Dlaczego izraelski Bóg JHWH ukradł Baalowi jego pojazd?

Stary Testament kilkukrotnie opisuje pojawienie się Boga, są to tzw. teofanie. Bóg ukazuje się osobiście przy okazji wielu ważnych wydarzeń, jak np. pojawienie się na ziemi pierwszych ludzi, koniec potopu, gdy kładzie łuk na niebie, na Synaju, gdy daje Prawo. Ta ostatnia teofania bywa często przywoływana przez proroków, ponieważ w ich ujęciu doszło wtedy do powstania Izraela. Ciekawość rozbudzają elementy towarzyszące teofaniom Boga JHWH, np. boski środek transportu.  Tym wehikułem jest "obłok", a właściwie coś co tekst hebrajski starał się oddać za pomocą wyrazu עָב 'ab "schody, chmura, gąszcz". Tłumaczenie jako "obłok" wzięło się prawdopodobnie stąd, że do teofanii tych dochodziło zwykle na niebie. Innym wyrazem, który pojawia się równie często przy okazji opisywania teofanii jest רָכַב rakaw. Używa się go do opisywania czynności ujeżdżania konia lub jeżdżenia w rydwanie.

Teofanie starotestamentowe

W Starym Testamencie Bóg JHWH opisywany jest jako ten, który ukazuje się na niebie, w przestworzach, w zasięgu ludzkiego wzroku. Wczytując się w te opisy można odnieść wrażenie, że ukazywanie się Boga nie było zjawiskiem wyjątkowym, lecz dość częstym. Już wędrujący po pustyni Izraelici mogli Go obserwować, czytamy bowiem: "jeździ po niebie [...] we wspaniałości swojej nad obłokami" (Pwt 33,26). Później, już w okresie monarchii izraelskiej, Bóg JHWH równie często musiał się ukazywać, ponieważ z Psalmów mamy chyba najwięcej przykładów teofanii. Dochodzi w nich także do nowego spostrzeżenia, mianowicie Bóg JHWH nie tylko "jeździ na niebiosach", ale także w  "Niebiosach odwiecznych", czyli w przestrzeni międzygwiezdnej (Ps 68,34).

Jahwe dosiadający Cheruby

Nie tylko "boski wehikuł" stanowi element charakterystyczny w opisach teofanii w Starym Testamencie. Innym elementem, dużo rzadszym, a przez to ciekawszym, jest zaprzęg rydwanu Boga, a mianowicie Cheruby. Psalm 18 opisuje pożegnanie Boga JHWH i jego powrót do nieba takimi oto słowami: "Dosiadł cheruba i uleciał, i poszybował na skrzydłach wiatru" (Ps 18,11). Cheruby wyobrażano sobie jako wielkie skrzydlate anioły. Ich nazwa - כְּרוּב - dosłownie oznacza "tego, który jest blisko", możliwe także że pochodzi ona od perskiego słowa "gryf".

Pierwszy raz dwa Cheruby pojawiają się w Księdze Rodzaju, gdy zostają strażnikami bram, które prowadzą do nieba. Ale Cheruby nie pojawiają się tylko w Biblii, chociaż w niej mamy liczne bardzo dokładne ich opisy, to znamy także wiele wyobrażeń Cherubów, a właściwie Kerubim, z Egiptu, Sumeru, Kanaanu i Grecji.  Z Egiptu pochodzi obraz dwóch uskrzydlonych postaci strzegących ducha Króla Tutanchamona, który odszedł do nieba.

W narracji biblijnej, w okresie ustanowienia Świątynii, mowa jest o tym, że figurki Cherubów zostają umieszczone na Arce Przymierza - swoimi skrzydłami okrywają Przebłagalnię (Wyj 28,15). Ten motyw powtórzony zostaje także w Egipcie. W tym samym grobowcu, w którym znaleziono wizerunek Cherubów, nasuwający na myśl słowa z Księgi Rodzaju, znaleziona została także skrzynia wielkością odpowiadająca Arce Przymierza, z dwoma uchwytami do noszenia oraz Anubisem siedzącym na wieku. Anubis to egipski bóg towarzyszący zmarłemu na sądzie pośmiertnym.

Związki z opisami teofanii kultur ościennych

Jedno charakterystyczne określenie Boga JHWH znajdujące się w Księdze Izajasza każe rozszerzyć analizę tego motywu o teksty kultur ościennych. W Biblii czytamy bowiem, że "Pan jedzie na szybkim obłoku" (Iz 19,1). Użyte jest tutaj sformułowanie rokeb ba'arabot. Identyczne słowa użyte są w kananejskim tekście poświęconym Baalowi pt. "Cykl Baala", czytamy w nim: "Oto zaprawdę Baal zakróluje, dosiadający obłoków rkb 'rpt pała ku władzy" (Cykl Baala, 12.iv, s. 121). 

Izrael zajmujący Kanaan musiał toczyć walkę o zachowanie swojej tożsamości, która nota bene nie była jeszcze ugruntowana. Walka toczyła się na miecze, ale i na pióra. Przelano hektolitry krwi, ale i zapisano setki zwojów. Ta druga płaszczyzna walki jest wyjątkowo interesująca dla biblistów, bowiem na niej Bóg JHWH toczy walkę z Baalem i odbiera mu wszystkie jego przymioty. Teraz to JHWH rządzi, podróżuje po niebie i jest Bogiem grzmotów.

Innym charakterystycznym motywem związanym z Baalem, który przeszedł na własność Boga JHWH jest zaprzęg boskiego rydwanu. W tym wypadku możemy podziwiać materiał ikonograficzny przedstawiający Adada (prawdziwe imię Baala) dosiadającego Cheruby. Ten motyw znajdzie swoje miejsce na kartach biblijnych w Księdze Ezechiela.

Teofania w Księdze Ezechiela

Wszystkie te wspomniane charakterystyczne elementy - Rydwan z obłoku, Cheruby - złożyły się na "kanoniczną" wizję tronu bożego z Księgi Ezechiela. Została ona przy tym wzbogacona o element "kół", który został wzięty z wcześniejszych pism starotestamentowych. W Psalmie 77 czytamy: "Głos Twego grzmotu wśród terkotu kół, pioruny świat rozjaśniły, poruszyła się i zatrzęsła ziemia" ( Ps 77,19). Nie miejsce tutaj na analizę tego co widział Ezechiel, ale warto zaznaczyć, że jego wizja stała się materiałem na którym "pracowali" późniejsi autorzy pism apokryficznych. Zawarte w nich teofanie zawsze w jakiś sposób odwołują się właśnie do niej. Samo przeżycie wizji Tronu JHWH było później odtwarzane przez mistyków żydowskich i zostało nazwane wizją merkawy. Być może także Apostoł Paweł miał podobne doświadczenie.

Tron Boga

Wizja z Księgi Ezechiela została nazwana wizją Tronu Bożego. Jej elementami były wspomniane Cheruby. Motyw umieszczania Cherubów pod tronem bożym nie pojawia się tylko na kartach biblijnych, ale znajdujemy go także na fenickich grobowcach. Tutaj przykład tronu fenickiego króla Ahirama. Relief pochodzi z królewskiego grobowca z około X w. p.n.e.

Żeby atmosferę zagęsić jeszcze bardziej można wskazać na wytwór sztuki izraelskiej, która mimo II przykazania dostarczyła nam wizję Boga JHWH zasiadającego na tronie. Autor tej pieczęci starał się być wierny wizji Ezechiela, dlatego wyeksponował jej charakterystyczne elementy: koła i skrzydła.

więcej tekstów

Bibliografia:

Theological Dictionary of the Old Testament, Tom 13, s. 487-488.
Mark S. Smith,The Early History of God: Yahweh and the Other Deities in Ancient Israel.
Ł. Toboła, Cykl Baala z Ugarit (Teksty Starożytnej Syrii i Palestyny 1).