Badacze często dochodzą do wniosku, że w relacji Mateusza o przybyciu magoi krzyżują się oczekiwania dwóch religii: żydowskiej i zaratusztrańskiej, sprowokowane przez Balaama.
Po pierwsze nie wiadomo czy było ich na pewno trzech. Taką wersję przekazuje Tradycja kościoła rzymskokatolickiego (źródło traktowane jako objawienie). Pewne jest tylko to, że o trzech darach złożonych Mesjaszowi wspomina Ewangelia Mateusza, i tylko stąd wysnuwano wniosek o liczbie przybyszów. Nie byli to także raczej królowie, jak często się ich tradycyjnie określa, ponownie przekaz biblijny tego nie potwierdza. Mimo to, mało kto chyba kiedykolwiek wątpił w autentyczność przekazu Mateusza. Do dziś jednak nikt nie zidentyfikował tajemniczych przybyszów, nie podał ich imion, ani miejsca z którego pochodzili. Jednak kilka elementów układanki da się złożyć i trochę sprawę rozjaśnić.
Jednak królowie?
Pierwsi chrześcijanie chcieli bardzo by wydarzenie opisane przez Mateusza było wypełnieniem proroctw Starego Testamentu. Bo, może nie wszyscy to zauważają, Księga Psalmów istotnie zapowiadała, że królowie przybędą pokłonić się Mesjaszowi.
Królowie Tarszysz i wysp niech przyniosą dary, Królowie Saby i Seby niech złożą daninę, Niech mu oddają pokłon wszyscy królowie, Niech mu służą wszystkie narody!
Ps 72,10-11
Czy jednak chodzi tutaj o wydarzenie opisane przez Mateusza? Być może tak, a być może, o czym należy zawsze pamiętać, jest to proroctwo dotyczące ostatecznego zwycięstwa Mesjasza i może należy je lokalizować dużo później?
Za to jednoznacznie z relacją Mateusza współgra werset wskazany przez Justyna Męczennika, ojca apostolskiego z II wieku:
Tymczasem proroctwo zawiera ten oto dodatek: 'Zanim by dziecię umiało mówić: ojcze i matko, weźmie moc Damaszku i łupy Samarii'[por. Iz 8,4]. I nie możecie też pokazać żadnego Żyda, któremu by się kiedykolwiek taka rzecz wydarzyła. My natomiast możemy udowodnić, że to się spełniło w naszym Chrystusie. Skoro się On bowiem narodził, przybyli magowie z Arabii i pokłon Mu oddali, przedtem zaś poszli do Heroda.("Dialog z Żydem Tryfonem" 77,3-4).
Tak czy inaczej oba wersety wspierają tradycyjny przekaz o adoracji królów. Biblia jednak mówi o mędrcach, czy raczej o magoi.
A może magowie?
Tradycję o królach i biblijny przekaz o magoi starał się zsynchronizować między innymi Tertulian (ur. 155), który dowodził, że w magoi przybyłych ze Wschodu należy widzieć królów, a właściwie tłumaczył, że magoi byli poważani niczym królowie:
Należy uznać owych wschodnich magów, którzy obdarzają tak wczesne dzieciństwo Chrystusa złotem i kadzidłem. I wzięło dziecię moc Damaszku bez bitwy i oręża [por. Iz 8,4] (...) O tym darze złota mówi również Dawid: 'I dadzą mu ze złota Saby' oraz 'królowie Arabów i Saby złożą mu daniny' [Ps 72,15]. Bo istotnie Wschód uważał magów prawie za królów, a Damaszek dawniej był dołączony do Arabii, zanim nie została przekształcona z podziału krain syryjskich w Syrofenicję. Jej to 'moc' wziął wówczas Chrystus, przyjmując jej znaki, złoto i oczywiście pachnidła. A 'łupy Samarii' zaś znaczy, że samych magów pojął, gdy rozpoznali go i uczcili darami i oddali hołd na kolanach [Mt 2,11] jako Panu i królowi i to za świadectwem wskazania i przewodem gwiazdy [Mt 2,9]. Stali się łupami Samarii, to znaczy bałwochwalcy uwierzyli teraz w Chrystusa ("Przeciw Żydom" 9).
Skąd przybyli?
Dopiero w XII w. pojawiła się informacja, której nie udało mi się potwierdzić, że pochodzili oni z Chaldei, znad rzeki Saby. Co ciekawe z Ur Chaldejskiego pochodził przecież ojciec Abrahama ,Terach. Jaki ten świat mały! Co więcej są to też tereny, na których rozwijała się prężnie pewna religia, o której chrześcijanie jeszcze zbyt mało wiedzą - zaratusztranizm.
Skąd wiedzieli, że mają czekać na gwiazdę?
Odpowiedź na to pytanie nie jest aż taka trudna jakby się mogło wydawać - bo ona aż się sama narzuca. Jednym z pierwszych, który o tym napisał wprost był Orygenes:
Że zaś miał wzejść jak gwiazda z rodu Abrahamowego, oznajmił Mojżesz, kiedy mówił: 'Wzejdzie Gwiazda z Jakuba, i Wódz z Izraela' [Lb 24,17]. A inne Pismo powiada: 'Oto Mąż! Wschód imię Jego' [Za 6,12 LXX: Ἀνατολὴ]. Gdy bowiem w chwili narodzenia Jego na niebie wzeszła gwiazda, jak to napisano w Pamiętnikach Jego apostołów, zrozumieli to magowie z Arabii, przybyli i oddali Mu pokłon. ("Dialog z Żydem Tryfonem" 106,4).
Orygenes zastosował skrót myślowy, bowiem nie Mojżesz to oznajmił, lecz Balaam - pogański prorok. Na rozkaz Boga JHWH prorokował Izraelowi w taki sposób:
Widzę go, lecz nie teraz, oglądam go, lecz nie z bliska. Wzejdzie gwiazda z Jakuba, Powstanie berło z Izraela, I roztrzaska skronie Moabu, Ciemię wszystkich synów Seta.
Lb 24,17
Balaam, wspomniany przez Stary Testament, prorok pogański, pierwszy od którego przychodzi tak wyraźna zapowiedź Mesjasza, którego zapowiadać będzie gwiazda, był wielką i dobrze znaną postacią także poza kręgiem biblijnym. W 1967 r. odkyto w Deir 'Alla inskrypcję z proroctwem niejakiego Bileama, syna Beora (por. Lb 22-24). Balaam był królewskim prorokiem z Mezopotamii, być może związanym z Midianitami. Midianici w późniejszym okresie weszli w skład Medo-Persji, a później przecież imperium perskie władało Izraelitami z pokolenia Judy. Postać Balaama i możemy także zakładać, że proroctwo, które wygłosił zostało zaniesione dalej na wschód. Mamy ku temu kilka ważnych przesłanek - biblijnych i pozabiblijnych.
Przeczytaj pozabiblijne proroctwo Balaama
Określenie magoi pojawia się nie tylko u Mateusza, ale także wiele razy w Księdze Daniela, która staje się pomostem między Balaamem a relacją Mateusza. Relacje o magoi przekazują także źródła pozabiblijne, np. grecki historyk Herodot, piszący w IV w. p.n.e. w swoich "Dziejach". Herodot pisał na temat wojen perskich i z Persją łączył własnie magoi, nazywając ich "wykładaczami snów" (por. Dzieje, s. 36). Wracając na chwilę do Księgi Daniela, pamiętajmy, że Daniel zaszedł dosyć wysoko w hierarchi i został mianowany... Rab-Mag - Mistrz Magoi.
Król Nebukadnesar, twój ojciec, ustanowił go (Daniela) przełożonym nad wróżbitami, czarownikami. Dn 5,11
Podsumujmy krótko: Balaam około 1200 r. p.n.e. ogłasza Izraelowi nadejście Mesjasza, którego zapowie gwiazda, Balaam staje się ważnym prorokiem w Mezopotamii, w VI w. p.n.e. Izrael trafia do niewoli babilońskiej pod władzę perską, Daniel zostaje zwierzchnikiem magoi, którzy wywodzą się od Balaama, Daniel przepowiada (trafnie) datę nadejścia Mesjasza. Proroctwo w tradycji pozabiblijnej zostaje utrwalone w pismach - jak wspomniałem zbyt słabo znanego - zaratusztranizmu. Pytanie za 100 punktów, jak nazywa się kasta kapłanów w religii zaratusztrańskiej? Magoi.
Przeczytaj precyzyjne proroctwo Daniela odnoszące się do Mesjasza
I nagle wszystko staje się jasne.
Proroctwo o Mesjaszu poza Biblią
Właśnie od tego okresu - mniej więcej gdy Izraelici trafili do niewoli babilońskiej - zaczęto spisywać święte pisma zaratusztranizmu, tzw. Awestę (pierwszą wersję zniszczono za Aleksandra Wielkiego, ale później ją odtworzono, poza tym znana za pewne była tradycja ustna). Choć ostateczne redakcje sięgają jeszcze drugiego tysiąclecia nowej ery, to ich początek uznaje się w przybliżeniu w VII-VI w. p.n.e. W tych pismach, poza wieloma interesującymi wątkami, którymi teraz się nie możemy zająć, pojawia się oczekiwanie Soaszjanta... tzn. Mesjasza, który narodzi się z dziewicy i zbawi świat. Zapowiedź nadejścia Saoszjanta znajduje się w Jaszcie, częsci Awesty, świętego pisma Zaratusztranizmu (Jaszta 19,88-98, ang). Niechcąc się tutaj rozwodzić nad szczegółami mogę tylko dodać, że badacze często dochodzą do wniosku, że w relacji Mateusza o przybyciu magoi krzyżują się oczekiwania dwóch religii: żydowskiej i zaratusztrańskiej, sprowokowane przez Balaama - koło zamachowe historii świata. A jako ciekowostkę można dodać, że niedaleko Mosulu, w Iraku, znajduje się kościoł pochodzący z VI w. n.e., który na fundamentach z I w. n.e. ma wyryty napis: "Kościół trzech Magoszi". Na ten temat można by jeszcze dużo napisać, ale to może za rok.
Bibliografia:
1. Hadrian Mar Elijah Bar Israel, The Star of Betlehem, 2013, s. 4.
2. Marek Baraniak, Profetyzm Kananejski a Profetyzm Balaama z Deir 'Alla ("Żyjemy dla Pana" (Rz 14,8). Studia ofiarowane Siostrze Profesor Ewie J. Jezierskiej OSU, red. W. Chrostowski, Rozprawy i Studia Biblijne 23; Warszawa 2006.
3. Herodot, Dzieje, s. 36.
4. Słownik Tła Biblii, Vocatio, s 100.
5. Avesta, Catholic Encyclopedia.
6. Anders Hutgård, The Magi and the Star: The Persian Background in Texts and Iconography, w Peter Schalk, Michael Stausberg (red), Being Religious and Living through the Eyes, Uppsala, Almqvist & Wiksell International, 1998, Acta Universitatis Upsaliensis: Historia Religionum (14), ss. 215-225. cytat>>
"And Anders Hutgård concluded that the Gospel story of the Magi was influenced by an Iranian legend concerning magi and a star, which was connected with Persian beliefs in the rise of a star predicting the birth of a ruler and with myths describing the manifestation of a divine figure in fire and light."