Artykuł omawia niezbędne umiejętności psychoterapeuty grupowego. Jest skierowany do klientów, aby wiedzieli czym powinna wyróżniać się dobra psychoterapia grupowa.
TERAPEUTA GRUPOWY: PROFESJONALISTA, KOMPETENCJE I SZKOLENIA
I. Prowadzący grupy jako profesjonalista:
Określone cechy osobowości terapeuty / trenera są niezwykle ważne, ale nie wystarczające w pracy z grupą. Potrzebne są także określone umiejętności. Ważne jest ich opanowanie, ale także gotowość do adekwatnego zastosowania w danej sytuacji. Wymaga to intuicji. Wiedza dotycząca tego, kiedy i w jaki sposób używać umiejętności jest sumą praktyki, otwartości na informacje zwrotne, w tym superwizji.
Do niezbędnych umiejętności terapeuty grupowego należą:
-
Aktywne słuchanie: jest czymś więcej, niż dosłownym słuchaniem – terapeuta zwraca uwagę na komunikację niewerbalną i spójność lub jej brak z przekazem treściowym, wychwytuje ukryte przekazy, np.: kobieta opowiada o bolesnej sytuacji uśmiechając się.
-
Odzwierciedlanie: wynika z aktywnego słuchania, sprowadza się do ugłośnienia tego, co powiedział uczestnik. Rozpoczęcie własnej aktywności trenera od odzwierciedlenia może być wartościowe, obecność terapeuty nie powinna jednak się do tego ograniczać – autorzy komentują, że poprzestanie na takiej formie mogłoby nabrać charakteru zdawkowej uprzejmości.
-
Klaryfikacja: autorzy rekomendują jej pożyteczność we wczesnych fazach rozwoju grupy, jej istotą jest bowiem skupianie uwagi na podstawowych, często nienazwanych problemach, porządkowanie sprzecznych, niejednoznacznych emocji.
-
Podsumowywanie: znajduje dosłowne zastosowanie na zakończenie sesji, może być jednak szczególnie użyteczne w momentach przełomowych, trudnych, w sytuacjach impasu. Prowadzący może zapraszać do dyskusji o tym, co się dzieje innych.
-
Wspomaganie (facylitacja): chodzi o wspomaganie procesu grupowego. Służy temu stwarzanie możliwości jasnej komunikacji w grupie oraz tworzenie okazji aby grupa przejmowała odpowiedzialność za kierunek w jakim podąża.
-
Empatia: terapeuta powinien wczuć się w subiektywny świat uczestnika. Sprzyja temu różnorodność własnych doświadczeń terapeuty, dzięki którym potrafi się utożsamiać z emocjami pacjenta. Sednem empatii jest zdolność do otwartego przyjmowania doświadczeń drugiej osoby, zdolność do odczytywania subtelnych przekazów pacjenta, jednak przy zachowaniu własnej odrębności.
-
Interpretacja: może być potrzebna i pomocna o tyle, że jeśli będzie trafna i zostanie podana we właściwym czasie może wyprowadzić uczestnika z impasu. Jeśli stosujemy interpretację powinna mieć raczej formę hipotezy, której prawdziwość weryfikuje pacjent, a nie faktu. Rozwojowe dla uczestnika może być, gdy samodzielnie interpretuje własne zachowania, co ma miejsce w podejściu gestalt.
-
Zadawanie pytań: warto, by prowadzący miał świadomość co chce osiągnąć dopytując – wypytywanie może tak samo utrudnić pracę uczestnika, ponieważ go rozproszy, kiedy kontaktuje się z emocjami, np. „Dlaczego czujesz lęk?” /angażowanie sfery poznawczej/ , jak ułatwić, ponieważ prowadzący przytrzyma pacjenta na perspektywie Tu i Teraz, zwróci uwagę na uczucia, np. : „Co się dzieje z Twoim ciałem, gdy o tym mówisz?”. Wartościowe będą pytania, które prowadzą do wzrostu świadomości danej chwili.
-
Znajdywanie wspólnych mianowników: terapeuta jest wyczulony na podobieństwo problemów uczestników i w tym kontekście wzmacnia interakcje pomiędzy nimi i zwiększa spójność grupy. Większą uwagę na komunikację pomiędzy uczestnikami, niż pomiędzy kolejnymi uczestnikami a prowadzącym zwracają terapeuci, którzy preferują podejście interakcyjne w psychoterapii.
-
Konfrontowanie: konfrontacji jako narzędzia pracy w grupie mogą unikać początkowi terapeuci ze względu na lęk przed skrzywdzeniem uczestnika, także przed odwetem. Kiedy uczestnik zakłóca pracę grupy bądź uwagę zwraca wyraźna rozbieżność pomiędzy przekazem werbalnym a zachowaniem lub są inne powody konfrontacja może być bardzo potrzebną interwencją. Profesjonalna konfrontacja terapeuty będzie wskazywać na konkretne zachowanie, bez etykietowania osoby; będzie także nawiązywać do uczuć terapeuty: „coraz trudniej mi słuchać tego, jak wypytujesz ludzi i mówisz im, jacy są. Kiedy wchodzisz w interakcje z innymi, najczęściej interpretujesz ich zachowanie, a ja wciąż niewiele wiem o tobie samym. Bardzo chciałbym lepiej cię poznać”.
-
Wspieranie: bardzo ważne jest oszacowanie momentu i zasadności wsparcia. Częstym błędem jest przedwczesne wspieranie, które blokuje emocjonalne doświadczenie bolesnych przeżyć, konfliktu, itp. Innym błędem jest wspieranie uczestnika, którego zachowanie ma charakter gry, czym terapeuta będzie wzmacniać patologiczne wzorce funkcjonowania, np. tendencje zależnościowe. Dawanie zbyt dużego wsparcia może także być odebrane jako przekaz trenera, że nie uczestnik nie jest w stanie dać sam sobie oparcia.
-
Blokowanie niepożądanych zachowań: obowiązkiem prowadzącego jest niedopuszczenie do wystąpienia bądź zablokowanie nieproduktywnych, specyficznych zachowań, sytuacji. Sprowadza się to do reakcji stanowczej, jednak nieatakującej i nie pozbawionej wrażliwości. Zachowania, które terapeuta powinien blokować: dopytywanie; plotkowanie; opowiadanie historyjek; naruszanie dyskrecji; naruszanie prywatności.
-
Diagnozowanie: to coś więcej, niż identyfikacja symptomów i typu osobowości uczestnika, obejmuje uchwycenie problemowych zachowań i dobranie stosownych interwencji, włączając zasadność udziału w grupie.
-
Modelowanie: jest jednym z lepszych sposobów uczenia się uczestnika. Promowane przez terapeutę zachowania powinny być spójne z jego zachowaniem wobec innych. W grupach współprowadzonych przez dwie osoby ich wzajemne interakcje są dodatkowym modelowaniem norm relacji między uczestnikami.
-
Naprowadzanie / sugerowanie: może dotyczyć myślenia, działania uczestnika, terapeuta może proponować eksperyment behawioralny, nakłaniać do zmiany spojrzenia. Sugerowanie / naprowadzanie może także dotyczyć wzajemnie uczestników między sobą. Terapeuta powinien być uważny, by rady, podpowiedzi nie zablokowały procesu samodzielnych poszukiwań uczestnika. Celem sugestii powinno być wzmocnienie gotowości do podejmowania własnych decyzji.
-
Inicjowanie: pożądanie jest wypośrodkowanie – z jednej strony terapeuta powinien ukierunkowywać pracę grupy, nadawać jej strukturę, pomagać w utrzymaniu skupienia na zadaniu, z drugiej nie może być w tym zbyt aktywny, gdyż stłamsi reaktywność grupy, gotowość do przejęcia odpowiedzialności za własny rozwój poszczególnych członków;
-
Ewaluacja: jej istotą jest bieżąca ocena momentu grupy, etapu w rozwoju procesu. Terapeuta uczy grupę oceniać sytuację, co pomaga też grupie decydować o dalszym kierunku rozwoju, pracy. Przykład: „Czuję, iż na mnie spoczywa ciężar inicjowania aktywności w grupie i że czekacie, aż ja coś zrobię, aby dodać wam energii. Namawiam was, aby każdy przemyślał swoje zachowanie i ocenił, w jakim stopniu czuje się osobiście odpowiedzialny za dalszy ciąg pracy. Następnie pomyślcie, proszę, co konkretnie chcielibyście zmienić w tej grupie”.
-
Zakończanie: kiedy czas na koniec całej pracy grupy terapeuta powinien umieć przekazać uczestnikom jak mogą przenieść to, czego się nauczyli w grupie na sytuacje codziennego; przygotować – mówić, przepracować możliwe psychologiczne problemy związane z opuszczeniem grupy; uwzględnić kontrolne spotkania grupy; udzielić informacje o ewentualnych dalszych / alternatywnych możliwościach terapii; konsultacji.
-
Prowadzenie grup w ujęciu zintegrowanym:
Niektóre programy szkoleniowe koncentrują się głównie na umiejętnościach diagnostycznych i terapeutycznych, inne na cechach osobowych jako podstawach umiejętności. Optymalne spojrzenie integruje oba aspekty. Początkujący terapeuta może czuć się przytłoczony mnogością wymaganych umiejętności. Pamiętać należy, że można opanować je na różnym poziomie – nie obowiązuje tutaj zasada „wszystko albo nic”. Proces opanowywania ma charakter ciągły, obejmuje szkolenia, superwizje, dobrym sposobem jest własny udział jako uczestnika w grupie. Umiejętności te są ze sobą powiązane.
-
Prowadzenie grup w kontekście różnych kultur:
Jeśli terapeuta prowadzi grupę, w której uczestnicy są z różnych kultur powinien rozpoznawać i rozumieć własne stereotypy, uprzedzenia n/t innych grup rasowych, i in. Być świadomy tego, w jaki sposób jego doświadczenia kulturowe ukształtowały jego postawy, system wartości, sądy n/t zdrowia psychicznego. Nie powinien żywić przekonania o wyższości własnego dziedzictwa. Powinien aprobować, cenić różnorodność różnych kultur. Nie narzuca swojego, specyficznego kulturowo, systematu wartości. Jest świadomy doświadczanych przez uczestników barier. Prowadzenie grupy zróżnicowanej kulturowo wymaga diagnozy dot. stopnia identyfikacji uczestników ze swoją kulturą, a stopnia w jakim oderwały się od swojego dziedzictwa.
Model pracy ze współprowadzącym. /D/
-
Problem kompetencji i szkolenia:
-
Terapeuta może oferować jedynie takie usługi, stosować tylko takie techniki, które nabył na drodze szkoleń i doświadczenia. Jest odpowiedzialny za świadczenie usług zgodnie z własnym i kompetencjami, praca w nowym obszarze wymaga szkoleń, superwizji.
-
Różne grupy wymagają różnych kwalifikacji – ktoś może być przygotowany do pracy ze studentami, nie ma jednak kompetencji do pracy z dziećmi, itp.
-
Wymagane jest formalne potwierdzenie kwalifikacji – certyfikacji, dyplomy, itp., choć nie dają one całkowitej pewności dostatecznych kompetencji, różny jest program kształcenia.
-
Terapeuta powinien znać swoje ograniczenia. Aby je poznać warto odpowiedzieć sobie na pytania:
1. Z jakiego rodzaju klientami potrafię kompetentnie pracować?
2. W jakich dziedzinach jestem ekspertem?
3. Jakimi technikami posługuję się w sposób pewny?
4. Jak głęboko mogę pracować z klientem w sposób dla niego bezpieczny?
5. Kiedy powinienem zasięgnąć porady innego specjalisty w sprawie danego klienta?
6. Kiedy powinienem skierować klienta do kogoś innego?
-
Profesjonalny terapeuta zna uzasadnienie dla proponowanej przez siebie interwencji. Potrafi prostym, zrozumiałym dla uczestnika językiem objaśnić cel, metody.
-
Za podstawowe dla prowadzenia grup uznaje się:
-
znajomość własnych mocnych / słabych stron
-
świadomość własnego systemu wartości
-
umiejętność scharakteryzowania typowych stadiów rozwoju grupy
-
umiejętność opisania konstruktywnych i destrukcyjnych ról, zachowań członków
-
znajomość czynników terapeutycznych działających w grupie
-
rozumienie znaczenia oceny wyników pracy całej grupy i poszczególnych uczestników
-
świadomość kwestii etycznych specyficznych dla pracy z grupą.
-
-
Do podstawowych umiejętności terapeuty grupowego zalicza się:
-
otwieranie i zamykanie sesji
-
modelowanie zachowań grupie
-
otwieranie się w adekwatny sposób w grupie
-
udzielanie i przyjmowanie informacji zwrotnych
-
pomaganie uczestnikom w nadawaniu znaczenia temu, czego doświadczyli w grupie oraz w zintegrowaniu a także w zastosowaniu w życiu tego, czego się nauczyli w grupie
-
-
W szkoleniu terapeuty grupowego rekomenduje się: odbycie własnej psychoterapii, udział w treningu terapeutycznym, udział w grupie superwizyjnej.
-
Terapeuta nie jest w stanie skutecznie pomóc uczestnikom w pracy nad ich wewnętrznymi konfliktami, jeśli sam nie dostrzegl w sobie konfliktów i nie zmierzył z nimi.
-
Superwizja może zweryfikować różne, specyficzne postawy terapeuty: np. unikanie konfrontacji, nadmiarowe wspieranie klientów, potrzeba kontroli wobec innych.
-
-
Łączenie dydaktyki z metodami opartymi na doświadczeniu własnym jest kontrowersyjne etycznie. Kontrowersja etyczna odnosi się do tego, że osoby prowadzące szkolenia często funkcjonują w wielu rolach: trenera – terapeuty, instruktora, superwizora i oceniającego. Stwarza to podwójne relacje, z czym wiążą się obawy studentów, że instruktor wystawiając oceny będzie kierować się obserwacjami dotyczącymi uczestnictwa w grupie treningowej. Przed prowadzącymi szkolenia terapeutyczne stoi zadanie zróżnicowania pracy z grupą bazującą na procesie i grupą terapeutyczną. Prowadzący powinien kontrolować swoje postępowanie, być świadomy celu warsztatowego szkolenia.