Jako osoba, która pracuję dla fundacji Academia Iuris, której celem jest udzielanie pomocy prawnej osobą niezamożnym, których nie stać na skorzystanie z profesjonalnej pomocy często spotykam się z tematyką prawa wykroczeń, w szczególności nakładanych przez organy uprawnione mandatów karnych (najczęściej przez Straż Miejską – mała dygresja z mojej strony).
Nie jest to zagadnienie skomplikowane, ale istnieją pewne zasady rządzące tą materią, które świadomy obywatel powinien znać. Zgodnie z zasadą - nieznajomość prawa szkodzi, szczególnie gdy boleśnie dotyka kieszeni obwinionego, który nie czuję się winny popełnienia wykroczenia lub w nie takim stopniu jaki zarzuca mu organ nakładający.
Na początku zajmijmy się wysokością grzywny nakładanej w postępowaniu mandatowym. Grzywnę można wymierzyć obecnie od 20 zł do 500 zł. Jednakże w przypadku zbiegu przepisów ustawy grzywna w trybie mandatowym może sięgnąć 1000 zł. W sprawach z zakresu niektórych naruszeń warunków transportu drogowego (art. 96 § 1a pkt 2) oraz z ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych (art. 96 § 1aa) i w postępowaniu przed inspektorem pracy (art. 96 § 1a pkt 1) - 2000 zł, a w razie tzw. recydywy w odniesieniu do naruszeń praw pracownika - nawet 5000 zł (§ 1b art. 96).
Spieszę wyjaśnić co oznacza zbieg przepisów ustawy. Zbieg przepisów ustawy zachodzi wówczas, gdy sprawca jednym zachowaniem narusza równocześnie kilka przepisów materialnego prawa wykroczeń, a więc gdy jego czyn wyczerpuje znamiona wykroczeń określonych w dwu lub więcej przepisach ustawy (art. 9 § 1 k.w.). Czyli np. gdy kierowca jedzie bez włączonych świateł mijania oraz jednocześnie przekracza dozwoloną prędkość. Dla ograniczenia się do wymierzenia grzywny mandatem przy zbiegu przepisów ustawy istotne jest wówczas, aby w odniesieniu do wszystkich naruszonych przepisów był dopuszczalny tryb mandatowy.
Inaczej jest w przypadku gdy sprawca dopuścił się kilku wykroczeń (kilku odrębnych zachowań) np. gdy sprawca przekroczył limit prędkości , a w rozmowie z funkcjonariuszem narusza wydane przez władze samorządowe przepisy o zachowaniu się w miejscach publicznych (art. 54 k.w.) W takim przypadku za każdy z tych czynów może otrzymać mandat i suma grzywien nałożonych tymi mandatami może przekroczyć granicę przewidzianą w art. 96 § 1 ( 1000 zł), gdyż granica ta ustalona jest dla grzywny nakładanej jednym mandatem.
Kiedy mandat karny może być nałożony?
W obecnym stanie prawnym, stosownie do § 1 art. 97 k.p.w, mandat może więc być nałożony przez organy mandatowe wedle następujących reguł:
a) w razie schwytania sprawcy na gorącym uczynku wykroczenia (tzn. w czasie realizowania znamion danego wykroczenia) lub bezpośrednio potem, a więc po jego dokonaniu lub w pościgu także po przerwaniu samego dokonania (art. 97 § 1 pkt 1), przy czym nie ma już wymogu, aby ujmującym był funkcjonariusz organu mandatowego, istotne jest jedynie, aby doszło do ujęcia sprawcy we wskazany sposób ;
b) w razie stwierdzenia przez funkcjonariusza faktu popełnienia wykroczenia naocznie, ale pod nieobecność sprawcy, gdy nie ma wątpliwości co do tożsamości tego sprawcy (art. 97 § 1 pkt 2). Tym razem czyn musi naocznie stwierdzić funkcjonariusz organu mandatowego, ale także po wskazaniu mu miejsca wykroczenia przez inną osobę. Mandat może być wówczas nałożony w ciągu 90 dni (art. 97 § 1),także liczonych od daty ujawnienia czynu, a po tym terminie można już tylko wystąpić o ukaranie sprawcy przez sąd;
c) w razie stwierdzenia przez funkcjonariusza wykroczenia za pomocą urządzenia kontrolno-pomiarowego, jeżeli nie ma wątpliwości co do osoby sprawcy (art. 97 § 1 pkt 3). Mandat można nałożyć tylko w ciągu 180 dni od dnia ujawnienia czynu.
Tryb mandatowy jest niedopuszczalny:
a) gdy za czyn należałoby orzec środek karny( np. przepadek, zakaz prowadzenia pojazdów);
b) jeżeli zachodzi sytuacja określona w art. 10 § 1 k.w., tzn. czyn sprawcy wyczerpuje jednocześnie znamiona wykroczenia i przestępstwa (takim czynem może być kradzież, gdy wartość skradzionej rzeczy powyżej 250 zł traktuję się jako przestępstwo, poniżej – jako wykroczenie).
Dostałem mandat i co dalej?
Po pierwsze nałożenie grzywny mandatem jest uzależnione od zgody sprawcy, który zawsze może odmówić przyjęcia mandatu. Tutaj pojawia się zasadniczy problem w praktyce. Grono osób podpisuję mandaty bezrefleksyjnie licząc, że może później zaskarżyć decyzję organu nakładającego. I w rzeczywistości istnieje taka możliwość, ale w tej materii są poważne ograniczenia.
Gdy już pokwitowaliśmy mandat kredytowany ( taki stosowany jest najczęściej) to staję się on w świetle prawa prawomocny. Oznacza to, że przysługuje nam jedynie nadzwyczajny środek zaskarżenia. Ukarany może wówczas w zawitym terminie 7 dni od uprawomocnienia się mandatu, tj. od zapłacenia mandatu gotówkowego lub zaocznego, lub od daty przyjęcia mandatu kredytowanego, wystąpić do sądu właściwego do rozpoznania sprawy, na terenie którego mandat nałożono, o jego uchylenie. Uchylenie takie może nastąpić gdy:
1) gdy grzywnę nałożono za czyn niebędący czynem zabronionym jako wykroczenie;
2) gdy grzywnę nałożono mandatem na osobę niemającą ukończonych lat 17;
3) gdyby ukaranym okazała się osoba niepoczytalna z racji choroby psychicznej;
Nie ma więc powodu do uchylenia mandatu, gdy czyn, za który nałożono nim grzywnę, należy zakwalifikować z innego przepisu prawa wykroczeń, niż uczynił to organ mandatowy, w tym nawet gdyby w odniesieniu do prawidłowej jego kwalifikacji tryb mandatowy był niedopuszczalny. Nie można też jednak uchylić mandatu, gdy nałożona grzywna przekracza granice kary, która może być nałożona w postępowaniu mandatowym, ani nawet gdy mandat nałożył organ nieuprawniony do nakładania grzywien mandatem za dany czyn (T. Grzegorczyk, Komentarz KPW wyd V).
Widzimy tu, że wzruszalność przyjętego mandatu karnego jest bardzo ograniczona i pozbawiamy się praktycznie możliwości obrony, nie mówiąc o próbie zmniejszenia grzywny bądź zamiany jej na inną karę np. ograniczenia wolności co dla osób biednych jest czasem lepszym wyjściem niż późniejsza egzekucja majątku, która często sprowadza się do pobierania części wynagrodzenia, renty, emerytury, ale nie tylko.
Inaczej przedstawia się sytuacja gdy mandatu nie przyjmujemy. Sprawa wtedy przekazywana jest do sądu, który rozstrzyga na podstawie całokształtu zgromadzonego materiału dowodowego, biorąc pod uwagę np. zeznania świadków, szkodliwość społeczną czynu i inne okoliczności, które mają znaczenie w sprawie. Trzeba pamiętać, że sąd nie jest zobowiązany wysokością wymierzonej kary , która zaproponował organ nakładający, ale decyduję o tym swobodnie w granicach ustawowego zagrożenia. Nie musimy także obawiać się, iż w razie wyroku sądu zostaniemy wpisani do Krajowego Rejestru Karnego, gdyż następuje to tylko w wyjątkowych przypadkach gdy obwinionemu wymierzona jest kara najsurowsza znana dla prawa wykroczen, czyli kara aresztu.
Koszty procesu w razie uniewinnienia lub umorzenia postępowania w sprawie ponosi co do zasady Skarb Państwa . W przypadku nałożenia grzywny za wykroczenie sąd obciąża obwinionego zryczałtowanymi wydatkami postępowania oraz innymi należnościami o ile należności takie powstały w postępowaniu, takimi jak np. wynagrodzenia dla biegłych czy instytutów i instytucji powołanych do wydania opinii. Wysokość zryczałtowanych wydatków postępowania w sprawach o wykroczenia przed sądem pierwszej instancji za postępowanie zwyczajne lub przyspieszone wynosi 100 zł.Wysokość zryczałtowanych wydatków w sprawach o wykroczenia za postępowanie przed sądem drugiej instancji wynosi 50 zł od jednego obwinionego.
Dodatkowo może dojść do wydatków za badanie chemiczne krwi lub moczu, które wynosi 60 zł, a także do badania zawartości alkoholu w wydychanym powietrzu urządzeniem elektronicznym - 20 zł.