JustPaste.it

Orzeł polski w rozwoju dziejowym

 

W zamierzchłych czasach podbojów plemiennych i początkach tworzenia prymitywu polskiej państwowości, orzeł, jako symbol książęcy, a wiec jako symbol potężniejszego nad słabszymi występuje niemal równocześnie z pierwszymi historycznymi datami. Skąd się wziął – trudno stanowczo powiedzieć. Niewątpliwie złożył się na to cały szereg okoliczności, a przede wszystkiem wpływ niemiecki. Czy prototyp naszego orła przywędrował na tarczach germańskich wojowników aż z dawnego imperium cezarów w postaci orła rzymskiego, czy powstał na wzór orłów czarnych i czerwonych rozmaitych rycerzy niemieckich, dokładnie nie wiemy. Niewątpliwie jednak krwawe germańskie parcie na Wschód i budzący się stąd respekt słabo lub wcale niezorganizowanych Słowian nie tylko dla potężnych rycerzy ale i dla ich znaków, zapoczątkowuje używanie orła jako symbolu i przez książąt polskich.

Ewolucja Orła Polskiego w dziejach

Początkowo jest on bez wątpienia naśladowany, później z biegiem czasu uzupełniany i napewno wzorowany na naturalnym. Niestety – sprawdzianu, jak ten orzeł wygląda, nie mamy. Dopiero wiek XII i XIII okres dzielnicowego rozbicia Polski po śmierci Bolesława Krzywoustego (1138 r.), dostarcza nam pewnych wzorów orła tego okresu czy to na pieczęciach, czy na rzeźbionych zabytkach nagrobkowych. – Ciekawe przytem, że książęta śląscy używają przeważnie orla czarnego, nierzadki również jest i czerwony. Orzeł, jako symbol księcia, który pierwotnie właściwie tworzył państwo na czele silnej i bezwzględnej swej drużyny, staje się powoli i równocześnie godłem państwowem, zatracając z czasem swą różnorodność.

Powstaje na wskroś polski typ Orła Piastowskiego.

Okres Kazimierza Odnowiciela (1038-1058), a zwłaszcza Bolesława Śmiałego (1058-1079) i Władysława Hermana (1079-1102), kiedy to coraz silniej, wraz z napływem zachodnich artystów, rozwija się ruch artystyczny i budowlany w Polsce, przede wszystkiem w Krakowie i w Płocku z całą pewnością wytworzył już doskonałego orła typu piastowskiego, zwłaszcza, że rzeźba romańska lubowała się wprost w przedstawianiu tego ptaka, będącego symbolem św. Jana.

Grobowce książąt śląskich już w XII wieku zdobią orły, a orzeł ze Szczerbca, pochodzącego w/g dr Morelowskiego, z poł. XII wieku, czy orły na pieczęciach z wieku XIII, łącznie z pieczęcią Władysława Łokietka są już wręcz doskonałymi tworami zarówno w ogólnej sylwecie jak i w kompozycji szczegółów.

Orły Piastowskie rozmaitych książąt polskich w okresie ich słabości i zależności od marchii niemieckiej były bez koron. Pierwszą koronę, symbol majestatu, zjednoczenia, i potęgi, spostrzegamy na istniejących zabytkach dopiero w XIII wieku na majestatowej pieczęci Przemysława Wielkopolskiego. I od tego czasu pozostaje korona z bardzo nielicznymi wyjątkami aż do dni obecnych. Poszczególni królowie, poczynając od Przemysława II, poprzez Łokietka, Kazimierza Wielkiego, Jadwigę i Jagiełłę, bardzo silnie popierają wszelkie poczynania artystyczne, związane z architekturą, rzeźbą i malarstwem. Większe dzieła zdobią artyści herbami państwa, króla i fundatorów. Zarówno z tych ozdób jak i z majestatowych pieczęci królewskich widzimy, że każdy król zmienia swego orła, pozostawiając jednak pierwotną i zasadniczą jego konstrukcję.

Rzeźbiarze, złotnicy i rytownicy nie tylko uzupełniają godło państwa i królewski herb, ale upiększają je podług gustu swego i epoki, względnie królewskich zachcianek. Im dalej, tem bardziej przybiera na sile ewolucja Polskiego Orła.

Ze śmiercią Jadwigi (1399) kończy sie typ orła piastowskiego. Orzeł Jagiełły, znajdujący się na najwybitniejszej rzeźbie pierwszej połowy XV-go wieku, na sarkofagu tego króla na Wawelu, wnosi już pierwiastki nowe. Układ głowy przede wszystkiem zapowiada orła okresu potęgi i mocarstwowości państwa Jagiellonów. Orzeł Jagiełły jest właśnie przejściowym miedzy typem piastowskim i jagiellońskim.

W okres gotyku coraz silniej zaczynają wkraczać nowe prądy – w polskiej rzeźbie panuje Wit Stwosz i Vischer – wreszcie w początkach XVI wieku wlewa się do Polski ożywcza fala renesansu, a z nią całe plejady włoskich artystów, budowniczych i rzeźbiarzy. Wspaniały rozkwit sztuk, popieranych namiętnie przez Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta, piękny rozwój medalierstwa i państwowych mennic, wszystko to stwarza wymarzone warunki dla pieczętarzy i rytowników, którzy przeobrażają symbol państwa, doskonale odzwierciedlając stylowo nie tylko epokę jego powstania ale i królewskie aspiracje potęgi i mocarstwowości. Powstają wspaniałe orły Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta, udekorowane monogramami tych królów.

Niestety, okres trwałej potęgi skończył się na ostatnim z Jagiellonów (1572 r.), razem z nim skończył się typ jagiellońskiego orła. Polska weszła w okres zgubnych elekcji. Taki obrót rzeczy wykluczał naturalnie wytwarzanie się dynastycznego, jak poprzednio, typu państwowego godła. Odtąd każdy król używa orła swego częstokroć z orłem poprzednika lub poprzedników.

Wybrane najtypowsze: orzeł Zygmunta III Wazy (1587-1632), Jana III Sobieskiego (1674-1696) i Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795), obrazują przemiany Orłów Polskich w okresie królów elekcyjnych.

W 1795 roku Polska jako państwo przestaje istnieć, przestaje też istnieć Orzeł Biały jako godło państwa – ale nie ginie jako symbol polskości. Wszedł w krew, wytrwał wszędzie tam, gdzie było choćby najmniejsze skupienie Polaków. Naturalnie, nie mając państwa jako oparcia, przybierał rozmaite kształty i niemal w każdej dzielnicy od miejscowych upodobań, warunków i miejscowych dążeń. Poprzez wiekowy przeszło okres walk o niepodległość, poprzez Księstwo Warszawskie (1807-1815), powstanie 1831 roku, poprzez szubienice 1863 roku, wreszcie przez Legiony 1914 i Armię Polską we Francji 1917 doczekał się Zjednoczonej i Niepodległej Polski, w której uchwałą Sejmu z 1919 roku zostaje znowu uznany za godło Państwa.

Rok 1926 zakończył pierwszy okres w życiu Polski Niepodległej. Nowa epoka tworzy odpowiedniejszy do swych aspiracji symbol – rozporządzeniem prezydenta zmieniono w roku 1927 godło Rzeczypospolitej, opierając je na motywach mocarstwowego Orła Jagiellonów. Przegląd 19-tu dołączonych rysunków, ujętych w pięć, najbardziej charakterystycznych epok ewolucji Polskiego Orła jak: piastowska, jagiellońska, królów elekcyjnych, lat niewoli i Polski Niepodległej, świadczy chyba dość dobitnie, że napewno nie raz jeszcze zmieni sie godło naszego państwa, nieprędko jednak dojdzie do takiej syntezy, jaką lansuje godło Polski II pod nazwą „Swietoporła” artysta-rzeźbiarz Szukalski.

 

Autor: Jerzy Szuszkiewicz.