Tajemniczy uśmiech Jezuska i ptaszek

Sekret wizerunku małego Jezusa z czyżykiem.

Sekret wizerunku małego Jezusa z czyżykiem.

http://marek-sikorski-autor.blog.pl/

Co może mieć mały Jezusek wspólnego z ptaszkiem? To naprawdę nie jest dziwne pytanie. Każdy, kto wchodzi przez południowy portal do kościoła pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kłodzku, zwykle zwraca uwagę na znajdującą się w pobliżu starą późno gotycką kaplicę św. Jakuba. W niej, na tle średniowiecznych fresków, stoi przy ścianie wysoka, wykonana z dębowego drewna gotycka figura Maryi z Dzieciątkiem. Wnikliwy obserwator, pielgrzym lub pobożny turysta zauważyć może w tej rzeźbie czułe spojrzenie Maryi skierowane w stronę spoczywającego na Jej lewej ręce Jezuska. On zaś wita każdego tajemniczym uśmiechem i rękoma próbuje schwytać siedzącego na Jego lewym kolanie ptaszka. Ta subtelna scena stworzona ręką średniowiecznego artysty ukrywa w sobie jeden z najważniejszych religijnych sekretów odnoszących się do człowieka.

Gotycka rzeźba, Madonna z Dzieciątkiem, Kłodzko

Jaki? Spróbujemy to sobie wyjaśnić.
Madonna z Dzieciątkiem należy od najstarszych tematów w sztuce sakralnej. Był on inspirowany nauką o Maryi jako Matce Zbawiciela. Madonny z Dzieciątkiem przedstawiano na przestrzeni dziejów w różny sposób, ale zawsze bogaty w ideowe treści. Jako dostojną Królowę na tronie, jako pełną macierzyństwa Niewiastę, świadomą powołania Jej Syna, czy też jako piękną niewiastę o ponad ludzkiej urodzie — Maryję Matkę Jezusa. Przedstawieniom Madonny z Dzieciątkiem towarzyszyły często różne symbole, jak berło, jabłko, korona, ale też znanym symbolem od wielu stuleci, szczególnie w średniowieczu był wizerunek ptaka. Dziś jest on już prawie zapomniany, kiedyś był zrozumiały i oczywisty, niósł z sobą bardzo piękne treści. O tym powiemy za chwilę, tymczasem wróćmy do naszej Madonny z Dzieciątkiem zwanej w tradycji kłodzkiej „Madonną z wróblem"', a ostatnio „z czyżykiem".
Trudno jest dokładnie ustalić czas powstania tej rzeźby. Niegdyś wiązano ją z fundacjami artystycznymi arcybiskupa praskiego Arnosta z Pardubic (zm. 1364). Jednak cechy stylistyczne wyraźnie wskazują na późniejsze czasy, na lata 1400 - 1430. Rzeźba ta należy do tzw. stylu pięknych Madonn, powstała zapewne pod wpływem sztuki austriackiej. „Madonna z czyżykiem" pierwotnie znajdowała się w kościele Augustianów Kłodzku (obecnie nie istnieje), którzy mieli duże kontakty z klasztorami swoich współbraci w zakonie na terenie Austrii. Stąd też zapewne duże podobieństwo naszej Madonny do jej austriackich wizerunków. Jak wiemy, kościół i klasztor Augustianów został zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej, figura przeniesiona w 1635 roku do Ząbkowic znalazła się w końcu w kłodzkim kościele parafialnym. W czasach baroku, kiedy w tym kościele działali jezuici, wykonana została na ich zlecenie w miejsce starej, gotyckiej, nowa barokowa polichromia, wraz z berłem i koroną dla Maryi oraz dwoma przepięknymi aniołkami. Wykonawcą był rzeźbiarz Michał Klahr Starszy.

W roku 1971 wykonano prace konserwatorskie i zlikwidowano barokową oprawę. Pozbawiono w ten sposób rzeźbę jej barokowej polichromii i usunięto barokowe dodatki jak figurki aniołów, berło i koronę. Czy było to słuszne? Rzeźba w drewnie ma to do siebie, że zawsze była polichromowana, teraz widoczne jest tylko surowe, dębowe drewno. Myślę, że brakuje jej tego złotego barokowego kostiumu, być może wyglądałaby ona inaczej, ale nie wierzę w to, że zatarłby się uroczy uśmiech Jezuska i czule spojrzenie Maryi. Tego nie zniszczyłby genialny artysta Michał Klahr, on wiedział, co jest piękne. Wiedział to lepiej niż współczesny konserwator, który nie uszanował pracy Michała Klahra. Mimo tej szpetnej konserwacji urok figury jest nadal osobliwy. Jej mistyczny wdzięk podkreśla czarujący, delikatny i tajemniczy uśmiech miłego Jezuska oraz ptaszek. Ciekawe przedstawienie. Sztuka średniowieczna posługiwała się językiem, który zatarł czas, a odkrywanie go na nowo wzbudza ciekawość, ale jest też jakby podróżą w czasie.
Ptak jest jednym ze starych symboli w sztuce. Znany był w sztuce starożytnej, wczesnochrześcijańskiej i późniejszej. Ptaki z powodu swoich naturalnych możliwości latania kojarzyły się z tym, co duchowe, bliskie niebu i ponad materialne. Źródło wiary - Biblia posiada wiele fragmentów, mówiących
o ptakach. „Obroni Pan Zastępów Jeruzalem, tak jak ptaki latające ochroni
i wyratuje, zachowa i wybawi..." (Iz 31.5). Według Ewangelii
św. Mateusza (Mat 3.16) Duch Boży objawił się w postaci gołębicy. Przez
kilkanaście wieków przedstawiano w sztuce sakralnej: w ołtarzach, nagrobkach, rzeźbach, a nawet monstrancjach, motyw pelikana karmiącego własną krwią pisklęta. Jest to najstarszy symbol Chrystusa, który własną krew przelał dla zbawienia ludzi.

Sztuka sakralna wykorzystywała motyw ptaków, szczególnie tych, które mają przyrodniczą zdolność do powrotów. „Nawet bocian w przestworzach zna swój czas. Synogarlica, jaskółka przestrzegają pory przylotu, lecz lud mój nie chce znać prawa Pana..." (Jr 8.7). Dlatego też ptaki bywały symbolami ludu słuchającego Słowa Bożego.
Ptaki miały też głębsze znaczenie, symbolizowały Zmartwychwstanie. W Trzeciej Księdze Mojżeszowej czytamy: „Potem weźmie celem oczyszczenia tego domu dwa ptaki i drewno cedrowe, nitki karmazynowe i hyzop, zarżnie jednego ptaka tak, by krew spłynęła do glinianego naczynia nad wodą źródlaną, weźmie drewno cedrowe, nitkę karmazynową oraz żywego ptaka, zanurzy je we krwi zarżniętego i w wodzie źródlanej i pokropi ten dom siedem razy..." (Lb 14.49 - 51). Sens tego cytatu jest oczywisty, dotyczy
30 zapowiedzi krwawej ofiary Chrystusa, która jest podstawą zmartwychwstania i życia wiecznego.
Motyw ptaka symbolizującego ofiarę Chrystusa występował często w figurach i obrazach przedstawiających Madonnę z Dzieciątkiem. Zwykle tym ptakiem był czyżyk i nie jest to przypadkowe. Musimy bowiem wyjaśnić pewną sprawę natury przyrodniczej. Otóż czyżyk należy do rodziny wróblowatych. Często z tego powodu traktowano go w sztuce zamiennie z wróblem. Czyżyk to ptak, który posiada na główce krwisto-czerwone piórka. To właśnie ten szczegół zadecydował, że wspomniany ptak występował w przedstawieniach Madonny z Dzieciątkiem. Stał się symbolem krwawej ofiary Chrystusa. Dlaczego?
Motyw ten oparty był na słowach Biblii. Czyżyk to ptak, który buduje gniazda z ostu. Oset to przecież chwast. Według Biblii to symbol grzechu i potępienia. .. Ciernie i osty rodzić ci będzie i żywić się będziesz zielem polnym." (Wj 3.18). Chrystus to czyżyk, który buduje gniazda z ostu, przekształca podły chwast w gniazdo - symbol życia i wiecznego spoczynku w Bogu. To nie jest przypadek. Biblia bowiem mówi o cierpieniach, a przecież oset ma ciernie. „Jak lilia między cierniami, tak moja przyjaciółka między dziewczętami..." (Pnp 2.2). Zwróćmy uwagę, że w wizerunkach Matki Boskiej z Dzieciątkiem, w tym też scenach Bożego Narodzenia, spotykamy przedstawienia ostu.

A teraz wróćmy do motywu ptaka i Jezuska. Według apokryfów o dzieciństwie Jezusa mowa jest o tym, że on jako dziecko, lepił z gliny ptaszki. Były to wróble lub czyżyki i z cudowną mocą, własnym tchnieniem ożywiał je i puszczał do latania. Ptaszki te symbolizowały przyszłe cierpienia Chrystusa poniesione dla zbawienia i życia wiecznego.

Musimy zaznaczyć, że w średniowieczu apokryfy miały poważny wpływ na sztukę. Teraz już wiemy, dlaczego ptaszek — w tym przypadku czyżyk — siedzi na kolanach Jezuska. Ten motyw był silny w sztuce. Ogarnął on wiele dzieł sztuki i możemy spotkać w różnych krajach.
Kiedyś w odległym od Kłodzka prawie o 2000 km mieście Carcassonne we Francji widziałem kamienną figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem, na którego kolanach spoczywał ptak. Pomyślałem sobie wtedy, jak bardzo w średniowieczu człowiek był świadomy znaczenia ptaka - symbolu Chrystusa i Zbawienia. Ten motyw należał do bardzo znaczących w sztuce.

Kto widział światowej sławy obraz „Madonna del Cardellino", namalowany przez geniusza renesansu Rafaela, w 1506 roku, może zrozumieć to znaczenie. Obraz przedstawia Maryję oraz Jezuska, który wraz ze św. Janem Chrzcicielem bawi się czyżykiem. Na ziemi kłodzkiej też spotykamy rzeźby, które przedstawiają Maryję z Jezuskiem i ptaszkiem. Słynąca cudami figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem z Wambierzyc, znana wszystkim, którzy przyjeżdżają zwiedzać ziemię kłodzką, przedstawia jako symbole owoc granatu i ptaka. Rzeźba ta pochodzi z początku XIV wieku, czyli prawie sto lat wcześniej niż kłodzka Madonna z czyżykiem. W Norymberdze znajduje się rzeźba Madonny z Dzieciątkiem na lwie, z drugiej polowy XIV wieku, gdzie Jezusek też trzyma ptaka.
Koło Lądka-Zdroju znajduje się kolumna Maryjna z pocz. XIX wieku, której figura przedstawia kopię rzeźby Matki Boskiej z Dzieciątkiem ze studni z Wambierzyc. W tej rzeźbie, która jest odległym echem słynnej figurki z sanktuarium z Wambierzyc, Jezusek też trzyma ptaka.

Nie będziemy już więcej szukać podobieństw i ptaków w rzeźbach Madonny z Dzieciątkiem, ale musimy zaznaczyć, że postawione na początku pytanie, co może mieć wspólnego Jezusek z ptakiem, nie jest dziwnym pytaniem. To my raczej jesteśmy dziwni, zapominamy o starym języku sztuki, a jakże subtelnym i pięknym.

Na temat mojej książki o smoku wawelskim zob.:

http://tropami-smoka-wawelskiego.blog.pl/