Krótka biografia reformatora, skompilowana z fragmentów mojej książki pt. "Państwo i prawo w doktrynie św. Augustyna, Marcina Lutra i Jana Kalwina", Wyd. UŁ, Łódź, 2006.
Jan Kalwin urodził się w roku 1509 we francuskim mieście Noyon jako syn Gerarda Calvin prawno- finansowego doradcy kapituły tego miasta. W latach 1523- 1528 przyszły reformator przygotowywał się w paryskim Collége Montaigu do wstąpienia w szeregi duchowieństwa. Po pewnym czasie, pod wpływem ojca1 zwrócił swe zainteresowania ku prawu cywilnemu i kanonicznemu. Studiował prawo w Orleanie i Bourges. Uległ fascynacji renesansowemu ideałowi człowieka wszechstronnego, zdobywającego wszelką wiedzę dla niej samej, a nie dla zysków, płynących z jej posiadania2; nie zrobił więc kariery jako prawnik; zgłębiał natomiast teologię oraz uczył się greki i hebrajskiego. W 1531 roku Kalwin ponownie znalazł się w Paryżu, gdzie za sprawą swego kuzyna Oliwetana nawiązał kontakt ze środowiskiem żywo dyskutującym idee reformacji. Mniej więcej dwa lata później Kalwin doświadczył przeżycia religijnego, przypominającego w swym charakterze i skutkach te, których doznali wcześniej Augustyn i Luter.
Kalwin o swoim doświadczeniu religijnym wspomina we wstępie do Komentarza do Psalmów w następujących słowach:
“Bóg, przez tajemne kierownictwo swej opatrzności, skierował mnie w inną stronę. Najpierw, gdy oddany byłem papieskim przesądom zbyt mocno, aby łatwo można mnie było wyciągnąć z tego głębokiego podziwu, przez nagłe nawrócenie (sudden conversion, w oryginale conversio subita- T. Sz.) doprowadził On mój umysł (bardziej oporny niż zazwyczaj w tym wieku) do posłuszeństwa”3.
Jak zauważa Émile G. Léonard, Kalwin nie był tak skłonny do opowiadania o sobie jak Luter, i to dlatego nie pozostawił po sobie równie drobiazgowego co on opisu swego doświadczenia4. Można jednak przypuszczać, że było ono normalne w środowisku ówczesnych genewskich ewangelików. Jeden z najbliższych współpracowników Kalwina, wspomniany już Wilhelm Farel pozostawił po sobie następujące, płomienne świadectwo:
“Stałem się jakby nowym stworzeniem. Pisma stały się dla mnie zrozumiałe; w mojej duszy zajaśniała światłość. Głos, aż dotąd nieznany, głos Chrystusa, mojego Pasterza, mojego Mistrza, mojego Nauczyciela przemówił do mnie z mocą. Bóg, mając miłosierdzie nad naszymi błędami uczy nas, że tylko On może wymazać nasze przestępstwa przez swą miłość, przez Chrystusa, naszego jedynego Pośrednika, naszego Adwokata, który obmył nasze obelgi w swojej krwi”5.
Możliwe, że doświadczenie religijne Kalwina było równie głębokim przeżyciem. Inaczej trudno byłoby wytłumaczyć fakt, że około trzy lata później napisał on kompletny wykład protestanckiej teologii. Andrzej Tokarczyk, rozważając zagadnienie nawrócenia Kalwina doszedł do wniosku, że było ono przeżyciem nagłym, ale natury raczej intelektualnej niż emocjonalnej6. Autor ten twierdzi ponadto, że przełom, jakiego doświadczył Kalwin był bardziej „nagły” niż miało to miejsce w przypadku Lutra. Odmiennie uważa badacz myśli politycznej Kalwina William Stevenson, którego zdaniem nawrócenie reformatora było przeżyciem duchowym i mistycznym, a nie jedynie intelektualnym czy emocjonalnym. Tak czy inaczej- bezsporny jest fakt, że około 1533 roku Kalwin doznał nagłego nawrócenia, które uważał za pochodzące bezpośrednio od Boga, i które zdeterminowało kierunek jego myśli i działań7.
Pierwszego listopada 1533 roku rektor uniwersytetu paryskiego Mikołaj Kop wygłosił przygotowaną przez młodego Kalwina mowę inauguracyjną, która zawierała nie tylko wykład nauki o zbawieniu z łaski, ale też atak wymierzony przeciw nadużyciom w Kościele. Wkrótce po wygłoszeniu przemówienia zarówno rektor Kop, jak i Kalwin zmuszeni byli salwować się ucieczką z Paryża.
Przez następnych kilka lat Kalwin przenosił się z miasta do miasta. W 1536 r. w Bazylei ukazało się pierwsze wydanie8 jego najważniejszego dzieła - wspomnianej już wcześniej Instytucji, którą rozbudowywał on i doskonalił aż do ostatnich lat życia. W lipcu następnego roku młody reformator znalazł się po raz pierwszy w Genewie. Napotkał tam działaczy reformacyjnych - Wilhelma Farela i Piotra Vireta. Pierwszy z nich usilnie nalegał na Kalwina, aby ten zgodził się podjąć działalność w Genewie. Kalwin przystał na to z niechęcią i obawami. W listopadzie 1536 roku przedstawił władzom miasta Wyznanie wiary, które wszyscy mieszczanie i mieszkańcy Genewy, i poddani tego kraju winni zaprzysiąc, strzec i zachowywać9. Władze zaaprobowały treść wyznania. Tym, którzy nie chcieli go przyjąć nakazano opuszczenie miasta. Wygnano anabaptystów, ale nie oznaczało to powszechnej akceptacji dla Wyznania wiary. Część mieszkańców Genewy żyła niemoralnie, zupełnie nie przejmując się upomnieniami ze strony władz kościelnych. Próba zaprowadzenia rygorystycznej dyscypliny moralnej w genewskim Kościele zakończyła się wygnaniem Kalwina i Farela w roku 1538. Punktem zapalnym okazał się spór reformatorów z władzami miasta o to, czy mogą one współdecydować o ekskomunice. Członkowie władz miasta chcieli zastrzec dla siebie coś na kształt prawa veta wobec nałożonej przez duchownych ekskomuniki. Obawiali się, że sankcje kościelne wymierzone przeciw wpływowym obywatelom spowodują wybuch zamieszek. Było to bardzo prawdopodobne, zważywszy, że następstwem ekskomuniki były sankcje prawne, z wygnaniem włącznie. Reformatorzy nie chcieli jednak słyszeć o tolerowaniu niemoralności, i wybrali wygnanie zamiast kompromisu.
Przez następne trzy lata Kalwin przebywał w Strasburgu, gdzie prowadził działalność duszpasterską, nauczycielską, pisarską. Będąc tam ożenił się z Idelettą de Bure- wdową po nawróconym przez siebie anabaptyście. Okres strasburski w życiu reformatora był czasem refleksji nad wizją dalszego działania; utrwalił w jego sercu ambicję, by uczynić protestantyzm faktem cywilizacyjnym10.
W roku 1541 Kalwin powrócił do Genewy, gdzie aż do końca życia prowadził działalność społeczną i reformatorską. Za cel zasadniczy postawił sobie, jak pisze jeden z biografów, „przekształcić społeczeństwo w duchu pierwotnego Kościoła Chrystusowego”11. Aż do około 1555 roku reformator stykał się w Genewie ze znaczącą opozycją. Początkowo przypadło mu w udziale bronić genewskiego Kościoła przed zakusami ze strony władzy świeckiej. Kalwin nie chciał się zgodzić na luterański cezaropapizm. Genewą rządziły kolegialne organy zwane radami, i to ich członkowie nalegali na reformatora, aby ustąpił w kwestii ekskomuniki, tej samej, która była przyczyną sporu zakończonego wygnaniem. Kalwin pozostawał jednak nieugięty i za wszelką cenę dążył do tego, by o dyscyplinie kościelnej decydowały władze duchowne. Organem, którego istnienie pomogło reformatorowi skutecznie oprzeć się presji okazał się być genewski konsystorz- instancja kościelna, na poły laicka i na poły duszpasterska, która czuwać miała nad doktryną i wiernymi. Mając oparcie w konsystorzu Kalwin przystąpił do konfrontacji z opozycją, którą stanowili z jednej strony wpływowi obywatele przeciwni rygoryzmowi moralnemu reformatora, z drugiej zaś wyznawcy odmiennych niż oficjalne przekonań religijnych. Ponownie stłumiono ruch anabaptystów, siłą rozprawiono się ze stronnictwem wpływowych przeciwników Kalwina, czyli tzw. “libertynami”; doszło do tego, że karano nawet drobne odchylenia od kalwińskiej ortodoksji, jak miało to miejsce w przypadku Hieronima Bolseca, uwięzionego i skazanego na banicję za to, że zakwestionował koncepcję podwójnej predestynacji. Symbolem prowadzonej przez Kalwina walki o czystość doktryny stało się osądzenie i spalenie na stosie antytrynitarza Michała Serveta. Miało to miejsce w roku 1553. W dwa lata później pozycja Kalwina w Genewie umocniła się na tyle, że mówić można o okresie jego władzy. Wzrastający autorytet pozwolił mu przekształcić Genewę w protestancką republikę miejską, która stała się ośrodkiem europejskiej reformacji i miejscem schronienia dla prześladowanych ewangelików. Stąd Kalwin kierował działaniami stronników reformacji w różnych krajach oraz zachęcał władców i książęta do śmiałych posunięć, mających na celu reformę Kościoła według wzorca zawartego w Biblii. Reformator walnie przyczynił się do powołania w Genewie w 1559 r. akademii, t.j. wyższej uczelni teologicznej, kształcącej pastorów. Jej rektorem został Teodor Beza, którego Kalwin słusznie postrzegał jako przyszłego duchowego lidera Genewy. Zapewniwszy sobie następcę, genewski reformator zmarł w roku 1564 i pochowany został w nieznanym miejscu12.
Tomasz Szczech