza” wokół dziecka, zaniepokoił ją brak reakcji Miłosza na jakikolwiek dźwięk, w tym dźwięk swojego imienia. Chłopiec nie reagował również na żadne proste polecenia, ani też nie wykazywał zainteresowania mową, posiadał (wg. oceny prowadzącej pani psycholog)- „ograniczoną, wolniej przebiegającą zdolność spostrzegania”).Gaworzenie, które wystąpiło u niego jako odruch bezwarunkowy( trwało do 17 m.ż), było znacznie uboższe, zniekształcone i bardziej krzykliwe. Miłosz pomimo wielu ćwiczeń nie przeszedł okresu naśladowania, powtarzania dźwięków, nie słyszał tez wytwarzanych dźwięków przez siebie i przez otoczenie, przez co nie rozwinęła się u niego sprawność ruchowa i „propioceptywne obwodowego narządu mowy”. Nie wystąpiło także u niego akcentowanie i intonacja związana z okresem melodii. Ze względu na skutek zaburzeń akcentowania, mowa jest zniekształcona nie tylko artykulacyjnie, ale również w zakresie wszystkich czynników muzycznych. Około 1,5 w okresie rozwijania się rozumienia mowy, Miłosz nie potrafił łączyć elementów mowy otoczenia z odpowiednimi przedmiotami lub czynnościami (matka podpiera się opinią specjalisty), korzystał jedynie z wrażeń wzrokowych uzupełniając je odczuciami kinestetycznymi, które sprzyjały porozumiewaniu się przy pomocy gestów i mimiki, a ograniczały niestety możliwość opanowania słów składających się z samogłosek i spółgłosek I i II strefy artykulacyjnej. W okresie wczesnego dzieciństwa nasiliły się trudności w analizowaniu i syntezie wzrokowej.
Po przeprowadzonych licznych rozmowach ze znajomymi lekarzami, nauczycielami, zaznajomieniu się z „wiedzą książkową” oraz wnikliwej obserwacji, matka zaczęła podejrzewać problemy ze słuchem, mając jednak nadzieję, iż wynikają one raczej ze skłonności do przeziębień, katarów, w wyniku których często dochodzi do zatykania się przewodów słuchowych. Ta „zimna” wiedza poparta teorią zmobilizowała ją do podjęcia radykalnych kroków idących w kierunku zdiagnozowania dziecka. Ze względu na to, iż Miłosz do 2,5 lat bardzo często przebywał w szpitalu na oddziale kardiologii dziecięcej w Poznaniu (przeszedł 5 operacji w związku z wadą wrodzoną serca), rozpoznanie choroby nastąpiło właśnie w tym okresie. Około 3 lat dziecko zaaparatowano. Podjęto długotrwałą terapię, w toku której specjaliści orzekli niską korzyść lub właściwie jej brak z korzystania tradycyjnego aparatu słuchowego, ze względu na ograniczoną sprawność językową. Lekarze zaczęli brać pod uwagę inną metodę usprawniającą słuch, a mianowicie- wszczepienie implantu ślimakowego. Miłosz poddany został wnikliwej, trwającej kilka miesięcy obserwacji, aby lekarze prowadzący mogli ostatecznie przekonać się o stopniu utraty słuchu i móc zakwalifikować dziecko do wszczepu. Chłopiec w wieku 5 lat zoperowany został w Klinice Foniatrii i Audiologii w Poznaniu( szpital ten nie był Miłoszowi obcy), w wyniku której podłączono mu procesor mowy. Po zastosowaniu leczenia udało się uzyskać pierwsze reakcje na dźwięki. Miłosz nadal wymagał intensywnej rehabilitacji logopedycznej w implancie. Brak kontaktu słownego wpłynął niekorzystnie na jego rozwój emocjonalny i społeczny. Miłoszem zajął się zespół specjalistów złożonych z audiologa, foniatry, psychologa, surdopedagoga i surdologopedy. Pooperacyjna diagnostyka rehabilitacyjna w początkowej jej fazie polegała na dostarczeniu dziecku dźwięków, gdyż musi ono przede wszystkim nauczyć się kojarzyć bodźce dźwiękowe z ich znaczeniem.
2. Sytuacja społeczno- psychologiczna dziecka.
Miejsce zamieszkania: wieś
Warunki materialne:
- dochód na jedną osobę: poniżej 200 zł.
- standard życia w rodzinie: niski
Liczba członków w rodzinie: 6
- matka Teresa lat 46,
- ojciec Waldemar 51 lat,
- brat Tomasz 22 lata,
- brat Roman lat 16,
- babcia Stanisława,
- Miłosz lat 6.
Wykształcenie rodziców:
- matka podstawowe,
- ojciec niepełne podstawowe,
Warunki mieszkaniowe : trudne- 2 pokoje (warunki mieszkaniowe utrudniały dzieciom organizowanie własnych zabaw i rozrywek, które nie godziłyby w interesy pozostałych domowników. Brak tych możliwości mógł być przyczyną obniżenia u Miłosza motoryki rąk, spontanicznej aktywności( również werbalnej). Dzieci te chętniej przebywały poza domem.
Formy spędzania wolnego czasu w rodzinie:
- oglądanie telewizji,
- wyjścia do kościoła,
- spotkania towarzyskie matki dziecka,
(Rodzice chłopca –właściwie matka, gdyż ojciec przebywa od dwóch lat za granicą kraju, niewiele czasu poświęcała zabawie i rozmowom z dzieckiem, w rodzinie nie było zwyczaju czytania bajek czy opowiadań, kontakt werbalny ograniczał się jedynie do spraw porządkowych i codziennych).
Atmosfera i więzi w rodzinie:
- stosowanie kar: zawstydzanie , zakazy,
- stosowanie nagród: ubrania, głaskanie, przytulenie,
Więzi w rodzinie:
Najlepszy kontakt o podłożu emocjonalnym Miłosz ma z tatą. Często, w trakcie zajęć dydaktycznych w przedszkolu wypowiada słowo „tata”, codziennie rysuje jego portret, nosi ze sobą jego zdjęcie. Podczas pobytu ojca w domu, chłopiec nie spuszcza go z oczu. Bardzo przeżywa każdy jego wyjazd.
Miłosz przez pierwsze 3 lata przebywał w placówkach służby zdrowia, przez co często rozłączano go z matką. Mogło to według matki mieć wpływ na nieharmonijność rozwoju psychomotorycznego z opóźnieniem wzrostu włącznie. Widoczne natomiast zakłócenia w rozwoju społecznym, mogły być przyczyną, iż dziecko rzadko miało możliwość kontaktowania się z innymi dziećmi.
3. Rokowania w pracy z dzieckiem:
Prognoza pozytywna:
Prowadzenie z dzieckiem pracy terapeutycznej przyczyni się do rozwoju percepcji słuchowej, poprawy mowy i rozumienia jej. Miłosz uniknie stresu związanego z pokonywaniem trudności w szkole oraz wzmocni wiarę we własne możliwości. Dostosowanie oddziaływań do specyfiki rozwoju Miłosza, uwzględnienie jego możliwości rozwojowych i ograniczeń wynikających z wady słuchu, korzystnie wpłynie na jego ogólny rozwój umiejętności słyszenia i mówienia.
Prognoza negatywna Nie ingerowanie w problem, zaniechanie działań korekcyjno- kompensacyjnych, wspomagających rozwój percepcji słuchowej i mowy chłopca przyczyni się do pogłębienia dysfunkcji poznawczych. Stopniowo narastające zaburzenie rozwoju wywoła negatywne emocje i stanie się przyczyną niewłaściwych zachowań.
4. Wskazówki do pracy z dzieckiem:
- Pracę wyrównawczą należy rozpocząć jak najwcześniej i włączyć do współpracy matkę.
- Zachęcić matkę do nawiązania współpracy z poradnią i surdopedagogiem.
- Konsekwentnie pogłębiać wiedzę matki na temat form pracy korekcyjno- kompensacyjnej w zakresie usprawniania percepcji słuchowej i mowy dziecka.
- Na bieżąco informować o najdrobniejszych postępach Miłosza.
- Prowadzić pracę indywidualną w zakresie rozwijania poprawnej mowy, percepcji i pamięci słuchowej.
- Stymulować rozwój dziecka poprzez organizowanie jej odpowiednich sytuacji edukacyjnych, prowadzenie pracy z wykorzystaniem metod: „Ruchu rozwijającego” Weroniki Sherborne, „Kinestezjologii edukacyjnej”, technik Celestyna Freineta, „Metoda Dobrego Startu” M. Bogdanowicz.
- Wspierać działania Miłosza, zapewnić poczucie bezpieczeństwa, pełnej akceptacji i tolerancji.
- Dostrzegać starania i nagradzać każdy sukces chłopca.
5. Wdrażanie oddziaływań:
Na początku moich oddziaływań, po rozmowie z matką Miłosza, dokonałam analizy dostarczonej dokumentacji leczenia i rehabilitacji -medycznej, psychologicznej, pedagogicznej i logopedycznej. Wykorzystując zdobytą wiedzę na kierunku „Logopedia z emisją głosu” oraz po konsultacji z psychologiem ze Specjalistycznej Poradni Wad Mowy i Słuchu w Pile ustaliłam zakres pracy terapeutycznej z Miłoszem w przedszkolu. Program pracy z chłopcem został podzielony na trzy obszary:
- ćwiczenia w zakresie usprawniania mowy,
- rozwijanie percepcji słuchowej,
- ćwiczenia rozwijające koordynację słuchowo- ruchową.
W początkowej fazie prowadzone zajęcia miały na celu rozluźnienie, usprawnianie narządów mowy (przez cały okres), panowanie nad ruchami języka, wypracowanie precyzyjnych i celowych ruchów języka oraz różnicowanie dźwięków mowy. Do tego typu działań wykorzystywałam takie zabawy jak: „ruchoma broda, mówiące usta, sufit- podłoga, malarz, kotki, zziajany piesek, czyszczenie zębów” itp., wynikające z zainteresowań dzieci. Do stymulacji percepcji słuchowej wykorzystywałam zabawy polegające na odgadywaniu i rozpoznawaniu źródeł i kierunku dźwięku, powtarzaniu znanych samogłosek i spółgłosek, odczytywaniu z ust znanych samogłosek, powtarzaniu krótkich ciągów rytmicznych / dwu- lub trzyelementowych/, ilustrowaniu ruchem znanych piosenek, np. „pada deszcz, wieje wiatr” metodą Batii Straus. W czasie stosowania przeze mnie w pracy metod aktywizujących starałam się zachęcić Miłosza do aktywnego uczestniczenia w zabawach integrujących grupę i rozwijających komunikację na poziomie niewerbalnym, głównie poprzez zabawy muzyczno- ruchowe, prace plastyczne, pantomimę czy dramę. Dziecko ze względu na swe pogodne usposobienie i otwartość w stosunkach z rówieśnikami z łatwością podejmowało zabawę. Ważnym czynnikiem stymulującym rozwój percepcji słuchu i mowy okazała się szeroko pojęta pedagogizacja matki. Miała ona miejsce niemalże codziennie (wykluczając jedynie pojedynczo opuszczane dni związane z rehabilitacją i kontrolami Miłosza), kiedy przychodziła do przedszkola po dziecko. Udało mi się namówić ją do systematycznej pracy z poradnią, uczestniczenia w zajęciach otwartych i prelekcjach dla rodziców dzieci głuchych, a także zainteresować możliwością uczestniczenia w zajęciach w ramach wczesnego wspomagania rozwoju. Mama Miłosza czytała z uwagą artykuły z prasy pedagogicznej oraz czasopism kierowanych do rodziców, które jej systematycznie przekazywałam. Sama do tej pory wyszukuje ciekawe artykuły, przynosi je do przedszkola i dzieli się zdobytą wiedzą ze mną.
W związku z interesującym mnie zagadnieniem „niedosłuchu” odbyłam dwa spotkania o charakterze szkoleniowo- konsultacyjnym, podczas których mogłam zapoznać się z poszczególnymi etapami pracy z dzieckiem z wadą słuchu. Wiedza zdobyta na szkoleniach, liczne konsultacje z prowadzącą Miłosza surdologopedą skłoniły mnie do napisania indywidualnego programu usprawniającego odbiór i produkcję mowy.
Przykłady ćwiczeń percepcji i pamięci słuchowej, ćwiczeń oddechowych i artykulacyjnych prowadzone w listopadzie 2007 roku, ukazuje poniższa tabela.
|
TERMIN |
ZADANIE |
CZYNNOŚCI DZIECKA |
UWAGI |
|
2 listopad 2007
3 listopad 2007
7 listopad 2007
8 listopad 2007
9 listopad 2007
13 listopad 2007
14 listopad 2007
17 listopad 2007
20 listopad 2007
22 listopad 2007
23 listopad 2007
24 listopad 2007
27 listopad 2007
28 listopad 2007
29 listopad 2007
30 listopad 2007
|
1. Ćwiczenia wrażliwości słuchowej – rozróżnianie dźwięków – odgłosów dochodzących z otoczenia.
2. Rozróżnianie i naśladowanie głosów zwierząt.
3. Ćwiczenia spostrzegawczości słuchowej i koordynacji słuchowo-ruchowej. 4. Układanie, tworzenie szeregów rytmicznych.
5. Odtwarzanie rytmu ilustrowanego układem przestrzennym.
6. Rozwijanie wrażliwości na rodzaj dźwięku, tempo, rytm, ton.
7. Ćwiczenia wrażliwości słuchowej.
8. Ćwiczenia oddechowe.
9. Ćwiczenia warg i języka.
10. Porównywanie słyszanych dźwięków.
11. Ćwiczenia rytmizujące.
12. Zabawy ruchowo-słuchowe – zabawy z piosenką.
13. Rozwijanie percepcji słuchowej – słuch fonematyczny.
14. Ćwiczenia wzmacniające pierścień zwierający gardło.
15. Ćwiczenia fonacyjne.
16. Śpiewanie prostych piosenek z wyróżnianiem sylab, np. Pa-nie Ja-nie, pa-nie ja-nie |
- wysłuchuje ciszy, odgłosów szumiących drzew, odgłosów jadących samochodów, - rozpoznaje odgłosy powstałe przez uderzenia o różne przedmioty (stukanie pałeczką, stukanie w nie palcem) - rozpoznaje i dobiera obrazki do słyszanego głosu zwierzęcia, - naśladuje głosy zwierząt wskazanych na obrazku - wyklaskuje słyszany prosty rytm, - tupie wystukiwany prosty rytm - układa przedmioty wg słyszanego podanego rytmu, np. auto, klocek, auto, klocek, auto… - układa z dowolnych elementów słyszany prosty rytm (2 klocki obok siebie – dziecko wystukuje tyle razy ile ma klocków) - wysłuchuje rodzaj wiatru: lekki, silny, huragan – naśladuje odgłosy szumiącego wiatru, maluje wiatr - rozpoznaje dźwięki dochodzące z otoczenia (np. ile razy zakukała kukułka, ile grzmotów słychać podczas burzy) - dmucha na wiatraczek i na płomień świecy, - naśladuje za nauczycielką śmiech różnych ludzi, - oblizuje usta posmarowane miodem – najpierw górną wargę, potem dolną, samodzielnie układa wargi do uśmiechu, cmoka - odpoznaje ciągłość dźwięków, np. skacz, gdy słyszysz dźwięk krótki, przerywany; leż – gdy dźwięk jest długi, - wysłuchuje, rozpoznaje i zapamiętuje kolejność wysłuchiwanych brzmień instrumentów (bębenek, cymbałki, trójkąt), rysuje szlaczki w rytm uderzeń - rozpoznaje charakter słyszanej muzyki (wesoła, smutna, skoczna) - wykonuje rytmiczne ruchy dłonią – wewnętrzną częścią, zewnętrzną, palcami,
- słucha proste wypowiedzi nt. obrazka, np. To lala. Ona ma smoczek, bierze tyle klocków, ile jest zdań
- ziewa, kasła przy wysuniętym języku, dmucha przy zakrytym nosie - wybrzmiewa samogłoski w parach: a-o, i-a, e-u itp.
- wyodrębnia sylaby w wyrazach: ma-ma, ta-ta, la-la, O-la |
Miłosz próbuje samodzielnie dalej podawać i układać rytm. Zadanie wykonuje chętnie.
Chłopiec wskazuje odpowiednią ilość odgłosów kukułki, nie słyszy grzmotów burzy.
Miłoszowi podoba się zabawa w posmarowane usta, z chęcią do niej wraca każdego dnia.
Miłosz nie rozumie słownego polecenia, natomiast chętnie powtarza wszystko za nauczycielką.
Lubi słuchać piosenek i śpiewać wydając własne dźwięki, klaszcze w ich rytm. |
6. Efekty oddziaływań:
W wyniku prowadzonych działań i pracy indywidualnej z dzieckiem nastąpiła poprawa w zakresie jego funkcjonowania w grupie rówieśniczej, nawiązywania rozmów i zabaw z kolegami, podejmowania działań proponowanych przeze mnie , rozumienia i wykonywania poleceń. Duży postęp nastąpił w zakresie wymowy niektórych wyrazów tj. (Ala)- [aia]; [tata]; [baba]; [mama]; ( na dół)- [na du]. Miłosz chętnie bierze udział w zabawach z dziećmi, bywa też inicjatorem niektórych. Jest otwarty, radosny i ufny. Dziecko charakteryzuje „głód ruchu”, chętnie nawiązuje nowe znajomości i cieszy się z każdych odwiedzin. Lubi pokazywać swoje prace, zabawki, „czytać i opowiadać” po swojemu krótkie wierszyki i poznane litery czy wyrazy. Jest wrażliwy, ale zarazem zaczepny, dzięki czemu zwraca na siebie uwagę kolegów. Przychodząc do przedszkola panicznie bał się koni, teraz kiedy ma liczne okazje obcowania z nimi (organizuję dla dzieci piesze wycieczki do Muzeum Archeologiczno- etnograficznego, gdzie zwierzęta te mają kontakt bezpośredni z ludźmi), akceptuje je w pełni i ma do nich zaufanie. Podczas zajęć dydaktycznych chętnie współpracuje, rysuje, wycina, podejmuje próby samodzielnego pisania. Doskonale opanował naśladowanie różnego rodzaju pojazdów czy zwierząt. Bardzo chętnie i często wydaje własne dźwięki. Ze względu na to, że Miłosz ma w zaleceniach naukę tylko języka fonicznego, brakuje mu w „wypowiedziach” swobody komunikacyjnej, którą dostrzega się w posługiwaniu językiem migowym czy metodą fonogestów. Zajęcia z logorytmiki i rytmiki pomogły mi umiejętnie kształtować prawidłowe operowanie oddechem i głosem zróżnicowanym pod względem dynamicznym, rytmicznym i narracyjnym. Pomogły rozwinąć u Miłosza orientacje przestrzenną, wyobraźnię, nabyć świadomość swego ciała i jego miejsca w otaczającej przestrzeni. Miłosz szczególnie lubi, przeprowadzane przeze mnie w ramach przerw śródlekcyjnych elementy muzykoterapii, które mają służyć ogólnemu rozwojowi dziecka. Doznania emocjonalne wywołane muzyką, powodują określone reakcje całego organizmu w sferze psychicznej, a w sferze fizycznej wywołują zmiany w funkcjonowaniu wegetatywnego układu nerwowego. Dzięki muzykoterapii u chłopca wyrobiła się umiejętność aktywnego słuchania, spowodowała wzrost koncentracji uwagi. Miłosz najbardziej ceni sobie zabawę w „echo”, która zakłada interpersonalną równorzędność podmiotową. Zabawy te umożliwiają spontaniczne wyrażenie subiektywnych odczuć, które trudno jest wyrazić w sposób werbalny. Muzykoterapie uzupełniają liczne treningi relaksacyjne, które w prosty i łatwo dostępny sposób redukują napięcia, wyciszają i uspokajają niespokojny umysł dziecka.
ZAKOŃCZENIE
Wszystkie dzieci z wadami słuchu powinny mieć zapewnioną od najwcześniejszych lat naukę odczytywania mowy z ust i mówienia, specjalistyczną opiekę lekarską, psychologiczną, logopedyczną i pedagogiczną przy odpowiednio przygotowanym udziale środowiska macierzystego, a zwłaszcza rodziców.
Duże znaczenie ma wczesne usprawnianie zaburzonego odbioru słuchowego.
Coraz liczniejsze badania medyczne i psychopedagogiczne wskazują, że należy wykorzystać pierwsze miesiące i lata życia dziecka, gdyż w tym okresie intensywnie rozwija się układ nerwowy, który jest fizjologicznym podłożem życia psychicznego. Powstają wówczas najbardziej trwale odruchy warunkowe i rozwijają się podstawowe funkcje psychiczne człowieka.
L.S. Wygotski omawia tzw. sensytywne-krytyczne okresy rozwoju (okres krytyczny to - zdaniem Wygotskiego - okres maksymalnej podatności dziecka na określone bodźce). Podkreśla on, że specyficzne bodźce środowiska odnoszą największy skutek wtedy, gdy ich działanie przypada w określonym okresie rozwoju. Oddziaływanie po tym okresie jest już znacznie słabsze. Dla uwrażliwiania słuchu i rozwoju mowy okresem krytycznym są pierwsze trzy lata życia. Wczesna diagnoza i interwencja powinna nastąpić w okresie od pół do 1 roku życia. Najkorzystniejsze dla dziecka jest więc wykrycie uszkodzenia i rozpoczęcie oddziaływań naprawczych przed upływem okresu krytycznego dla danej funkcji. Wykorzystuje się wtedy właśnie elastyczność układu nerwowego i podatność małego dziecka na ćwiczenia, w których jeszcze nie przeszkadzają utrwalone negatywne stereotypy postępowania.
Dzieci z wadami słuchu powinny być w zasadzie kierowane do przedszkoli ogólnodostępnych, a tylko jednostki nie rokujące postępów w tych przedszkolach po ścisłej selekcji z udziałem lekarza, psychologa i logopedy - powinny być kierowane do przedszkoli specjalnych. Niejednokrotnie jednak, z uwagi na brak specjalistycznej opieki logopedycznej, cele rehabilitacji dziecka z wadami słuchu w przedszkolu ogólnodostępnym nie są spełniane i dzieci te są niemal automatycznie kierowane do przedszkoli specjalnych, jeśli takie na danym terenie istnieją, lub oddawane są pod opiekę rodziców. W procesie rehabilitacji tych dzieci powinni brać udział logopedzi bezpośrednio uczestniczący w pracy przedszkola lub szkoły.
Skuteczność kształtowania mowy u niesłyszących, a także komunikacji oralnej uwarunkowana jest współpracą logopedów, surdopedagogów i językoznawców, a przede wszystkim rodziców.
BIBLIOGRAFIA
1. Kurkowski Z., Program pracy z dziećmi z wadą słuchu lub zagrożonymi wadą słuchu w ramach wspomagania rozwoju dziecka, MENiS Warszawa 2005
2. Kurkowska E., Dzieci niedosłyszące. Poradnik dla nauczycieli terapeutów, MENiS Warszawa 2005
3. Hołyńska B., Zabawy rozwijające mowę dziecka, IWZZ Warszawa 1986
4. Góralówna M, Hołyńska B., Rehabilitacja małych dzieci z wadą słuchu
5. Senderski A., opracowanie Międzynarodowego Centrum Słuchu i Mowy IFPS w Warszawie, 1996
6. Perier O., Opracowanie Międzynarodowego Biura Audiofonologii w Warszawie, 1992
7. Kurkowska E., Program pracy z dziećmi z wadą słuchu
8. Van Uden A., Word of Language for Deaf Children, Rotterdam 1970, tłum. E. Minczakiewicz
9. Minczakiewicz E., Mowa-rozwój, zaburzenia, terapia. WSP Kraków 1997
10. Pruszewicz A., Etiologia zaburzeń słuchu u dzieci. Zarys audiologii klinicznej. Poznań 1994
11. Prożych A., Dziecko z uszkodzonym słuchem
12. Csanyi Y., Słuchowo-werbalne wychowanie dzieci z uszkodzonym narządem słuchu
13. Góralówna M., Czynniki decydujące o rozwoju językowym dziecka z uszkodzonym słuchem, PZG Lublin 1994
14. Eckert U., Stacewicz A., Dziecko z wadą słuchu i jego problemy, 1998
15. Kosmalowa J., Rehabilitacja dzieci i młodzieży z uszkodzonym narządem słuchu, IFiPS Warszawa 2001
16. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia – pytania i odpowiedzi, t.2, UO Opole 2003
17. Luterman D.M. i inni, The young deaf child, Baltimore 1999, tłum. R. Gałkowski
18. Bouvet B., „Mowa dziecka”. Wychowanie dwujęzykowe dziecka nie słyszącego, tłum. R. Gałkowski, Warszawa 1996
19. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Logopedia, t.2, Uniwersytet Opolski, Opole 2003
20. Gałkowski T., Stawowy-Wojnarowska I., Wychowanie dzieci głuchych w wieku przedszkolnym, Warszawa WSiP, 1983
21. Krakowiak K., Fonogesty. Poradnik dla logopedów, nauczycieli i rodziców dzieci niedosłyszących, Lublin 1986
22. Rodak H., Nawrocka D., Od obrazka do słowa, Poradnik dla pedagogów, logopedów i rodziców dzieci z trudnościami w porozumiewaniu się, WSiP, Warszawa 2006
23. Pruszewicz A., Zaburzenia słuchu w wieku rozwojowym [w:] Foniatria kliniczna, Warszawa 1992
24. Szuchnik J., Terapia logopedyczna osób po wszczepieniu implantów ślimakowych, opracowanie - IFiPS w Warszawie
25. Mrugalska K., Czy rodzice i profesjonaliści mogą być sojusznikami, Nasza Księgarnia, Warszawa 1988
26. Kielin J., Jak pracować z rodzicami dziecka upośledzonego, GWP Gdańsk 2002
27. Pisula E., Psychologiczne problemy rodziców dzieci z zaburzeniami rozwoju, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1998
28. Kobosko J., Opieka psychologiczna nad dziećmi i młodzieżą z wadą słuchu i ich rodzinami” IFPS, Warszawa 2001
29. Król-Fijewska M., Podaj dłoń, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1992
30. Okun B., Skuteczna pomoc psychologiczna, Instytut Psychologii Zdrowia PTP Warszawa 2002
31. Kosmolowa J., Rehabilitacja dzieci i młodzieży z uszkodzonym narządem słuchu IFPS, Warszawa 2001
32. Nowak S., Metodologia badań socjologicznych , PWN, Warszawa 1970