Rola prawa pracy w gospodarce rynkowej

Pomagam w pisaniu prac www.edakcja-edukacja.pl Człowiek doświadcza wielości potrzeb, od których zaspokojenia zależy jego szczęście,

a których niezaspokojenie pociąga za sobą cierpienie. Instynkt towarzyskości styka go z podobnymi osobami i prowadzi do komunikowania się z nimi. Interes jednostek zetkniętych w ten sposób ze sobą narzuca pewien podział pracy, będący koniecznym następstwem wymian. Przedstawiając te kwestie w skrócie, widać, jak wyłania się organizacja, za pomocą której człowiek może zaspokajać swoje potrzeby w pełniejszy sposób, niż żyjąc w izolacji. Ta naturalna organizacja zwana jest społeczeństwem. Zasadniczym zadaniem społeczeństwa jest zatem jak najpełniejsze zaspokojenie potrzeb człowieka. Środkami, przy pomocy których jest to osiągane, są podział pracy i wymiana.

Wśród potrzeb człowieka jest jedna potrzeba szczególnego rodzaju, spełniająca ogromną rolę w historii ludzkości, mianowicie potrzeba bezpieczeństwa. To właśnie ona leży u podstaw wszystkich innych potrzeb, a zarazem jest w pewien sposób gwarantem demokracji, w której może rozwijać się gospodarka rynkowa. Odpowiadając na pytanie, jaka jest rola prawa pracy w gospodarce rynkowej, trzeba postawić tezę, iż rola ta jest bardzo duża, ponieważ prawo pracy – mówiąc najogólniej – pozwala realizować potrzebę bezpieczeństwa. W potocznej świadomości społeczeństwa zapewne istnieje przekonanie, iż prawo pracy zostało stworzone przede wszystkim dla pracowników, aby chronić ich przed pracodawcami. Nie można odmówić temu poglądowi racji, prawo pracy zostało stworzone i rozwinięte właśnie pod wpływem doktryn socjalizujących, a więc jego zadaniem jest określać obowiązki pracodawcy względem pracownika. Jednak – jeśli weźmie się pod uwagę to, że prawo pracy było tworzone przez kompromis między pracodawcami a pracownikami – to wówczas dostrzeże się także w tym prawie dział zwany „obowiązki pracowników”. Prawo pracy zatem oddziałuje w obie strony, pomaga w realizacji potrzeby bezpieczeństwa i jednych, i drugich, chociaż także i pracodawców, i pracowników – często wbrew ich aktualnej woli – ogranicza.

Wychodząc z założenia, iż prawo pracy reguluje potrzebę bezpieczeństwa jednostek, można pójść we wnioskowaniu dalej i stwierdzić, że wpływa ono na stabilność społeczeństwa. Taka jest teza tego artykułu, którą nie trudno jest uzasadnić. Jednak tezę tę można uszczegółowić i zapytać o to, czy to jakieś konkretne prawo pracy (prawo przyjęte w jakimś państwie) realizuje potrzebę bezpieczeństwa, czy też raczej jego funkcjonowanie, które jest uzależnione od kultury społeczeństwa tak wpływa na człowieka i społeczeństwo? W tym przypadku nie należy dopatrywać się alternatywy, ale raczej koniunkcji, a mianowicie należy przyjąć, iż w obu członach pytania odpowiedź jest pozytywna. A zatem, to konkretne prawo pracy, przyjęte ustawowo w danym państwie, wpływa na poczucie bezpieczeństwa jednostek oraz to realizacja tego prawa, regulowana przez czynniki kulturowe, decyduje o poczuciu praworządności społecznej, a w konsekwencji także zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa.

Uzasadniając te tezy należy wyjść od krótkiego omówienia kwestii bezpieczeństwa jednostki w ujęciu teorii potrzeb A. Maslowa. Według niego motywację człowieka można więc postrzegać jako hierarchię pięciu grup:

• Ø potrzeby fizjologiczne – potrzeby pożywienia, snu, potrzeby seksualne, macierzyństwa, zmysłowych przyjemności, można tu też mówić o potrzebie podstawowej płacy (minimalnych zarobkach potrzebnych na utrzymanie jednostki czy rodziny);
• Ø potrzeby bezpieczeństwa – pewności, porządku, opieki, braku lęku lub zagrożenia, może się przejawiać w potrzebie w miarę stabilnego życia, systemu emerytalnego, czy stałego i pewnego miejsca pracy;
• Ø potrzeby przynależności i miłości (potrzeby społeczne);
• Ø potrzeby uznania (szacunku, statusu);
• Ø potrzeby samorealizacji.

Potrzeby niższe, wynikające z niedostatku funkcjonują jako układ homeostatyczny, co oznacza, że ich niezrealizowanie narusza równowagę organizmu, natomiast ich zaspokojenie powoduje ich wygaśnięcie. W miarę zaspakajania potrzeb podstawowych coraz silniej ujawniają się potrzeby wyższego rzędu. Przekładając teorię potrzeb na warunki pracy można stwierdzić, że podstawowe potrzeby pracownika muszą być zaspokojone za pomocą płacy wystarczającej do nakarmienia, zapewnienia mieszkania oraz ochrony pracownika i jego rodziny. To zaś zapisane jest właśnie w prawie pracy, które wynika z ustawy zasadniczej (konstytucji). Prawo pracy reguluje bowiem kwestie płacowe, określa czas pracy, sprawę urlopów, nadgodzin itp.

Istotne jest także zagwarantowanie bezpiecznego miejsca pracy przez stosowanie przez kierowników zachęt, które mają zapewnić pracownikom szacunek, poczucie przynależności czy możliwości rozwoju. Potrzeby bezpieczeństwa wymagają bezpieczeństwa pracy, ochrony przed wymuszaniem lub poczuciem arbitralnego postępowania oraz wyraźnie ustalonych regulaminów. I takie też wymusza prawo pracy, które jednak w tym punkcie sprzyja pracodawcy. Ma on prawo do nałożenia obowiązków na pracowników, a oni – aby sprostać warunkom umowy – muszą się z tych obowiązków wywiązywać.

Można w tym miejscu postawić pytanie, dlaczego potrzeba bezpieczeństwa jest tak ważna w sytuacja społeczeństwa demokratycznego, funkcjonującego w systemie gospodarki rynkowej? Odpowiedzieć na nie można po krótkiej analizie tego pojęcia. Otóż, gospodarka rynkowa  oparta jest na prawach wolnego rynku. Po­przez mechanizmy popytu i podaży potrzeby jednostek i korzyści wła­sne kierujące ich postępowaniem kształtują ceny oraz przeznaczenie środków pieniężnych. Gospodarka rynkowa różni się od wolnego rynku zakresem interwencji państwa w sprawy ekonomiczne. Gospodarka opierająca się wyłącznie na mechanizmach wolnorynkowych jest często przeciwstawiana gospodarce planowej lub nakazowo-rozdzielczej socjalistycznej panującej w krajach bloku wschodniego po drugiej wojnie światowej, w któ­rej środki produkcji, towary oraz usługi rozdziela­ne są przez instytucje centralne, zazwyczaj rząd lub inny organ państwowy. W tym ostatnim przypadku także istniało prawo pracy, ale było ono z założeń samego ustroju niepotrzebne, ponieważ to sam ustrój gwarantował bezpieczeństwo. Warto jednak zauważyć, iż polskie przemiany ustrojowe, które zaczęły się w 1980 r., zaczęły się od protestów robotników właśnie w związku z prawem pracy. Społeczeństwo dokonało w tamtym okresie zupełnie innego przeciwstawienia dwóch stron, niż to jest w gospodarce wolnorynkowej. Po obu stronach negocjacji zasiadły: strona rządowa (mająca monopol na zapewnienie bezpieczeństwa) oraz strona pracowników (związki zawodowe). W gospodarce rynkowej władza pod wpływem stron ustanawia prawo, ale stronami są realni pracodawcy (właściciele przedsiębiorstw) oraz pracownicy. Prawo pracy odgrywa tu zatem znaczną rolę, ponieważ jest aktem wykonawczym do ustawy zasadniczej i pełni rolę właśnie regulatora nastrojów społecznych.

Gospodarkę opartą na mechanizmach ryn­kowych charakteryzują trzy główne cechy. Po pierwsze, wszyscy konsumenci, producenci oraz depozytariusze czynników produkcji (tzn. wła­ściciele gruntów i kapitału oraz pracownicy zapew­niający siłę roboczą) kierują się w swych działaniach wyłącznie interesem własnym. Na przykład konsumenci podejmując decyzje dążą do zaspoko­jenia swych potrzeb. Natomiast celem producen­tów jest osiągnięcie jak największego zysku, a wła­ściciele gruntów, kapitału i depozytariusze siły roboczej starają się zmaksymalizować wysokość należnych im płatności za pracę, dzierżawę czy też podwyższyć odsetki i stopy procentowe. Po drugie, środki produkcji są w całości wła­snością osób prywatnych, firm lub instytucji, a nie państwa (tak jak to ma miejsce w gospodarce pla­nowanej centralnie). Po trzecie, każdy posiadający środki może za­łożyć własne przedsiębiorstwo i sprzedawać do­wolny towar, którego sprzedaży nie ograniczają specjalne przepisy obowiązujące w danym kraju. Konsumenci zaś mogą swobodnie kupować wszystkie dostępne na rynku towary.

Sytuacja taka prowadzi z jednej strony do ograniczeń, ale z drugiej do nadania jednostkom pewnego obszaru wolności. W tym przypadku ograniczenia służą ochronie wolności poszczególnych grup społecznych, wcześniej scharakteryzowanych. W tym przypadku można mówić o takim wpływie państwa na gospodarkę, który prowadzi do zapewnienie wolności przedsiębiorcom i bezpieczeństwa pracownikom. Jednak dokładniejsza analiza tego stwierdzenia pokazuje, iż wartości te ustawione są na przeciwległych krańcach linii będącej kontinuum, a więc im więcej wolności dla przedsiębiorców, tym mniej bezpieczeństwa pracowników, i odwrotnie.  Prawo pracy w rozumieniu kodeksu to przepisy Kodeksu pracy oraz przepisy innych ustaw i aktów wykonawczych, określające prawa i obowiązki pracowników i pracodawców, a także postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy.

Jak już zostało na wstępie powiedziane, prawo pracy w świadomości ogółu społeczeństwa służy przede wszystkim pracownikom, toteż może ono mieć wpływ na nastroje społeczne, można też regulacją tego prawa wpływać na postawy jednostek i grup społecznych. W celu uspokojenia wzburzonych nastrojów społecznych w gospodarce rynkowej można wykorzystać prawo pracy, które tak ureguluje stosunki między pracodawcami a pracownikami, że zaspokojone zostaną najbardziej podstawowe potrzeby tych ostatnich. Chodzi tu o potrzebę fizjologiczną – dobre warunki pracy, atrakcyjne wynagrodzenie, ulgi mieszkaniowe, żywieniowe itp. oraz potrzebę bezpieczeństwa – specjalna  opieka lekarska, atrakcyjna emerytura, bezpieczne warunki pracy, gwarancja ciągłości pracy, zasiłki chorobowe, przynależność do związków zawodowych, regulacja urlopów itp.

W tym miejscu trzeba jednak zwrócić uwagę na to, że samo prawo pracy nie wystarczy. Faktem jest, że ono istniało w 1980 r., ale nie funkcjonowało. Aby prawo pracy spełniało swój zasadniczy cel, a mianowicie realizowało potrzebę bezpieczeństwa jednostek i wpływało na spokój społeczny umożliwiający sprawne i efektywne działanie gospodarki rynkowej, musi ono być w świadomości ludzkiej postrzegane jako prawo „żywe”. Znaczy to tyle, co prawo konsekwentnie przestrzegane, a przynajmniej prawo, którego przestrzeganie jest gwarantowane przez czynniki nadrzędne.  Rozumie się je jako zespół czynników i środków sprzyjających bądź zapewniających urzeczywistnienie praw jednostki. Można wyróżnić dwa rodzaje gwarancji:

-                   materialne – dotyczą ogólnych cech ustroju gospodarczego, społecznego i politycznego (np. zadowalający stan gospodarczy kraju, odpowiednio wysoka kultura polityczna, kultura prawna itp.);

-                   formalne – inaczej nazywane prawnymi i instytucjonalnymi, występują bądź jako gwarancje pośrednie, bądź gwarancje bezpośrednie.

Pierwsze stanowią zasady i instytucje prawne, dla których realizacja praw obywatelskich jest celem pobocznym (np. zasada niezawisłości sędziowskiej, zasada publikacji aktów prawnych, właściwa hierarchicznie budowa systemu źródeł prawa). Gwarancje bezpośrednie tworzone są z zamiarem wyposażenia obywateli w bezpośrednie środki dochodzenia ich swobód i praw (np. Trybunał Konstytucyjny, Rzecznik Praw Obywatelskich). W przypadku gwarancji dla prawa pracy powoływane są – zgodnie z tym prawem – instytucje kontrolne. Nadzór i kontrolę przestrzegania zasad, przepisów higieny pracy i warunków środowiska pracy sprawuje Państwowa Inspekcja Sanitarna.  Nadzór i kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, sprawuje Państwowa Inspekcja Pracy. Społeczną kontrolę przestrzegania prawa pracy, w tym przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, sprawuje społeczna inspekcja pracy.

Podsumowując rozważania o roli prawa pracy w gospodarce rynkowej można stwierdzić, iż zasadniczą rolą tego prawa jest wprowadzanie poczucia bezpieczeństwa. W świadomości społecznej – co zostało już powiedziane – prawo pracy zaspokaja potrzebę bezpieczeństwa pracowników, ale – realnie rzec biorąc – prawo pracy zaspokaja także potrzeby pracodawców. Bez względu na to, czy ludzie żyją w izolacji, czy w społeczeństwie, interesuje ich przede wszystkim własne istnienie i owoce pracy. Jeśli na ziemi panowałoby powszechne poczucie sprawiedliwości, jeśli w konsekwencji tego każdy człowiek ograniczałby się do pracy i wymieniania owoców swej pracy, nie zamierzając narażać na niebezpieczeństwo życia innego człowieka i zabierać przemocą lub oszustwem owoców pracy innych, jeśli, jednym słowem, każdy czułby instynktowny wstręt do wszelkich czynów szkodzących innej osobie – to  oczywiste, że bezpieczeństwo istniałoby w sposób naturalny i że nie byłaby do jego ustanawiania potrzebna żadna sztuczna instytucja. Niestety rzeczy nie wyglądają w ten sposób. Stąd też tworzenie instytucji, których przedmiotem jest gwarantowanie każdemu pokojowego posiadania swojej osoby i swoich dóbr, w tym także tworzenie i modyfikacja prawa pracy, w celu zaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa jednostek i zaprowadzenia spokoju w społeczeństwie. Ponadto prawo pracy może być czynnikiem wpływającym na ograniczenie kosztów produkcji, gdy w czasach spokoju społecznego, ogranicza się pewne prawa pracowników (np. wydłuża czas pracy, ogranicza urlopy wychowawcze itp.)

Wszędzie, nawet wśród najmniej oświeconych plemion, spotyka się jakiś rząd – tak uniwersalna i pilna jest potrzeba bezpieczeństwa. W gospodarce rynkowej, funkcjonującej w ramach ustroju demokratycznego istnieje szereg praw, a wśród nich prawo pracy odgrywa ważną rolę w zaspokajaniu wspomnianej i omówionej potrzeby bezpieczeństwa.

Pomagam w redagowaniu prac www.redakcja-edukacja.pl