Czy współcześnie filozofia, ideologia i religia stanowią źródło wartości i treści edukacyjnych?
Autor: Damian Kupczyk
Próbując odpowiedzieć na to pytanie, potrzeba zastanowić się nad terminologią użytą w temacie pracy. Dopiero wtedy można zacząć rozważać, czy te trzy elementy ludzkiego społeczeństwa niosą za sobą wartości i treści edukacyjne.
Filozofia – termin oznaczający umiłowanie mądrości, ma wiele różnych znaczeń, które się jemu przypisuje. „Filozofowie głównie zajmują się ogólnymi, podstawowymi zagadnieniami dotyczącymi natury świata i człowieka. Filozofowie rozważają kwestie natury istnienia, rozumienia bytu i rzeczywistości (ontologia, metafizyka, teoria bytu), poznawalności rzeczywistości i prawdy (epistemologia czyli teoria poznania), moralności, powinności i koncepcji wartości (etyka oraz aksjologia czyli teoria wartości), także zagadnienia dotyczące człowieka antropologia filozoficzna, a także kwestie społeczne, prawne, kulturowe, teologiczne i inne.”1
Ideologia – „system przyjmowanych przez kogoś założeń i poglądów politycznych, etycznych i filozoficznych, zwłaszcza system przyjmowany bez dyskusji i wcielany w życie przez pewną organizację: Ideologia komunistyczna, anarchistyczna. Ideologia awangardy”. 2
Religia – „forma świadomości społecznej obejmująca zespół wierzeń dotyczących genezy, struktury i celu istnienia człowieka, ludzkości i świata (doktryna religijna), związanych z nimi zachowań (kult religijny) oraz form organizowania (instytucje religijne). Religia jest zjawiskiem społeczno-kulturowym, którego kształt jest uzależniony od stopnia rozwoju gospodarczego, społecznego i cywilizacyjnego danej grupy społecznej, co powoduje różnorodność jej przejawów i form”.3
Wszystkie te elementy są ze sobą bardzo ściśle związane, przenikające się wzajemnie i często podejmujące się te samą tematykę w swoich rozważaniach. Jest to fakt bardzo istotny, ponieważ określa on pewien stan zależności między nimi.
Zastanowić się także trzeba czym jest wartość. Tatarkiewicz pisze: „Zdefiniowanie wartości jest trudne, jeśli w ogóle możliwe (...). To co wygląda na definicje wartości, jest raczej zastąpieniem wyrazu przez inny wyraz mniej więcej to samo znaczący na przykład dobro. Albo jest omówieniem”.4 Czyli uznać trzeba, ze wartością nadrzędną jest dobro i i przekazywanie tego dobra będzie nam chodziło. Co do definicji treści edukacyjnych to jest to: „to zbiór znaczeń wiadomości odebranych przez ucznia i wytworzonych przez niego w trakcie uczenia się. Jest też zbiorem planowanych czynności ucznia i wyznaczonych przez materiał nauczania oraz zaplanowaną zmianę psychiczną. Jest układem dynamicznym, zmiennym w trakcie pracy ucznia nad nią i oddającym funkcjonowanie treści poznanych”.5
Znając podstawową terminologię możemy się zastanowić nad pytaniem, czy te trzy elementy (ideologia, filozofia i religia) są źródłem wartości i treści edukacyjnych. Każdy przekaz, a każdy z tych elementów jest w swoim „bytowaniu” przekazem, niesie ze sobą pewne informacje. Informacje te, są o tyle ciekawe, że stanowią wyrażenie pewnych wartości, które dana grupa lub jednostka wyznaje. Tak więc jak już wspomniałem, zawsze religia, ideologia czy filozofia niosą za sobą wartości i treści. Jednak nie jest to odpowiedź na nasze pytanie. Istotą są bowiem wartości pozytywne i akceptowane, oraz treści, które wzbogacają, wychowują, socjalizują czy resocjalizują. Musimy zweryfikować teraz naszą współczesną ideologię, religię czy filozofię.
Współczesna religia bardzo mocno różni się od tej o której można czytać w książkach. Jeszcze niesale60-70 lat temu, była ona jedną z najważniejszych wśród elementów ludzkiego życia. Religia stanowiła barierę dla wielu niechcianych społecznie zachowań. Było tak, ponieważ stanowiła ona niejako jedyną zrozumiałą i najbardziej wpojoną (przez rodziców, społeczeństwo) ideologię. Duża część społeczeństwa odnosiła swoje wartości i poglądy do religii. Czy jest tak dzisiaj?
Moim zdaniem, dzisiejszy świat rożni się w wielu kwestiach od tego znanego nawet 30 lat temu. Żyjemy w świecie informatyzacji, gdzie prawie każdy ma dostęp do internetu, a co za tym idzie do informacji. Jesteśmy także społeczeństwem globalnym, gdzie nie ma już jednego systemu, jednej religii, jednej filozofii. Społeczeństwo stało się też bardziej wyedukowane i ciekawe. O wiele trudniej jest wpajać pewne wartości dziś, albowiem ludzie dziś chcą wiedzieć dlaczego? Starają się obchodzić zasady i szukać wytłumaczeń i usprawiedliwień.
Dzisiejsze społeczeństwo opiera się także na szybkiej komunikacji która „umożliwia całemu pokoleniu przyswajanie i rozwijanie niektórych trendów i utrzymywanie ich przy życiu przez wiele miesięcy”.6 Religia, filozofia i ideologia, tworzone są nie tylko w rodzinie, ale i przez mass media. Proces ten niesie za sobą duże ryzyko. O ile przekaz wartości i treści edukacyjnych, czy to poprzez religię czy filozofię, odbywająca się w domu, szkole, kościele mógł być poddawany weryfikacji, o tyle przekaz wartości przez internet niesie ze sobą niebezpieczeństwo.
Związane jest ono z tym co niosą owe wartości. Często młodzież czy nawet dzieci są już niejako eklektykami, konsumentami wybierającymi z rzeczywistości to co im odpowiada. Niewygodną ideologię można szybko zastąpić inną, niewygodną religię można zamienić, a filozofię życiową zmieniać jak rękawiczki. Dlatego parafrazując pytanie postawione w temacie, należy spytać jakie są wartości przekazywane przez religię, ideologię i współczesną filozofię?
Wartości te są różne. Tak jak zawsze istniało na świecie zło tak tez było i dobro. Jedno nie może bowiem istnieć bez drugiego. Badania pokazują, że kiedyś dla młodzieży ważna była rodzina, Bóg, szczęście (bardziej rozumiane jako spokój na starość, jako zabezpieczenie bytu). Dziś „na pierwszym miejscu listy marzeń nastolatków są popularność i sława. Nawet jeżeli nie szukają popularności czy sławy dla siebie, po uszy zakochani są w tych, którzy są znani i sławni”.7 Tak więc dzisiejsze wartości są wartościami przekazywanymi przez gwiazdy muzyki, filmu, czy ogólnie telewizji i radia. Jest to pewna filozofia życiowa tych osób, ich ideologia, pokazywana na miliardach ekranów telewizorów, kina, czy radia. Patrząc na wartości jakie są przez nią przekazywane, nasze rozważania przyjmują raczej charakter przygnębiający.
Dygresję tą zrobiłem, aby pokazać, ze „stare” religie, ideologie czy filozofie wraz ze swoimi wartościami, mają bardzo małe szanse na trafienie do wielkiej liczny odbiorców, zwłaszcza wśród młodzieży. Programy i audycje religijne, cieszą się raczej małą popularnością wśród młodzieży. Ich odbiorcami są raczej osoby starsze. Kościół jako instytucja wpajająca wartości takie jak miłość, miłosierdzie, uniżenie, prostotę etc. Stal się instytucją bardzo zajętą materializmem, problemami własnymi oraz trudnościami. Coraz więcej młodzieży nie uczęszcza do kościoła, a wiele osób rezygnuje z nauki religii w szkole. Rodzina często także nie ma czasu na przekazywanie wartości. Rodzice pracują, dzieci wychowywane są przez instytucje czy znajomych, a niejednokrotnie także i grupy rówieśników.
Problem nie polega na błędnych czy nieaktualnych wartościach religii, ideologii i filozofii, ale na pojawiających się ciągle nowych hybrydach, dających łatwiejsze wytłumaczenia pytań czy posiadające mniej nakazów. Dające większą swobodę. Są to zazwyczaj ideologie młode, posiadające „płytkie” wartości; wartości oparte na przyjemnościach.
Problemem jest także coraz bardziej wykruszająca się ilość podmiotów, które poprzez religię, ideologię czy filozofię przekazywałyby te wartości i treści edukacyjne. Szkoła uznawana jest za coś koniecznego, pełnego patologii, braku indywidualizmu, jest pełna biurokracji. Nauczyciel nie ma czasu na wychowywanie dzieci, ponieważ jest zobligowany do wyrobienia się z programem nauczania. Dlatego jeżeli rodzice zrzucają odpowiedzialność wychowania, a co za tym idzie przekazania się wartości na szkolę, mogą bardzo się zawieść i w wieku nastoletnim, mieć dziecko wychowane przez telewizję. Myślę, że wiele z dzisiejszych problemów wychowawczych wynika z braku ukorzenionych wartości wśród młodzieży. Są oni zagubieni w świecie, nie mają silnych tradycji, nie maja silnych korzeni w rodzinie. Nie znają pewnych niezmiennych i najważniejszych wartości jak dobro, prawda, piękno. Ponieważ dzisiejszy świat stara się zapominać o tym co stare, sprawdzone i pewne, a wpaja nowe wartości, tworzy nowe ideologie, religie.
Oczywiście, wszystko trzeba odnosić do danego kraju, danego społeczeństwa, do danej grupy ludzi. Społeczeństwa są ze sobą zróżnicowane. Jedne bardzo ściśle bronią swoich tradycji, religii, ideologii i bardzo pieczołowicie bronią przekazywanych wartości (np. Świadkowie Jehowy), a inne bardzo łatwo przyjmują inne ideologie, mieszają je, zapominają o swoich dawnych, wypracowanych filozofiach czy tradycjach.
Tak więc, niewątpliwie filozofia; mająca bardzo solidne korzenie, ideologia związana z cywilizacją rzymską, czy religia; są źródłem wartości i treści edukacyjnych. Religia przez cały czas chroni np. przed popełnianiem samobójstwa. Ideologia stanowi podstawę przestrzegania prawa, niesie za sobą określone przekonania i wartości. Należy zaznaczyć, że najbardziej liczna z religii w naszym państwie, religia katolicka – ma w swojej filozofii i ideologii niesienie dobra, pomocy, kształcenia się, pogłębiania wiedzy o sobie i świecie, poszanowania, tolerancji czy braterstwa. Niewątpliwie są to wartości pożądane i każdy pedagog chciałby, aby młodzież je przyjmowała i akceptowała. Jednak należy pamiętać, że wszystko jest zmieniane, dostosowywane do potrzeb. Nawet religia, która jest czysta, jest jedynie narzędziem w rękach ludzi. A ludzie są zmienni, czasem mają złe intencje.
Podsumowując stwierdzam, że nie można stwierdzić, iż religia, filozofia czy ideologia nie niosą za sobą wartości i treści edukacyjnych – wręcz przeciwnie. Jednak bardzo trudno jest w dzisiejszym świecie wartości te przekazywać i wpajać młodym ludziom. Spowodowane jest to przez globalizację, komputeryzację, zmianę struktury rodziny, wymieszanie wartości i potrzeb, laicyzację społeczeństwa, zabieganie, a także przez zmieniające się na gorsze warunki ekonomiczne rodzin. Pomimo wielu wartości jakie niesie za sobą religia, ideologia czy filozofia, coraz trudniej jest je przekazywać, coraz trudniej jest je wpajać młodym ludziom. Niejako przegrywają one z popkultur ą, materializmem, konsumpcjonizmem tego świata. Myślę, że zastanawiające może być pytanie: co się stanie z światem, kiedy zabraknie już dawnych wartości, które niesione są przez te trzy elementy ludzkiej rzeczywistości? Nie umiem na to pytanie odpowiedzieć, nie jestem jasnowidzem, aczkolwiek mam nadzieję, że nie przyjdzie mi żyć w tak „wyjałowionych” z zasad i wartości świecie.
Bibliografia:
1. Tatarkiewicz W., „Historia Filozofii”, Tom 1, PWN, 2011
2. Powszechna Encyklopedia PWN, wyd. 3, PWN, 1999
3. J. Głuszyński, Wartości a wychowanie, "Chowanna" nr 2, 1983, s. 105
4. Wincenty Okoń, „Nowy słownik pedagogiczny”, Warszawa, 2001
5. Lindstrom M., „Dziecko reklamy”, Świat książki, Warszawa, 2005
6. Levitt S., Dubner S., „Freakonomia. Świat od podszewki”, Helion, Gliwice, 2005
7. Red. Sztombka S., Śliwerski B., „Idee pedagogiki filozoficznej”, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2003
8. Russo L., „Zapomniana rewolucja. Grecka myśl naukowa a nauka współczesna”, Univeritas, Kraków, 2005
9. Toffler A., „Szok przyszłości”, Kurpisz S.A., Przeźmierowo, 2007