Hasło
Samoświadomość – to świadomość (samego) siebie, świadomość (własnego) bycia (istnienia) powstająca w oparciu o myślowy ogląd siebie, postrzeganie siebie w doświadczeniu, w którym występuje się, którego się doświadcza. W doświadczeniu samoświadomości podmiot odkrywa własną podmiotowość, czyli siebie jako podmiot doznający. Jest to akt myślowy następujący zawsze teraz i tu.
Samoświadomość w następstwie postrzeżenia własnej obecności pozwala na postrzeganie własnych stanów umysłu: wyobrażeń (myśli, pragnień, sądów – poglądów, itd.) i emocji, zatem także przyjmowanego stosunku do doświadczeń, innych ludzi, zwierząt, zdarzeń i całego otoczenia.
Samoświadomość powstaje w wyniku uświadomienia odczucia istnienia. Pierwotnie podmiot nie jest świadomy własnej samoświadomości (np. dzieci nie rozumieją kartezjańskiego cogito ergo sum), bowiem kieruje nimi odczucie istnienia. W procesie życia podmiot stara się poznać własne odczucie istnienia kierując się tak do samooglądu. Świadomy ogląd odczucia uzmysławia świadomość bycia, to refleksja nad własnym byciem i pojedynczy akt samoświadomości. Pojęcie samo – świadomości wskazuje, że uzyskuje się świadomość własnej świadomości, tym różni się od wcześniejszej świadomości odczuwania bycia. Każdy człowiek dąży do samoświadomości, aby w sposób pewny poznać własne istnienie.
Świadome postrzeżenie siebie, ujawnia relację podmiot – przedmiot, bowiem akt samoświadomości bazuje na tym, że podmiot czyni z siebie przedmiot swojego oglądania. Przedmiot jest korelatem podmiotu, jest korelatem statycznym, kiedy podmiot jest dynamiczny, bo potrafi przekroczyć obecny ogląd siebie nowym wyższym aktem samoświadomości, a więc nową refleksją.
Akt samoświadomości jest jak odbicie siebie w „lustrze” świadomości i dlatego samoświadomość to potocznie refleksja, która dotyczy własnego istnienia i wszystkiego, w czym owo istnienie podmiot postrzega (ogląda). Refleksja i refleks to odbicie, tutaj jest to odbicie świadomości w sobie samej, co czyni ją samoświadomą, dlatego refleksja to potoczna nazwa na samoświadomość. Na tej podstawie „lustrzanej” refleksyjności następuje poznanie np. zmysłowych treści doświadczenia, wyobrażeń i odczuć podmiotu. Polega ono na postrzeżeniu doświadczenia i własnego istnienia w nim. To postrzeżenie istnienia w doświadczeniu ulega odbiciu we własnym istnieniu samoświadomym, jako umysł (podmiot) i w ten sposób zostaje przeniesione na płaszczyznę myśli. Dochodzi do porównania własnego istnienia jako podmiot z istnieniem w doświadczeniu. Postrzeżona zgodność istnienia myślanego z istnieniem w doświadczeniu potwierdza prawdziwość doświadczenia.
Samoświadomość jest sposobem postrzegania doświadczeń poprzedzającym każde doświadczenie. Ponieważ samoświadomy podmiot najpierw postrzega własną obecność w doświadczeniu, aby na postawie tego samouobecnienia (się sobie) móc następnie postrzegać doświadczenie empiryczne, czyli konkretne przedmioty znajdowane w doświadczeniu i zjawiska materialne. Innymi słowy, aby móc spostrzec obecność czegoś wokół najpierw należy spostrzec obecność siebie, podmiotu poznającego. Ten fakt ze względu na oczywistość własnego istnienia, następuje podświadomie kierując uwagę podmiotu od razu na doświadczenie.
Całe ludzkie życie to akty samoświadomości na podstawie, których podmiot identyfikuje siebie z sobą. W refleksji dokonywanej, co krok z coraz wyższym udziałem świadomości potwierdza tożsamość z sobą samym za każdym razem przekonując się, że jest tym samym podmiotem. To jest podstawą trwałej identyfikacji z sobą.
Doświadczenie samoświadomości
Aby lepiej zrozumieć zjawisko samoświadomości należy odróżnić to świadome doświadczenie siebie od strony idealnej i realnej, czyli psychologicznej i empirycznej.
Samoświadomość w realnym empirycznym doświadczeniu, to po prostu postrzeganie własnej obecności w doświadczeniu wobec otaczających myślący podmiot przedmiotów i zjawisk, wśród których postrzega on swoje ciało jako siebie. Ich obecność stanowi uzupełnienie aktu refleksji, bowiem obecność tego samego otoczenia przed i po akcie refleksji potwierdza dla podmiotu zasadność stwierdzenia własnego bycia w nim.
Samoświadomość od strony idealnej, to akt stwierdzania własnej obecności pozaprzedmiotowo lub pozamaterialnie. To akt transcendentny względem doświadczenia materialnego. Następuje w wyniku myślowego odróżnienia się podmiotu od własnej cielesności, co z kolei następuje jako rezultat poszukiwania własnej obecności w ciele, w którym poznający podmiot nie potrafi jej zlokalizować dokładnie. Poprzez to dochodzi do oglądu siebie w myśleniu siebie, co następuje w oderwaniu od doświadczenia materialnego w tym cielesności. Kierunek takich pozacielesnych poszukiwań samoświadomości potwierdzają choćby badania empiryczne np. neurologii lub chirurgii, które nie potrafią zlokalizować świadomości (nawet) w tkance mózgowej.
Statyczny i dynamiczny aspekt samoświadomości
Samoświadomość należy rozpatrywać z punktu widzenia statycznego i dynamicznego. Samoświadomość statyczna, to postrzeżenie własnej obecności znajdowanej zawsze teraz i tu. Jest to po prostu jednostkowy akt samoświadomości, odkrycie własnej obecności w doświadczeniu świadomie, np. przez stwierdzenie „ja jestem” albo „mnie to zdarzyło się!” np. pod wpływem czynnika chcianego, kiedy ktoś dokonuje refleksji nad sobą w dobrym samopoczuciu, które spotkało go nieoczekiwanie. Lub pod wpływem czynnika niechcianego jak ból, czyli odkrycie własnej obecności w doświadczeniu, którego nie chce się. Takie zdarzające się wystąpienie siebie w doświadczeniu to akt statyczny, bo stwierdza się własne istnienie w sposób szczytowy, na wierzchu doświadczenia.
Samoświadomość od strony dynamicznej, to potocznie proces rozwoju umysłowego. W swoim rozwoju samoświadomy podmiot w kolejnych doświadczeniach uświadamia sobie własną obecność wyżej. Staje się bardziej świadomy swojego (samoświadomego) bycia (owo uświadamianie odczucia istnienia). Świadomsze poznawanie własnego bycia następuje np. na podstawie odkrycia własnej umiejętności wykonywania czegoś, ponieważ odkrycie czegoś więcej o sobie następuje dopiero na podstawie odkrycia siebie w tym czymś, czyli na podstawie stwierdzenia własnego bycia najpierw. Dlatego rozwój umysłowy rozumiany najprościej jako rozwijanie kolejnych funkcji umysłowych, które podmiot przejawia w sposób codzienny zależy od procesu rozwoju świadomości, uwagi, samoświadomości lub podmiotowości – te nazwy są swoimi odpowiednikami. Zrębem tego procesu są prace psychologa transpersonalnego K. Wilbera, prace J. P. Sartrea o psychologii fenomenologicznej, czy J. Piageta opisywane w jego psychologii rozwojowej. Tematem tym zajmowało się i nadal zajmuje wielu innych badaczy.
W procesie ewolucji świadomości występuje kilka ważnych etapów poznawczych. Jednym z nich jest moment uświadomienia samoświadomości wynikający z naturalnego postępu procesu rozwoju. Jest to etap (poznawczy), na którym po raz pierwszy dochodzi do rozpoznania własnej refleksyjności przez podmiot w sposób świadomy. Mówiąc w rozumieniu potocznym podmiot sam przed sobą odkrywa cogito ergo sum. Wcześniej samoświadomość także jest postrzegana świadomie, ale poznający podmiot nie zwraca na nią uwagi w sposób dostatecznie świadomy potrzebny do jej świadomego rozpoznania. Dlatego pozostaje podświadomy swojej refleksyjności, bo zapomina doświadczenia, w których występuje sam przed sobą, mimo iż powtarzają się. Zmienia się to właśnie w tym szczytowym akcie poznawczym. Po nim podmiot staje się świadomie samoświadomy, wie o tym, że jest refleksyjny i świadomie używa refleksyjności w celach poznawczych. Wcześniej czyni to mimochodem, kiedy refleksję wywołuje doświadczenie.
Rozwój samoświadomości, czyli ewoluowanie świadomości prowadzi do samopoznania, które osiągnięte zostało przez takie jednostki jak Jezus Chrystus, Budda, Mahomet, Szri Ramana Mahariszi, Jiddu Krishnamurti, Sathya Sai Baba i wielu innych znanych w historii jako Wyzwoleni.
Świadomy akt samoświadomości -> Rozwój duchowy a samoświadomość. Cz.II.