JustPaste.it

Obozy jenieckie Polaków na ziemi sowieckiej

 Nikt nie zwalcza wolności,

Zwalcza co najwyżej… wolność innych

 

                          / Karol Marks /

 

          Jak chyba jednak powszechnie wiadomo, o godz. 3.00 nad ranem dnia 16 na 17 września roku 1939, wojska sowieckie Frontu Ukraińskiego (od południa), oraz Frontu Białoruskiego (od północy), dokonały zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami niemiecko–sowieckiego paktu Ribbentrop – Mołotow z dnia 23.08.1939 roku, zbrojnej napaści na ziemie polskie. Ta sowiecka masa militarna liczyła tylko… około 700.000 żołnierzy (łącznie z całym niezbędnym frontowym zapleczem, faktyczne siły zamykały się wartością 800.000 – 900.000 ludzi).[1] Zaskoczenie było tak niespodziewane, iż jeszcze tego samego dnia około godz. 16.00, Naczelny Wódz Wojska Polskiego – marszałek Edward Śmigły-Rydz, wydał rozkaz zabraniający stawianie jakiegokolwiek oporu nowemu agresorowi. Następstwem tej tragicznej konsekwencji powyższego postanowienia był fakt, iż Rząd państwa polskiego udający się natenczas na emigrację i przekraczający tego właśnie dnia granicę polsko-rumuńską, nie wydał najmniejszego słowa oświadczenia, ani deklaracji stanu prawnego, odnośnie samego pojmowania, jak i najmniejszej chociażby interpretacji sowieckich zachowań. Wszystkie późniejsze wypadki, może dlatego skutkowały krwawą tragedią nie tylko setek tysięcy polskich żołnierzy, ale i ich rodzin, zwykłych cywili – obywateli. Związek Sowiecki bowiem, przy tak ewidentnym braku jakiejkolwiek reakcji ze strony polskiej, na tej właśnie podstawie, odebrał Polakom prawo przyznania statusu – jeniec[2], mimo, że nazwy tej powszechnie dalej potocznie używano.  

Niestety, mimo upływu ponad 70 lat od tamtych wydarzeń, sprawa ustalenia rzeczywistej liczby przejętych wówczas przez stronę sowiecką jeńców polskich, wciąż stanowi niemożliwy wprost do rozwiązania problem. Tym bardziej, iż całość znacznie wciąż skutecznie utrudnia strona sowiecka. Na pewno wiadomo, że wtedy: 17 września roku 1939, według szacunkowych wyliczeń na terenach wschodnich, według rejonów uzupełniających stany osobowe armii, znajdowało się około 240.000 zmobilizowanych cywili – żołnierzy polskich (w większości ani nie przemundurowanych, ani uzbrojonych). Również w tym czasie jak powszechnie wiadomo, około 200.000 żołnierzy pozostawało związanych trudnymi walkami z nazistowskim najeźdźcą na terenach wschodnich od Wisły.  

Posługując się danymi sowieckimi z roku 1940 (według ówczesnego organu prasowego: „Czerwona Gwiazda”), Armia Czerwona w momencie agresji na ziemie polskie wzięła do niewoli ponad 218.000 szeregowych i 12.000 oficerów. Badający problem Z.S.Siemaszko, poprawia tę wartość do 242.000 polskich „jeńców”.[3] Natomiast inny badacz – Józef Lis, w swoich dochodzeniach badawczych, posługuje się wartością: 230.000 „jeńców” – żołnierzy. Zaznacza przy tym, że w wliczono tu 12 polskich generałów oraz około 8000 oficerów.[4] Inne publikacje polskie, sumują tę wartość na około 250.000 osób razem z aresztowanymi. Część historyków sowieckich podaje natomiast dopiero w roku… 1992, jakoby działania Frontu Ukraińskiego miały wtedy wziąć do niewoli tylko… 389.334 żołnierzy (w tym: 16.723 oficerów), natomiast Frontu Białoruskiego – 60.202 żołnierzy (w tym: 2066 oficerów). Łącznie suma tej wartości prezentuje więc: 452.536 żołnierzy[5]. Gdzie leży więc prawda, jeżeli taka w ogóle funkcjonuje i jakie ma faktyczne oblicze ???

Według stopniowo ujawnianej dokumentacji organów sowieckiej policji politycznej – NKWD, mówi się o skierowaniu do obozów jenieckich w głąb państwa sowieckiego tylko… około 130.242 polskich „jeńców” – żołnierzy, wliczając w tę wartość również stan 5189 żołnierzy – oficerów, podoficerów i szeregowych z obszaru Litwy oraz Łotwy, już po dokonaniu bezprawnej aneksji obu krajów do państwa sowieckiego w czerwcu roku 1940.

Niby osobnym wątkiem, przy tej okazji, ale jakże wymownym w kontekście „polskich jeńców”, pozostaje wcześniejsza „operacja polska” z okresu funkcjonowania państwa polskiego sprzed okresu rozbiorów. Jak wiadomo, w czasie XVII – XVIII wieku na terenach przygranicznych polsko-rosyjskich (głównie obszary Ukrainy, Białorusi i Litwy choć nie tylko) zamieszkiwało mniej więcej około 1 – 1,2 miliona Polaków. Na pewno mniejszość (około 200.000 osób, przeważnie ze szlacheckim rodowodem i lepiej sytuowanych) pozostawała wówczas mieszkańcami takich miast, jak m.in.: Moskwa, Kijów, Petersburg, Mińsk, ale także miast i terenów odległej Syberii, Zakaukazia, oraz różnych innych zakątków rozległego imperium Rosji. Generalnie większość z tych osadników jednak, około 80 % (około 900.000 – 1.000.000 osób), stanowili na pewno chłopi. Co ciekawsze, stan ten ujmują obecne źródła sowieckie jako stan sumujący polską repatriację[6] roku 1924, pozostającą konsekwencją ustaleń Traktatu Ryskiego z roku 1921. Sowieci szczególnie mogli wtedy mścić się na uczestnikach wojny polsko-bolszewickiej roku 1920.  Ponadto w roku 1937 z dniem: 11 sierpnia, ówczesny szef bezpieczeństwa narodowego ZSRR – Nikołaj Jeżow[7] podpisał rozkaz specjalny NKWD Nr 00485 w którym wyszczególniano m.in.: „całkowitą likwidację (...) podstawowych zasobów ludzkich polskiego wywiadu na terenie ZSRR”. Ta szczególna „polska operacja” (wszyscy potencjalni cywile zawsze mogli stanowić „wrogie szpiegowskie zaplecze”, wykorzystywane przeciwko robotniczo-chłopskiej władzy komunistycznej w ZSRR), była kilkakrotnie przedłużana przez Rosjan z powodu podejrzeń, nie tylko w stosunku do polskich władz w lokalnie istniejących organizacjach komunistycznych, ale także własnych oficerów operacyjnych w szeregach NKWD – niby „przeciętnych polskich obywateli, nawet … z szeregów chłopskich. Według istniejących tylko śladowych dokumentów sowieckich NKWD z datą 10 lipca roku 1938, aresztowano wtedy – 134.519 Polaków z terenu Ukrainy i Białorusi, umieszczając znaczną większość z nich w obozach NKWD. Wiadomo, że do około 15 listopada tegoż roku (1938) stan aresztantów wzrósł do około 150.000 osób. Według nie do końca jasnych szacunków, najprawdopodobniej połowa z nich (około 75.000 osób) została rozstrzelana. Pozostałych deportowano do zabójczego dla Polaków klimatu Kazachstanu, lub osadzono w różnych obozach „zwykłych” i „specjalnych” organów NKWD.[8]

Niestety, wciąż trzeba zachować świadomość, iż III Rzesza niemiecka rozpoczynając II wojnę światową, miała chociaż „z grubsza” przygotowany i w miarę dokładnie sprecyzowany plan istnienia i funkcjonowania systemu przyszłych obozów dla ludności cywilnej, jak i dla wojska (przyp. autora: oflag – obóz dla oficerów; stalag – obóz dla kadry podoficerskiej i żołnierzy; dulag – obóz przejściowy). Strona sowiecka natomiast, od początku łamiąc obowiązujące konwencje prawa międzynarodowego, jeńców wojennych, przekazywała nie wiadomo dlaczego, bezpośrednio w ręce własnej „policji politycznej” – NKWD (?!). Wiadomo stąd, iż z dniem 15 września roku 1939 marszałek Borys Szaposznikow[9], przekazał organom NKWD polecenie, by przejmowanych do niewoli Frontu Ukraińskiego, kierować do miejscowości (punktów przyjęć): Chirowka, Chorobicze, Irsza, Pogrebiszcze. Natomiast przejmowanych „jeńców” Frontu Białoruskiego kierować do miejscowości (punktów przyjęć): Chlustino, Druć, Zabołotinka oraz Żłobin. Wszystkie wskazane miejscowości natomiast, dostały polecenie by w ciągu najbliższych 24 godzin, osiągnąć pełną gotowość do przyjmowanie polskich grup jenieckich.[10]

Dopiero obecnie jednak wiadomo, że z dniem 17 września 1939 roku – dniu agresji sowieckiej na Polskę – sowiecki Sztab Generalny, wydał kolejne polecenie  o kierowaniu „jeńców” polskich. Otóż żołnierze polscy, którzy znaleźli się w granicach działania Kijowskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego byli przyporządkowywani do obozu rozdzielczego w Putywlu, natomiast w granicach Białoruskiego Specjalnego Okręgu Wojskowego, trafić mieli do obozu specjalnego w Kozielsku. Już w dwa dni później, czyli 19 września roku 1939 do obu wyznaczonych okręgów, przyporządkowano też miejscowości (punkty przyjęć): dla Frontu Ukraińskiego – Jarmolińce, Kamieniec Podolski, Olewsko, Szepietówka oraz Wołoczyska. Dla Frontu Białoruskiego miejscowości (punkty przyjęć) to: Orzechowno, Radoszkowicze, Stołpce, Timkowicze oraz Żytkowicze.[11]      

Wiadomo też, że z dniem 19 września 1939 roku, ludowy komisarz spraw wew. i bezpieczeństwa państwowego – Ławrientij Beria[12], rozkazem dziennym NKWD 0308 powołał do życia – specjalny Zarząd ds. Jeńców Wojennych. Skład tego organu tworzyli: major Piotr K. Soprunienko[13], komisarz Siemion M. Niechoroszew, major Josef Połuchin oraz lejntnant (porucznik) Iwan Chochłow. Z rozkazu Berii także utworzono następujące obozy:

  • Ostaszków[14] (obóz specjalny), usytuowany na wyspie Stołobnoje na jeziorze Seliger w obwodzie Kalinin (obecnie Twer), w pobliżu wioski Żar; rozlokowany w klasztorze (monasterze) Pustelnia Niłowo-Stołobieńska, przy linii kolejowej: Wielkie Łuki – Pieno – Bołogoje; do chwili wybuchu II wojny, obóz – karny kolonii dziecięcej; miał docelowo pomieścić około 7000 osób (od 1.10.1939 r. już 10.000 osób); kierowano tu polskich żandarmów, funkcjonariuszy wywiadu, policjantów, pracowników służb więziennych; komendant – major P.F.Borysowiec. Według badań Ośrodka „Karta” zamordowano z tego obozu: 6314 osób.
  • Juchnów[15] (kategoria: obozy rozdzielcze, przejściowe i zbiorcze), usytuowany w pobliżu Kaługi nad rzeką Ugrą, przy drodze: Małojarosławiec – Miatliewo – Rosław w obwodzie Smoleńsk; poprzednio sanatorium przeciwgruźlicze „Pawliszczew Bór”, około 500 m od wsi Szczełkanowo; 32 km od stacji kolejowej Babynino przy linii Tichonowa Pustyń k/Kaługi – Suchiniczi; docelowo miał pomieścić około 5000 osób (od 1.10.1939 r. – 10.000 osób); komendant major F.I.Kadyszew.

Po dokonaniu zbrodni katyńskiej, w obozie przetrzymywano jeszcze przejściowo osoby wyselekcjonowane z obozów specjalnych – docelowo trafili wszyscy do obozu w Griazowcu. Ponadto zgromadzono jeńców polskich internowanych w państwach bałtyckich – w 01.1941 r. było ich: 2752 osoby (wiadomo, że na wiosnę 1941 r. – 2495 osób spośród nich przekazano do obozu ponojskiego); z dniem 5.07.1941 r. obóz ten całkowicie zamknięto i zlikwidowano, zabierając z niego pozostałych 1300 jeńców do Griazowca.  

  • Kozielsk[16] (obóz specjalny) k/Kaługi przy linii kolejowej: Smoleńsk – Bachmutowo – Kozielsk, w obwodzie Smoleńsk, około 250 km od samego Smoleńska; poprzednio klasztor (monastyr) Pustelnia Wprowadzenia Matki Bożej do Świątyni (opisywany w powieści Dostojewskiego pt. „Bracia Karamazow”); potem przekształcony w – Dom wypoczynkowy im. M.Gorkiego; początkowo miał być obozem przejściowym dla jeńców do przekazania Niemcom, docelowo jednakże – obóz oficerski; miał pomieścić około 7000 osób (od 1.10.1939 r. – 10.000 osób); komendant – major W.N.Korolew. Według badań Ośrodka „Karta”, zamordowano z tego obozu: 4410 osób.

Po „zbrodni katyńskiej”, w pustych pomieszczeniach zorganizowano nowy obóz – <<Kozielsk II>>, gdzie przyjmowano internowanych żołnierzy z anektowanych państw bałtyckich – w 01.1941 r. było ich: 2448 osób (na wiosnę do Griazowca przewieziono z tego stanu 1224 osoby + 184 internowanych osób mundurowych z obywatelstwem: belgijskim, francuskim i angielskim – wszyscy przewiezieni w to miejsce w okresie lutego 1941 roku z więzienia Butyrki w Moskwie;

  • Putywl[17] (obóz przejściowy) przy drodze Sumy – Głuchow na Ukrainie w obwodzie Czernihowce; poprzednio safroniewski klasztor i wyrobiska torfu (stacja kolejowa Tiotkino); położenie około 40 km od Putywla i 12 km od stacji kolejowej przy linii kolei: Sumy – Worożba – Drużba; zbierano tu jeńców dla przekazania stronie niemieckiej; miał pomieścić około 7000 osób (do 25.09.1939 r. – 10.000 osób); komendant – major N.N.Smirnow
  • Kozielszczyzna (kategoria: obozy przejściowe, rozdzielcze, zbiorcze) w obwodzie Połtawa na Ukrainie przy linii kolejowej Połtawa – Krzemieńczuk, około 500 m od stacji; poprzednio lokalny klasztor; miał pomieścić około 5000 osób (od 1.10.1939 r. – 10.000 osób); komendant – st. lejtnant (nadporucznik) – W.Ł.Sokołow
  • Starobielsk[18] (obóz specjalny) w obwodzie Woroszyłowgrad (obecnie: obwód Ługański) na Ukrainie, nad rzeką Ajdar przy drodze Millerowo – Kuliańsk i linii kolejowej: Staniczno Ługańskoje – Urazow; poprzednio lokalny klasztor (monastyr) Opieki Matki Bożej; pierwszy specjalny obóz oficerski; miał pomieścić około 5000 osób (od 1.10.1939 r. – 8000 osób); komendant - kapitan A.G.Biereżkow. Według badań Ośrodka „Karta”, zamordowano z tego obozu: 3739 osób.

Po niemieckiej agresji na Sowietów, umieszczono w nim pracujących jeńców obozu pracy Równe – 12.002 osób.

  • Juża[19] (kategoria: obozy przejściowe, rozdzielcze, zbiorcze) w obwodzie Iwanow niedaleko rzeki Klaźmy; na terenie miasteczka – Talica, około 30 km od miasteczka Juża, oraz 47 km od stacji kolejowej Wiazniki; do wybuchu II wojny, karny dziecięcy obóz pracy NKWD; miał pomieścić około 3000 osób; komendant – młodszy lejtnant (podporucznik) A.F.Kij

Po okresie „zbrodni katyńskiej”, przeniesiono tu polskich jeńców Północnego Obozu Kolejowego, oraz część jeńców obozu ponojskiego – łącznie wszystkich około 9567 osób.

  • Oranki (kategoria: obozy przejściowe, rozdzielcze i zbiorcze) w obwodzie Gorki (obecnie: Niżnyj Nowogorod), niedaleko od miasta Bagorodzk, obok linii kolejowej Arzamas – Gorki (Niżnyj Nowogorod); poprzednio lokalny klasztor; miał pomieścić około 2000 osób; komendant – st. lejtnant Sorokin[20]
  • Frydrychów (kategoria: obozy przejściowe, rozdzielcze i zbiorcze); na pewno rozlokowany w obwodzie chmielnickim na Ukrainie, w okolicach Zbrucza w kierunku północnym od Wołoczysk; po 20 września roku 1939 był obozem przejściowym dla kadry oficerskiej, którą trzymano tutaj… pod gołym niebem. Uległ likwidacji w miesiącu lutym roku 1941. Oficerów przeniesiono wtedy do Ostaszkowa i Kozielska, policjantów do Ostaszkowa, a żołnierzy w znacznej ilości do Putywla

Niezależnie, od wyżej wymienionych, powstały nieistniejące do tej pory „nowe” obozy rozdzielcze w miejscowościach:

  • Wołogda[21] (kategoria: obozy przejściowe, rozdzielcze, zbiorcze); obóz oddalony od tego miejsca około 18 km w pomieszczeniach zlikwidowanego przedwojennego Domu Dziecka, obok osiedla i stacji kolejowej Zaonikijewo; komendant – kapitan Matwiejew
  • Griazowiec (kategoria: obozy przejściowe, rozdzielcze, zbiorcze); w okolicach Wołogdy, przy linii kolejowej Jarosław – Wołogda; obóz rozlokowany w budynkach byłego klasztoru, a potem… Domu wczasowego, około 8 km od miasta i stacji kolejowej; gromadzono w nim jeńców wyselekcjonowanych przez NKWD z obozów specjalnych, do przyszłych sowieckich zadań perspektywicznych[22]; komendant – lejntnant (porucznik) M.Filippow.

Po „zbrodni katyńskiej” dowieziono tu wyselekcjonowanych, a ocalałych jeńców pozostałych z internowania państw bałtyckich, Kozielska i Juchnowa – łącznie 1673 osoby (w tym tylko 395 osób ocalałych z zagłady obozów specjalnych).

  • Suzdal[23] (obóz powstały po sowieckiej amnestii ustaleń Sikorski-Majski) w obwodzie włodzimierskim na Ukrainie. Trafiło do niego 1967 jeńców z obozu ponojskiego

 

Niezależnie od powyższego, „dopełniały” rozwoju przyjętych zadań młodego i prężnego socjalistycznego państwa sowieckiego, już wtedy zakładane „na czasie”: jenieckie obozy pracy przymusowej, wśród których ważniejsze to m.in.:  

  • Dniepropietrowsk[24], Krzywy Róg[25] (teren Ukrainy – około 6800 jeńców),
  • Ingulec[26] (brak danych),
  • Zaporoże[27] (teren Ukrainy – około 1600 jeńców),
  • Morganiec (teren Ukrainy – głównie zatrudniani w kopalniach żelaza i wapienia; około 10.300 osób),
  • Ordżonikidze[28], obóz jeleno-karakubski (około 1900 jeńców);
  • Równe[29] (teren Ukrainy; działał od grudnia 1939 roku już jako „obóz lwowski” – opierał się na około 20 podobozach budujących drogę strategiczną: Nowogród Wołyński-Lwów-Równe-Dubno-Brody; w grudniu roku 1939, skierowano do niego 15.500 jeńców polskich (w tym: 1364 podoficerów, oraz 12.482 szeregowych); komendant – I.Fediukow

Wiadomo, że po niemieckiej napaści na Sowietów, ewakuowano stąd około 14.000 jeńców (w tym około 11.000 Polaków). Najprawdopodobniej zginęło wówczas około 1900 osób.[30] Ośrodek „Karta” podaje wartość – 1328 osób.

  • Północny Obóz Kolejowy[31] – jeden z najtrudniejszych pod względem warunków przeżycia obozów jenieckiej pracy przymusowej zarówno do identyfikacji miejsca jego istnienia, jak i „rozliczenia” stanu przetrzymywanych. Faktycznie rozlokowany w obwodzie Archangielsk, ale i terenach republiki Komi, w dorzeczu rzeki Peczory. Obóz stale był odbudowywany siłami obozów jenieckich Zaporoża, Krzywego Rogu, obozu jeleno-karakubskiego. Najprawdopodobniej utrzymywano jego stany w wartości około 8000 osób.
  • Ponoj[32] (wiadomo, że to obóz rejonu Murmańska i Morza Białego, a więc poza kręgiem polarnym); stany osobowe uzupełniano jeńcami Kozielska i Juchnowa, ponieważ budowano w tym miejscu lotnisko dla potrzeb wojska; brak danych o jeńcach zatrudnianych w tym miejscu.
  • Spassk k/Karagandy[33]; Nie do końca wiadomo po co w ogóle go utworzono; wiadomo, że przetrzymywano w nim około 260 jeńców polskich z okresu września 1939 roku, których niestety (?!) nie objęła amnestia.     

 

Władze sowieckie świadome podjętego „piętnowania” żołnierzy polskich, faktycznie z dniem 22.09.1939 roku, w wielkim pospiechu rozpoczęły uzupełnianie rozbudowy i „modernizacji” sieci istniejących „obozów”, z przeznaczeniem dla rosnącej liczby jeńców. Najprawdopodobniej wtedy też, „dopracowano” sowiecki dokument wykładni, jak i interpretacji pojmowania określenia – jeniec wojenny. Tak więc według Sowietów:

„…za jeńców wojennych uznawane są osoby należące do składu osobowego sił zbrojnych państw uczestniczących w wojnie z ZSRR, wzięte do niewoli w toku działań wojennych i internowane na terytorium ZSRR… ”. Do tego <<Zarządzenia>> zinterpretowano również takie określenie, iż: „…za jeńców wojennych mogą być uznane osoby cywilne, zatrzymane podczas działań bojowych…”.[34]  Generalnie mieli tu na uwadze usankcjonowanie prawne zatrzymywania przez nich grup administracji, policji państwowej, straży leśnej, morskiej, granicznej, więziennej, sądów, prokuratur, służb specjalnych, oraz wszystkich innych pozostałych urzędów struktur państwa…

          Polacy, którzy dostali się do niewoli sowieckiej, nie mieli początkowo najmniejszej nawet świadomości, iż Sowieci, po pierwsze nigdy nie ratyfikowali żadnej konwencji międzynarodowej mówiącej o losach jeńców-więźniów, a po drugie – najmniejszym słowem lub gestem nigdy nie zdradzili, że zamierzają je w ogóle jakoś przestrzegać. W taki oto sposób, Polacy sami siebie pozbawiali istniejącej jeszcze wtedy dużej szansy udanej ucieczki, a polska kadra oficerska ufała w godne postrzeganie posiadanych stopni i stanowisk. Mało, „jenieckiej sielanki” dopełniał ówcześnie częsty fakt, iż niektórzy sowieccy dowódcy konwojowi grup jenieckich, po wstępnym przesłuchaniu, jeżeli szeregowy żołnierz, lub podoficer nie wzbudzał specjalnych podejrzeń, a zamieszkiwał teren już zajęty przez Armię Czerwoną, mógł być zwolniony z niewoli do domu. Główną przyczyną takiego postępowania, było powszechne  nieprzygotowanie Sowietów na tak duże potrzeby ilości uwięzionych, a co za tym idzie – zorganizowanie wielu punktów aprowizacyjnych (żywieniowych) na trasach konwojów. Na pewno okoliczność tę potęgował do granic możliwości fakt, iż „zwycięska” Armia Czerwona sama nie posiadała dostatecznej ilości miejsc aprowizacji i kwaterowania, a co dopiero dla olbrzymiej nagle masy konwojowanych jeńców.  

          Według różnych danych przyjmuje się, że główny „spływ” jeńców polskich nastąpił w okresie 25.09 – 7.10.1939 r., co obrazują dane: Front Ukraiński – 44.216 jeńców, Front Białoruski – 19.909 jeńców. Trudną niestety w odpowiedzi pozostaje niezrozumiała kwestia, dlaczego w tej masie ludzkiej (łącznie 64.125 osób), znalazło się m.in.: 6.943 policjantów i żandarmów. Według istniejących dokumentów wiadomo również, że tylko z „punktów przyjęć” na obszarach Ukrainy, skierowano do obozów rozdzielczych: 46.304 jeńców, a z obszarów Białorusi – 16.730 jeńców. Z kolei tylko dnia 2.10.1939 r. Front Ukraiński przekazał kolejną partię jeńców: 59.819 osób, a Front Białoruski – 39.330 osób. Jak wskazują ówczesne dokumenty, z tej masy żołnierskiej tylko 55.490 osób trafiło do obozów rozdzielczych. Co stało się z resztą – niestety, wciąż brak właściwych ku temu dokumentów. Fragmentaryczne dane przekazują, jakoby 25.000 jeńców zaistniało później przy budowie drogi Lwów – Nowogród Wołyński. Inny przekaz obrazuje, że około 42.200 jeńców z obszarów włączonych po 17 września 1939 roku w skład zachodniej Ukrainy i zachodniej Białorusi zwolniono do domów. Nadto, 14 października roku 1939, zgodnie z decyzją Rady Komisarzy Ludowych, strona sowiecka przekazała „przyjacielskim” Niemcom w okresie 24.10. – 23.11.1939 r. w rejonie Brześcia Litewskiego – 24.670 osób, oraz Dorohuska – 17.822 osoby. Wartość łączna to: 42.492 osoby. Według zawartych wcześniejszych porozumień sowiecko-niemieckich, byli to ludzie zamieszkujący obszary Polski od teraz włączone już do III Rzeszy. Natomiast strona niemiecka „odwdzięczyła się” Sowietom, przekazując im w okolicach Jagodzina k/Dorohuska 3348 osób, a w okolicach Brześcia 10.409 osób. W tej masie 13.757 osób (głównie osoby narodowości ukraińskiej i białoruskiej). Generalnie obie „przyjazne” strony wymieniły między sobą = 60.811 jeńców. Przy czym Sowieci w większości przejętych jeńców zwalniały do domów, a Niemcy, od razu umieszczali w oflagach i stalagach. Od roku 1940 natomiast, Niemcy głównie ze skierowaniem na kadrę podoficerską i żołnierzy zwalniali z obozów, znosząc im status jeńca i zabierali na „roboty przymusowe” na rzecz III Rzeszy.[35]

Ważnym pozostaje również, iż w momencie otwartego konfliktu wojennego pomiędzy stroną sowiecką, a Finlandią w grudniu roku 1939, polskich oficerów, choć nie tylko, zaczęto przenosić do tzw. <<zespołu katyńskiego>> (obozy: Kozielsk, Starobielsk, Ostaszków) Zespół ten uznano za specjalnie „uprzywilejowany”, ponieważ nie obowiązywały w nim ani normy, ani zasady stosowane gdziekolwiek, a na pewno już najmniej w Międzynarodowym Prawie Wojennym. Więźniów można było poddawać specjalnemu wymyślnemu systemowi przesłuchań i skrajnie zwierzęcym represjom. Sowieci w tym celu ustalili nawet specjalnie dobrane „brygady śledczych” (raczej chyba jednak siepaczy?)[36]. Szczególnie skrajnie zwyrodniałe metody przesłuchań stosowano wobec jeńców osadzonych na terenie obozu w Ostaszkowie (generalnie przetrzymywano tu funkcjonariuszy polskiej policji państwowej, ale też i innych funkcjonariuszy i urzędników służb państwowych), twierdząc, iż zgromadzono tu „najbardziej obcy element klasowy”. Ten specjalny rygor, miał swoje uzasadnieni, ponieważ jego sprawy mogła rozpatrywać tylko i wyłącznie ponad-sądowa sowiecka Specjalna Narada NKWD (organ ten posiadał uprawnienia najwyższych władz ZSRR do orzekania o winie, stosowania kary pozbawienia wolności do kary śmierci włącznie).

Sowieci odkryli nagle również, iż utrzymanie nawet w skrajnie prymitywnych warunkach kilkunastu tysięcy „ludzi specjalnego traktowania”, to mimo wszystko jednak spore nakłady ekonomiczne państwa (chociażby na straże pilnujące tych <ludzi z granicy prawa>). Ponadto, Sowieci ponieśli zupełną klęskę w werbowaniu „osób współpracujących”. Rzadko, ale jednak zdarzały się pojedyncze „elementy” (czytaj: konfidenci)[37], których bardzo szybko rodzime środowisko jenieckie lokalizowało i dekonspirowało. Zaczęto więc szukać innego rozwiązania jak „rozładować” przepełnienie tych miejsc i w ten sposób „pomóc państwu” zmniejszyć nakłady budżetowe. Z dniem 20.02.1940 roku, Soprunienko wnioskował m.in. o oddzielne załatwienie sprawy około 400 jeńców – byłych agentów i pracowników polskiego wywiadu i kontrwywiadu, urzędników sądowych i prokuratur, pracowników i funkcjonariuszy więziennictwa, żołnierzy pogranicza oraz osób z grupy ziemiaństwa i innych warstw posiadających. Proponował również, by oficerów po 60 roku życia (około 300 z przetrzymywanych osób), a także osoby ciężko chore, zwolnić do domów. Już w dwa dni później: 22.02.1940 roku, zastępca komisarza ludowego spraw wewnętrznych – Mierkułow[38] polecił, by wskazane osoby zabrać z obozów <zespołu katyńskiego>, osadzić w więzieniach i poddać szybkiemu śledztwu ustalonych jeszcze w roku 1937 tzw. trojek NKWD („trojka” – organ pozasądowy z uprawnieniami do skazywania na więzienie lub na śmierć; istniała co najmniej jedna w absolutnie każdym obwodzie ZSRR do rozpatrywania wszystkich spraw; jej skład tworzył: lokalny szef NKWD, lokalny sekretarz partii oraz lokalny prokurator).

W roku 1940 niestety, nastąpiła też totalna destabilizacja tej decyzji – wywnioskowano, że prowadzenie tych wszystkich spraw, zajmowałoby długie miesiące, ponieważ byli to ludzie nie tylko obcego państwa, ale i zupełnie wrogiego ustroju. Wobec powyższego, z dniem 5 marca 1940 roku Biuro Polityczne Komitetu Centralnego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii bolszewickiej [KC WKP(b)] w składzie: Stalin[39], Woroszyłow[40], Mołotow[41], Mikojan[42], Kalinin[43], Kaganowicz[44], podpisało rozpatrzenie w „trybie specjalnym” sprawy jeńców polskich z zastosowaniem najwyższego wymiaru kary – rozstrzelanie. Tym bardziej, iż tzw. „polski element”, jak określał to późniejszy marszałek ZSRR, jeden z wybitnych katów i zbrodniarzy Polaków na sowieckich terenach -  Ławrientij Beria, to: „… zaprzysięgli wrogowie władzy sowieckiej, przepełnieni nienawiścią do sowieckiego ustroju …”.[45] Odpowiedzialnym za całość tej operacji pozostawał Beria, który wyznaczył z kierowniczego szczebla tzw. trójkę w osobach: Mierkułow[46], Basztakow[47], oraz Kobułow[48] (określił, że wszyscy przetrzymywani Polacy: „… są w absolutnej większości aktywnymi kontrrewolucjonistami, zwolennikami odrodzenia Polski…”. Ostatecznie posługując się powyższym rozkazem rozstrzelano wtedy tylko… 14.552 polskich jeńców wojennych, oraz 7305 polskich więźniów.[49]   

Całkiem odrębną kwestią, pozostawała likwidacja jeńców polskich przetrzymywanych w tzw. <<zespole katyńskim>> (Obozy: Ostaszków, Kozielsk, Starobielsk). Sprawa „likwidacji tego problemu”, została podjęta do końca marca 1940 roku z komendantami i komisarzami tych obozów. Stąd z początkiem kwietnia, do połowy maja przetransportowano nad tzw. „doły katyńskie”: 6287 więźniów Ostaszkowa, 4404 osoby z Kozielska, oraz 3896 osób ze Starobielska. Co ciekawe, ze wszystkich tych grup wyselekcjonowano aż… 448 jeńców, których umieszczono w obozie – Pawliszczew Bór. Całe dziesiątki lat po wojnie, rodzimi historycy zastanawiali się, jakie niezwykłe kryteria zastosowano do tej dziwnej co najmniej selekcji. Faktycznie odkryła je dopiero jednak rosyjska historyk zajmująca się sprawą Katynia – Natalia Lebiediewa. Stwierdziła, iż w trakcie swojej pracy badawczej, trafiła na rzeczywisty dokument określający płaszczyzny „zakwalifikowanie do przeżycia”:

  • oficerowie budzący zainteresowanie sowieckiego wywiadu
  • oficerowie wyrażający gotowość walki u boku sowieckiego w przypadku agresji niemieckiej
  • oficerowie niemieccy zwolnieni po interwencji ambasady niemieckiej w Moskwie, jak również misji litewskiej
  • oficerowie określani przez śledczych NKWD jako podatni na ideologię komunistyczną (przede wszystkim oficerowie rezerwy o wyraźnych poglądach lewicowych)
  • najmniejsza grupa oficerów to osoby pozyskane przez śledczych NKWD w postaci – informatorów (konfidentów) – niestety, ich dane osobowe zostały celowo ukryte za nadanymi im już wtedy specjalnymi pseudonimami.[50]

 

Przyznać trzeba w kontekście bezstronności, że podejście do polskich więźniów zaczęło się powoli zmieniać (jeżeli w ogóle), dopiero po okresie 30 lipca roku 1941, gdy podpisano słynny układ[51] Sikorski – Majski[52]. Jego niewątpliwą konsekwencją była na pewno sowiecka decyzja z dnia 12.08.1941 r. podjęta na najwyższym szczeblu – przez Biuro Polityczne KC WKP(b) dotycząca: „… amnestii wszystkich obywateli polskich pozbawionych wolności na terytorium sowieckim, jako jeńców wojennych, bądź na innych dostatecznych podstawach …”.[53] Zaledwie w dwa dni później, bo już 14.08.1939 roku podpisano umowę o tworzeniu armii polskiej na terenach ZSRR.

          Jak obecnie wiadomo, w chwili budowy tzw. Armii Andersa, oprócz ocalałej grupy jeńców z tzw. <<zespołu katyńskiego>>, Sowieci posiadali jeszcze około 1200 jeńców z Kozielska II (byli to oficerowie, podchorążowie i podoficerowie, którzy trafili w to miejsce około lipca roku 1940 z internowania na Łotwie i Litwie. Ponadto około 7000 podoficerów przetransportowanych tu z Komi, a zatrudnionych w Donbasie, oraz 3000 podoficerów z półwyspu Kola. Oprócz tego w rejonie Suzdalu, około 200 km na północny wschód od Moskwy, zebrano około 2000 jeńców z różnych obozów i półwyspu Kola. W byłej „katowni” Starobielsk zgromadzono również jeńców z terenu byłego państwa polskiego. Najciekawszy pozostaje jednakże fakt, iż z masy około 250.000 polskich żołnierzy – jeńców przejętych po agresji sowieckiej na Polskę, do Armii Andersa trafiło ich tylko aż… 28.500.[54]  

 

Niestety, wciąż najmniej jednak wiadomo na temat płaszczyzny katorżniczych losów polskich podoficerów i szeregowych po zakończeniu działań wojennych, których jakoby masowo zwalniano do domów z terenów sowieckich. Rzeczywista prawda ich dziejów, pozostaje bardziej jednak skomplikowana niż sądzono. Otóż zdecydowana większość polskich jeńców – podoficerów, podobnie zresztą jak i zwykłych żołnierzy, zatrudniano w rozległym i bardzo oddalonym od siebie sowieckim przemyśle metalurgicznym z kopalniami rud metali i węgla włącznie. Różne fragmentaryczne dokumenty wskazują, że na dzień 23 października 1939 roku w szponach NKWD formalnie pozostawało nadal około 43.000 jeńców polskich (w tej wartości także około 8400 oficerów).[55]

Oficjalne i formalne zaprzestanie działań wojennych II wojny światowej, tak naprawdę nie kończy tragicznej gehenny polskiego cierpienia, a właściwie początkuje jej całkowicie zupełnie nową odsłonę. Otóż oswobodzone z nazizmu państwo polskie, zyskało w tym momencie ułudne mgnienie wolności, jaką „podarowali” wszystkim obywatelom polscy komuniści, w tym także sowieccy. Otóż ustalona władza ludowa stanowiła marionetkowy rząd pod ścisłą kontrolą z poręki wielkiego sowieckiego brata, łącznie z całkowitym pozbawieniem państwa polskiego najmniejszej chociażby krzty własnej tożsamości. Polacy stali się państwem „zegarmistrzów” – wszystkie najmniejsze nawet wskazania, przywożono z Moskwy jako „wskazówki” do decyzji i postępowania. We własnym niby kraju, Polacy nie mieli absolutnie nic do powiedzenia, nie wspominając już kompletnie o – jakimkolwiek decydowaniu. Nad wszystkim czuwała siła militarna – Ludowe Wojsko Polskie, gdzie spokojnie ponad 50 % stanowisk dowódczych (w niektórych specyficznych rodzajach broni, np. w lotnictwie prawie 100 %) sprawowali tylko i wyłącznie początkowo Sowieci. Konstytucję, jako podstawowy wykładnik życia i bytu obywateli, układał przecież sam „ojczulek Stalin” (kat i zbrodniarz) ze swoimi doradcami. Z udziału międzynarodowych odszkodowań wojennych, kazano wycofać się Polakom, ponieważ ich źródło pochodziło „z gnijącego kapitalistycznego Zachodu”. Kolejne rządy cywilne umacniającej się coraz wyraźniej socjalistycznej władzy ludowej budowano na kacykach, oszustwie, obłudzie, coraz wyraźniejszym wulgaryzmie, a nawet wręcz skrajnym chamstwie, oraz masowym rozpijaniu i zakłamaniu „socjalistycznej demokracji mas robotniczo-chłopskich”.

Sowieci udzielili nam przecież do odbudowy zniszczonego wojną państwa jakże wymownych i naprawdę długoterminowych pożyczek i pomocy finansowej, które spłacaliśmy niestety kolejne całe dziesiątki lat (najpierw co cenniejsze zakłady i linie produkcyjne „wzięli” sobie wraz z kompletnymi niemieckim załogami w całości z Ziem Odzyskanych w ramach należnych im „odszkodowań wojennych” – szkoda tylko, że z ziem już faktycznie polskich, odbierając je bez najmniejszego prawa sprzeciwu – jak np. byłe polskie Kresy). I wreszcie najważniejsze – rozpoczęto wreszcie całodobowe ściganie i prześladowanie ludzi (z ich rodzinami włącznie – bez względu na wiek, wykształcenie, płeć…) w najmniejszym stopniu „niewygodnych” systemowi.

Od momentu, gdy sowieccy „wyzwoliciele” znaleźli się na ziemiach polskich (oczywiście tych z pomięciem pamiętnych Kresów), z miejsca rozpoczęto pilną filtrację społeczeństwa polskiego tych obszarów, jak i bezwzględnego zwalczania znienawidzonego przez Sowietów „obcego elementu klasowego” – szczególnie, osób zaangażowanych przeciwko „jedynej słusznej prawdzie „Ojczulka Stalina”, jak i legitymujących się większym niż robotnicze wykształcenie, a broń Boże posiadających ponadto tytuł szlachecki, ziemiańskim... Otóż Zgodnie z rozkazem Naczelnego Dowództwa sowieckiego – Nr: 220169, z dnia 1 sierpnia roku 1944, sowiecka policja polityczna – NKWD, wraz z rozbudowanym sowieckim kontrwywiadem wojskowym – „Smiersz[56], podążając za linią frontu wyzwalanej właśnie Polski, masowo zakładała obozy i więzienia dla członków Armii Krajowej (dalej: AK), oraz masowo i otwarcie już zwalczanej wszelkiej stającej przeciwko władzy opozycji. Otóż według danych tylko z okresu z października roku 1944, a więc „umacniania socjalistycznej władzy robotników i chłopów” – Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN),  w ramach wykonania powyższego rozkazu, w ciągu kilku miesięcy zatrzymano i rozbrojono tylko… około 25.000 żołnierzy AK (przy czym wszem i powszechnie wiadomo, robiono to w myśl haseł: „można legalnie zdać broń i się ujawnić…”, „chodzi tylko o ujawnienie się, fakt ten pozostanie bez konsekwencji…”.

Szef ówczesnego sowieckiego bezpieczeństwa – gen. Ławrientij Beria, z dniem 15 października powołał na ziemiach polskich specjalną 64 Dywizję Strzelców, właśnie do przestrzegania powyżej ustalonego porządku. Do końca roku 1944, wszystkie jej formacje zatrzymały jeszcze około 17.000 „niebezpiecznych wrogów narodu”, z czego około 4000 osób wysłano od razu w głąb sowieckiego imperium pod nadzór specjalny. Obecni badacze dziejów najnowszych, próbując zdefiniować minione fakty określają, iż w tamtym odległym czasie w więzieniach, katowniach i łagrach zamordowano, uwzględniając jednak duże przybliżenie, najprawdopodobniej około 500.000 Polaków. W tej wartości na pewno znalazło się około 80-100 tysięcy ludzi podziemia AK (lub z nim związanych), oraz 30-40 tysięcy byłych partyzantów różnych (czytaj: innych niż lewicowe) organizacji niepodległościowych. Reszta, to oczywiście ludność cywilna, która skutkiem donosów, buntu, zemsty, zwykłej zawiści bądź zazdrości… znalazła się w rękach oprawców początkowo NKWD, a potem ich polskiego odpowiednika – PUB (Publiczny Urząd Bezpieczeństwa), zwany popularnie UB (Urząd Bezpieczeństwa) lub skrótowo – „bezpieka”.

Wiadomo, że słynny sowiecki <<marsz wyzwolenia>>, od pierwszych sekund przez ziemie polskie, miał zdecydowanie do zwalczenia dwóch największych wrogów. Po pierwsze: ewidentnego hitlerowskiego okupanta (nawet w formie pozostających po nim formalnych różnych band militarnych, oraz nieformalnych zbrojnych organizacji walczących), a po drugie…. Właśnie, ten drugi był już czysto sowieckim wymysłem reżimu – straszliwego wroga stanowiła cała opozycja łącznie ze zbrojnym podziemiem, słowem większość polskiego społeczeństwa, które w jakikolwiek sposób mogło chociaż literalnie zagrażać rządom partyjnych kolesiów, ich wpływom, ale przede wszystkim podważać ich wszechmądrą i wielce „opiekuńczą” władzę nad masami (chyba dostatecznie jej skuteczność udowodniła późniejsza władza różnej maści pułkowników, czerwonych sekretarzy i generałów, z których niektórzy nawet w okresie II wojny wysługiwali się m.in. gestapo – jak chociażby były premier Józef Cyrankiewicz). Masowo powstające obozy w rozległym państwie sowieckim stanowią tego bezpośredni dowód. Większe z tych miejsc, to m.in.:

  • obóz w Borowiczy (obwód Nowogród, Rosja; obóz działał w okresie lat 1944-1949) – więziono tu 5795 osób
  • obóz w Czerebowcu (Rosja) – brak danych
  • obóz w Diagiliewie k/Riazania – brak danych
  • obóz Dubrowsk (Rosja) – brak danych
  • obóz w Saratowie (Rosja) – brak danych
  • obóz w Riazaniu (Rosja) – brak danych
  • obóz w Stalinogorsku (obecnie: Krasnogorsk, w obwodzie Moskwa; obóz działał w okresie lat 1944-1950) – przetrzymywano tu 6326 osób
  • obóz w Stalino (obwód Donieck w rejonie Donbasu; więziono tu kilkadzie3siąt tysięcy polskich górników z rejonu byłego województwa śląskiego; po 10 latach wróciła tylko grupka), wespół z obozem w Saratowie przetrzymywano tu 4782 osoby
  • obozy w rejonie Uralu, a ściślej w obwodzie Mołotowskim oraz Swierdłowskim (polscy „niewygodni” cywile aresztowani w okresie lat 1944-1945) – około 3940 osób
  • obozy w Ostaszkowie i Riazaniu oraz rejonie Workuty (podobnie jak wyżej, obozy działały w okresie 1945-1947) – około 4307 osób
  • osoby podległe Północnemu Zarządowi Budowy Kolei (Polacy aresztowani po 4 stycznia 1944 roku) – około 5690 osób
  • Archangielsk, Murmańsk (brak danych)
  • Obozy na trasie zimowego wyrębu lasów (rejon Kaługi oraz rejon Korobowski w okolicach Moskwy.[57]        

 

 

 

 

Literatura:

  • Adamczyk-Szczecińska H., Mańkowska A., Zalewska K., Słownik szkolny – postacie historyczne, Warszawa 1997.
  • Cenckiewicz S., Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943-1991 (wprowadzenie do syntezy), Poznań 2011.
  • Jaczyński S.(red.), Obozy jenieckie NKWD IX.1939 – VIII.1941, Warszawa 1995.
  • Kalbarczyk S., Wykaz łagrów sowieckich, miejsc przymusowej pracy obywateli polskich w latach 1939–1943, Warszawa 1997.
  • Kiryk F., Jureczko A. (red.), Szkolny słownik biograficzny, Kraków 1996.
  • Kołakowski P., NKWD i GRU na ziemiach polskich (kulisy wywiadu i kontrwywiadu), Warszawa 2002.
  • Kozłowski E., Agresja na Polskę we wrześniu 1939 roku. Próba bilansu strat, [w:] „Wojskowy Przegląd Historyczny”, nr 3-4, rok 1991.
  • Lis J., Geneza tworzenia Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR i umowy polsko-sowieckiej, Londyn 1948.
  • Rutkiewicz J., Kulikow W., Wojska NKWD 1917-1946. Barwa i broń, Warszawa 1998.
  • Siemaszko Z.S., W sowieckim osaczeniu 1939-1943, Londyn 1991.
  • Sobczak K., (red.), Encyklopedia II wojny światowej, Warszawa 1975
  • Szymczak M.(red.), Słownik języka polskiego, t. 1-3, Warszawa 1978-1981.
  • Toczewski A., Wymiana polskich jeńców wojennych pomiędzy ZSRR A III Rzeszą w okresie II wojny światowej, [w:] „Łambinowicki Rocznik Muzealny”, t.15, Opole 1992.
  • wikipedia.org.pl
  • google.com.

 

[1] St.Jaczyński (red.), Obozy jenieckie NKWD IX.1939 – VIII.1941, Warszawa 1995, s. 9 i 26; wiadomo, że Sowieci przez długi szereg lat w ogóle nie publikowali żadnych danych liczbowych odnośnie wojsk, a szczególnie wojsk użytych do agresji ziem polskich; dopiero jakiś fragment tej skrytości ujawnia praca z roku 1992 – Klauzula tajności zdjęta. Straty sił zbrojnych ZSRR w wojnach, działaniach bojowych i konfliktach. Studium statystyczne podaje wartość zaledwie… 466.515 żołnierzy.

[2] Jeniec – członek sił zbrojnych strony wojującej (lub osoba zrównana z nim wobec prawa), wzięty do niewoli; Źródło: M.Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa 1978, s. 840.

[3] Z.S.Siemaszko, W sowieckim osaczeniu 1939-1943, Londyn 1991

[4] J.Lis., Geneza tworzenia Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR i umowy polsko-sowieckiej, Londyn 1948.

[5] E.Kozłowski, Agresja na Polskę we wrześniu 1939 roku. Próba bilansu strat, [w:] „Wojskowy Przegląd Historyczny”, nr 3-4, rok 1991, s. 39.

[6] Repatriacja – powrót obywateli jakiegoś kraju do ojczyzny , np. jeńców wojennych, uchodźców, przesiedleńców; Źródło: M.Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, t. 3, Warszawa 1981, s. 46.

[7] Jeżow Nikołaj (1895-1940) – sowiecki działacz komunistyczny; w okresie lat 1936-1938 ludowy komisarz spraw wew. ZSRR – szef NKWD; główny wykonawca stalinowskiego terroru okresu „wielkich czystek” (okres ten czasami nazywa się <<jeżowszczyzna>>. Organizował m.in. procesy N.Bucharina (występował przeciwko przymusowej kolektywizacji i szybkiemu uprzemysłowieniu kraju, za co skazany i stracony w 1938 r.), K.Radka (działacz komunistyczny ze Lwowa, członek SDKPiL, wysoki urzędnik międzynarodówki Komunistycznej, współtwórca sowieckiej konstytucji, skazany za antysowietyzm, zmarł w więzieniu), oraz swego poprzednika – G.Jagody (sowiecki działacz komunistyczny, szef NKWD w latach 1934-1936; jeden z głównych wykonawców pierwszych „czystek” z rozkazu Stalina, sądzony w roku 1937, skazany i stracony). Aresztowany w roku 1939, sądzony i stracony w 1940. Źródło: H.Adamczyk- Szczecińska, A.Mańkowska, K.Zalewska, Słownik szkolny – postacie historyczne, Warszawa 1997, s. 137.

[8] Obozy NKWD dla jeńców polskich - www.wikipedia.org.pl  [dostęp: 2019.01.17. godz. 17.00]   

[9] Szaposznikow Boris (1882-1945) – sowiecki marszałek, teoretyk wojskowy, wybitny dca; od roku 1901 w armii; w roku 1910 ukończył Akademię Sztabu Generalnego; w I wojnie światowej szef sztaby 10 Korpusu Armii; od 09.1917 r. 16 pułku piechoty i dywizji kaukaskiej; od 05.1918 roku ochotnik do Armii Czerwonej; od tej pory szereg funkcji sztabowych i dowódczych na najwyższych szczeblach dowodzenia (m.in.: 1925-1928 dowódca Leningradzkiego i Moskiewskiego Okręgu Wojskowego; 1932-1935 komendant Akademii Wojskowej im. Frunzego; 1937-1940 Szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej), autor wielu opracowań, m.in.: Konnica (1923 r.); Na Wiśle – historia kampanii roku 1920 (1924 r.), Warszawska operacja (t.1-3; 1933 r.); Źródło: K.Sobczak (red.), Encyklopedia II wojny światowej, Warszawa 1975, s. 589.

[10] S.Jaczyński, dz.cyt., s. 11

[11] Tamże,

[12] Beria Ławrientij (1899-1953) – z pochodzenia Gruzin; sowiecki działacz komunistyczny; od roku 1921 w sowieckim aparacie bezpieczeństwa; w roku 1924 uczestniczył w tłumieniu powstania narodowego w Gruzji; współwinny wówczas śmierci około 7000-10.000 osób; po zleconym przez Stalina zabójstwie znacznego działacza partyjnego – S.Kirowa, został Beria jednym z zaufanych ludzi Stalina i był głównym wykonawcą tzw. „wielkiej czystki” (lata 1936-1938), oraz represji ludności polskiej i sowieckiej; po zamordowaniu ludowego komisarza ds. bezpieczeństwa Nikołaja Jeżowa, zajął latach 1938-1945 jego miejsce jako minister spraw wewnętrznych (NKWD) oraz bezpieczeństwa publicznego (KGB); w latach 1941-1945 zreorganizował Główny Urząd Obozów Pracy (Gułag); zbrodniarz odpowiedzialny za masowe wywózki poza Ural i masowe wyroki śmierci dla Polaków z sowieckich obozów represji; wraz z marszałkiem Żukowem winny wielkich przesiedleń ludności w głąb państwa sowieckiego; od 1944 roku organizował i budował specjalną siatkę agentów do wykradania tajemnic atomowych Zachodu; w roku 1945 awansowany do stopnia marszałka ZSRR; po śmierci Stalina był pierwszym pretendentem  do stanowiska po Stalinie; został wtedy zatrzymany i oskarżony o szpiegowski spisek przeciwko władzy, a następnie stracony (najprawdopodobniej zastrzelił go osobiście gen. Paweł Baticki, a potem każdy jeszcze z plutonu egzekucyjnego – dla pewności zgonu); Źródło: H.Adamczyk-Szczecińska, A.Mańkowska, K.Zalewska, Słownik szkolny – postacie historyczne, Warszawa 1997, s. 36; www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz.9.10];

[13] Soprunienko Piotr (1908-1992) – zbrodniarz komunistyczny; generał major sowieckich służb specjalnych; był głównym organizatorem i jednym z wykonawców zbrodni katyńskiej; po wojnie w sowieckim Ministerstwie Spraw Wewnętrznych; wiadomo, że w roku 1990 postawiono go przed Naczelną Prokuraturą Wojskową, gdzie na szereg pytań o zbrodnię katyńską nie udzielił żadnej odpowiedzi; Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz.9.10]  

[14] Ostaszków – miasteczko rosyjskie od roku 1587 w obwodzie Twer i oddalone od niego około 190 km; około 11 km od miasta jest Jezioro Seliger, na wysepce Stołobnyj oraz na półwyspie Swietlica, istniał od XVII do XIX wieku klasztor prawosławny; w okresie lat 1927-1939 usytuowano tu obóz dla małoletnich przestępców; w latach 1939-1940 NKWD zorganizowało obóz dla jeńców polskich (w listopadzie roku 1939 osadzono tu 8397 jeńców, a w kwietniu 1940 dodatkowo 6570 jeńców), których następnie decyzją sowieckiej partii bolszewickiej z dnia 5.03.1940 r. wszystkich rozstrzelano w piwnicach NKWD w Kalininie (obecnie Twer), grzebiąc ich następnie na ośrodku wypoczynkowym NKWD Miednoje. Wśród zamordowanych znaleźli się m.in.: pracownicy i funkcjonariusze polskiego wywiadu i kontrwywiadu, żandarmerii, policji, służb więziennych, Korpusu Ochrony Pogranicza, osadnicy wojskowi, sędziowie, prokuratorzy, sędziowie…; po roku 1945 w Ostaszkowie II osadzano ludzi podziemia zaangażowanych w walkę z komunizmem, a szczególnie z szeregów AK. W latach 1946-1953 na wyspie Gorodomla – 5 km od Ostaszkowa istniał jeniecki ośrodek badawczy nad technikami rakietowymi, gdzie Sowieci przetrzymywali „swoich” specjalistów wywiezionych z państwa niemieckiego po zakończeniu II wojny światowej. Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz.9.10] 

[15] Juchnów – miasto usytuowane na obszarze środkowej Rosji, w obwodzie kałuskim nad rzeką Ugrą z jej lokalnym tutaj dopływem: Kunawy. Miejscowość znana od około XV wieku, choć prawa miejskie uzyskała do dopiero od roku 1770. Obecnie liczy około 7,5 tys. mieszkańców; Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz.9.10]

[16] Kozielsk – miasteczko nad rzeką Żyzdrą w odległości 72 km na południowy – zachód od Kaługi; pierwsze wzmianki o miejscowości w 1146 roku leżącej w księstwie czernihowskim; w roku 1238 miejscowość najechały wojska tatarskie Batu-Chana – mieszkańcy bronili się około 7 tygodni zabijając około 4000 wrogów; w okresie 1446-1494 miasteczko weszło w skład  Wielkiego Księstwa Litewskiego; w roku 1494 miejscowość podbita przez wojska moskiewskie i włączona w skład Księstwa Rosyjskiego; w 2004 roku około 20.000 mieszkańców; Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz.9.10]

[17] Putywl – miasteczko w północno-wschodniej części Ukrainy w pobliżu granicy z Rosją nad rzeką Sejm; w roku 2004 – około 20 tysięcy mieszkańców; Wspominane po raz pierwszy w źródłach z roku 1146, jako jedna z twierdz granicznych Siewierszczyzny w walkach na terenie Rusi Kijowskiej między księstwami nowogrodzko-siewierskimi, a czernihowskimi (miejscowość wspominana w operze Borodina – Książe Igor). Najprawdopodobniej w składzie Wielkiego Księstwa Moskiewskiego od roku 1500 po bitwie pod Wiedroszą. Krótko również pełnił bazę – Dymitra Samozwańca I. Od roku 1613 zdobyty i przynależny koronie polskiej. Zwrócony następnie w roku 1619 Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu na mocy pokoju w Dywilinie. Pozostał w składzie Imperium rosyjskiego aż do wybuchu Wielkiej Rewolucji Październikowej, jako część guberni Kursk. W okresie II wojny światowej miasto było jednym z punktów zbornych i oporu zgrupowania partyzanckiego Sydora Kowpaka w walce z Niemcami w północnych lasach obszaru Ukrainy.  Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz. 9.10]

[18] Starobielsk – ukraińskie miasto w obwodzie Ługańsk; w roku 2013 liczyło około 18.000 mieszkańców; wiadomo, że około roku 1650 na wyspie w rozlewisku rzeki Ajdar (jeden z dopływów Dońca) był tu rodzaj placówki – stanicy, stanowiący jeden z punktów granicznych południowej gracy Rosji. Zbudowano wtedy także drewniany kościół Matki Bożej Pokrowskiej; miasto zaistniało dopiero od roku 1686. W okresie lat 1939-1940 istniał tu obóz dla podchorążych i oficerów Wojska Polskiego internowanych po sowieckiej napaści na państwo polskie 17.09.1939 roku. Większość z nich została zamordowana rękoma funkcjonariuszy NKWD Z Moskwy i Charkowa, a następnie pochowana w dołach okolic Charkowa – w Piatichatkach. (generalnie było około 2000 wszystkich morderców; gen. Ławrietij Beria z dniem 26.10.1940 r. specjalnym tajnym rozkazem NKWD ZSRR Nr 001365wyróżnił i nagrodził za tę zbrodnię 125 z nich – „za pomyślne wykonanie zadań specjalnych”; wśród morderców byli m.in.: major D.Tokariew – naczelnik NKWD z Kalinina, major F.Doronin – komendant więzienia obwodu Charków, kapitan J.Kuprijanow – naczelnik NKWD Smoleńsk; st.lejnt. I.Szygalow – naczelnik NKWD z Moskwy; mł. Lejnt. I.Barinow – oficer operacyjny NKWD, pułkownik M.Rostomaszwili – zca naczelnika NKWD z Białorusi, st.sierż. N.Gołowkin – nadzorca NKWD z Kalinina, st.sierż. T.Szczepka – nadzorca więzienia śledczego z Charkowa, G.Tarasow – st. blokowy z więzienia NKWD obwodu Smoleńsk), Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz. 9.10]

[19] Juża – miasto rosyjskie w obwodzie Iwanowskim; w roku 2010 liczyło około 14.200 mieszkańców. Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz. 9.10]

[20] S.Jaczyński, dz.cyt., s. 12-13; www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz. 9.10]

[21] Wołogda – miasto w Rosji nad rzeką o tej samej nazwie, jednego z dopływów Dwiny; w roku 2011 liczyło około 300.000 mieszkańców; słynie z masła o smaku lekko orzechowym (tajemnica receptury lat 70 XIX wieku), oraz słynnych wołogodzkich koronek. Pierwsze wzmianki o tym miejscu z roku 1147, jako ważnym na szlaku handlowym soli warzonej w miejscowych klasztorach, jak również – miejsce sprzedaży i wymiany futer docierających tu z syberyjskiej tundry i tajgi. Znaczenie miasta zaczęło drastycznie spadać wraz z budową Sankt Petersburga; Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2019.01.17. godz. 17.00]

[22] Pierwszym, który sporządził listę jeńców-więźniów polskich przetrzymywanych w tym miejscy był na pewno osadzony tu także podchorąży Turski Jerzy (liczyła ona początkowo 432 osoby); Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2019.01.17. godz. 17.00]

[23] Suzdal – miasto w Rosji w rejonie Ukrainy nad rzeką Kamienką, dopływem Nerli; w roku 2008 liczyło około 11.000 mieszkańców. Swój początek datuje najprawdopodobniej na wiek XI w Księstwie Rostowa. Ma w swojej architekturze dwie drewniane cerkwie z XVIII wieku (w tym jedna fragmentami przeniesiona z Głotowa około połowy wieku XX), oraz klasztor (monastyr) z roku 1240 oraz monastyr żeński z roku 1264 z białymi ścianami wnętrz – stąd miasto należy do ścisłego grona miejsc kultu religijnego w Rosji. Miasto wliczane do tzw. Złotego Pierścienia Rosji (miasta regiony historyczne, centra kultury ludowego rzemiosła, miejsca pielgrzymkowe Kościoła wschodniego).W roku 1978 uzyskało status „miasta-muzeum” nazwanego tak z poręki UNESCO. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2019.01.17. godz. 17.00]

[24] Dniepropietrowsk – jedno z największych i najważniejszych miast Ukrainy (w 2008 roku ponad 1milion mieszkańców); główny ośrodek wielu przemysłów (m.in.: wydobywczego, metalurgicznego, włókienniczego drzewnego, energetycznego zbrojeniowego – za czasów ZSRR „miasto zamknięte” produkujące pociski rakietowe), jedno z centrów kultury i nauki, muzeów i zabytków. Pierwsze ślady osadnictwa 15.000-10.000 lat temu na Wyspie Klasztornej w rozlewisku Dniepru. Około X-VIII wieku tereny te zamieszkiwali koczowniczy Kimerowie, a następnie długo – Scytowie. Około III-IV wieku naszej ery było to jedno z centrów wojowniczych Gotów. Wielokrotnie niszczone i plądrowane przez Awarów i Hunów. Także jedno z centrów religii bizantyjskiej – tu jakoby dotarł jeden z uczniów Jezusa – apostoł Andrzej – na wyspie klasztornej powstał wtedy klasztor, gdzie zatrzymywali się ruscy wojowie. Późniejsze liczne napady Turków i Tatarów, prawie całkowicie wyludniły te okolice nazywane od tej pory: Dzikimi Polami. Pierwszą fortyfikację dla miasta (twierdza Kudak – obecnie jedna z dzielnic miasta) ufundował około 1635 roku wielki hetman koronny – Stanisław Koniecpolski. W roku 1648 na mocy Ugody w Perejesławiu miasto przejęli Kozacy. Następnie ze zmiennymi losami przynależało raz do Rzeczypospolitej, bądź do Chanatu Krymskiego. Około 1776 roku caryca – Katarzyna II ufundowała w pobliżu tego miejsca nowe miasto  nazwane na jej cześć – Jekaterynosław, który rozbudowując się wchłonął dotychczasowe osiedla i twierdze. W roku 1796, po śmierci carycy Katarzyny II, nowy imperator – Paweł zmienił nazwę miasta na – Noworosyjsk. Z początkiem XIX wieku kolejny car – Aleksander I powrócił do starej nazwy (miasto liczyło wtedy około 6500 mieszczan, by około połowy wieku osiągnąć już ponad 13.000 osób). Pod koniec XIX wieku miast posiadało już ważny węzeł kolejowo-transportowy, (w tym z zagłębiem węgla i rud metali w Krzywym Rogu), wiele mostów przez Dniepr i ponad 120.000 mieszkańców. Z początkiem wieku XX miasto rozbudowało się do wielkości ponad 250.000 mieszkańców. W roku 1918 gdy zaistniała Ukraińska Republika Ludowa, miasto znów zmieniło nazwę na – Siczesław (na pamiątkę kozackiej siczy). W roku 1926, gdy miasto powróciło w skład Rosji bolszewickiej, nazwa miasta znów uległa zmianie na – Dniepropetrowsk (nazwa rzeki i lokalnego działacza komunistycznego - Petrowskiego). W latach 60 XX wieku powstała w mieście najdłuższa w Europie nadbrzeżna promenada spacerowa, oraz rozpoczęto budowę wielu nowych osiedli wielorodzinnych (bloki mieszkalne 9 – 12 piętrowe). Od 2016 roku, miasto po raz kolejny zmieniło nazwę na, tym razem na – Dniepr. Do postaci wywodzących się z tego miasta lub pozostają z nim związane należą m.in. Julia Tymoszenko (była premier Ukrainy), Aleksander Pol (polski historyk i odkrywca zagłębia węglowego w Krzywym Rogu), Leonid Kuczma (były premier i prezydent Ukrainy), Elena Gan (matka polskiej izoteryczki Heleny Bławatskiej), Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2019.01.17. godz. 17.00]  

[25] Krzywy Róg – miasto we wschodniej Ukrainie; około 650.000 mieszkańców w roku 2013. Jego początki datuje się na wiek XVIII. Rozwój miasta dopiero z końcem wieku XIX, w momencie odkrycia złóż rud metali. Ważny węzeł kolejowo-transportowy, spożywczy i maszynowy. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2019.01.17. godz. 17.00]

[26] Ingulec – jedna z żeglownych rzek Ukrainy o długości około 550 km; dostarcza wodę do Krzywego Rogu, mieści na swej długości dwa znaczne zbiorniki wodne: Karaczunowski oraz Iskrowski. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2019.01.17. godz. 17.00]

[27] Zaporoże – miasto przemysłowe (metalurgia i przemysł samochodowy), w południowo-wschodniej części Ukrainy na Dnieprem; do roku 1921zwane – Aleksandrowsk; w roku 2015 liczyło ponad 750.000 mieszkańców. Zaistniała w roku 1770 jako ważna, graniczna twierdza Aleksandrowska przeciwko Turkom oraz hordom Tatarów krymskich. Od roku 1787 na obrzeżach miasta zamieszkiwała duża ilość osadników (odmieńcy religijni – menonici)  niemieckich i pruskich (także osadnicy z Gdańska, Elbląga i Grudziądza), przybyłych na zaproszenie carycy Katarzyny II. W roku 1910 założyli na terenie Imperium Rosji pierwszą organizację ekologiczną – Chortyckie Towarzystwo Ochrony Przyrody. Od początku wieku XIX, jako jeden z dużych portów na Dnieprze. W roku 1969 jedna z ulic nazwana została – Wrocławska, a władze Wrocławia w szacunku dla ukraińskich przyjaciół  ulicę między Grabiszyńską a Sudecką, przy Placu Powstańców Śląskich nazwały: Zaporoską. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2019.01.17. godz. 17.00]

[28] Ordżonikidze – stolica Osetii-Alanii u stóp Kaukazu nad rzeką Terek; ośrodek szeroko rozwiniętego przemysłu metalurgicznego, naftowego, szklarskiego, chemicznego, skórzanego, elektronicznego i drzewnego; ponad 300.000 mieszkańców w roku 2006. Miasto powstało w roku 1784 jako rosyjska twierdza na Kaukazie. W około 100 lat później – 1875 – miasto uzyskało połączenie kolejowe z Rostowem n/Donem, a w roku 1900 z Baku w Azerbejdżanie (rozwijano wówczas przetwórstwo naftowe). Wiadomo, że w 02.1919 roku miasto zajęła prawie na rok czasu  armia „białego” generała Denikina. W okresie lat 1931-1944 oraz 1954-1990 miasto nazwano nazwiskiem gruzińskiego komunisty: Sergo Ordżonikidze. W okresie 1944-1954 zmieniono nazwę na: Dzaudżikau. Natomiast po roku 1990 znów zmieniono nazwę miasta na – Władykaukaz („rządzący Kaukazem”). Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2019.01.17. godz. 17.00] 

[29] Równe – duże miasto na Ukrainie nad rzeką Uście, przy szlaku: Kijów-Żytomierz-Równe-Dubno-Lwów-Czop, oraz Równe-Łuck-Uściług, na międzynarodowej trasie Warszawa-Kijów, około 200 km od granicy polskiej; Wiadomo, że około 140 km od polskiej granicy, a 80 km w kierunku północnym od miasta, usytuowano – Rowieńską Elektrownię Atomową; obecnie jeden z największych węzłów komunikacyjnych Wołynia, łącznie z portem lotniczym; około 250.000 mieszkańców w roku 2016. Pierwsze źródła mówią o nim w roku 1283, jako uzależnionym od tzw. Złotej Ordy Tatarów. Około połowy wieku XIV zostało włączone do – Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od roku 1479 miasto było własnością małżonki księcia Neswickiego – Marii Księżnej Rowieńskiej. Wiadomo, że jako miasto na „prawie magdeburskim”, zaistniało dopiero w roku 1492. W roku 1500 polski król – Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu prawo targu. Do około XVII wieku było prywatnym miastem szlacheckim w województwie Wołyń – przynależało do książąt Ostrogskich, a następnie książąt Lubomirskich. W roku 1792 przebywał w nim na zaproszenie książąt gen. Kościuszko. W roku 1873 miasto uzyskało połączenie kolejowe. Zaczęto też rozbudowywać fortyfikacje i stopniowo przekształcać je w twierdzę. W latach 1919-1939 przynależało do II Rzeczypospolitej. W czasie wojny polsko-bolszewickiej roku 1920 toczyła tu walki armia konna Budionnego. Był tu także duży kresowy garnizon wojskowy. W 10.1941 roku Niemcy zorganizowali w mieście duże getto żydowskie, zlikwidowane częściowo przez policję ukraińską, oraz w kamieniołomie – Kostopol. Okres II wojny to liczne zbrodnie ludności cywilnej w mieście, m.in. około 100 partyzantów AK w roku 1943. W okresie słynnej „rzezi wołyńskiej” w mieście szukała schronienia lokalna ludność polska okolic – zebrało się jej wtedy około 30.000 osób, z czego 20.000 wywieźli Niemcy na roboty przymusowe do Rzeszy. Sowieci wyzwolili miasto z dniem 2.02.1944 roku. W czasie 1990-2000 Kościół prawosławny wybudował w mieście jedną z największych na Ukrainie katedrę – Sobór Opieki Matki Bożej (cerkiew ma 13 kopuł, 51 m długości, 42 m szerokości i 55 m wysokości). W roku 2002 ustawiono w mieście pomnik mordercy – jednego z inicjatorów mordu Polaków – Dmytra Klaczkowskiego. Z miastem poprzez urodzenie lub działalność związani są m.in.: Pelagia Majewska (szybowcowa mistrzyni świata), Anna Walentynowicz (współzałożycielka NSZZ „Solidarność”), Andrzej Milczanowski (polski polityk i prawnik). Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2019.01.17. godz. 17.00] 

[30] www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz.9.10]

[31] Północny Obóz Kolejowy – Siewżeldorłag (Siewiernyj Żeliezdodorożnyj Łagier) – jeden z olbrzymich obozów NKWD, rozlokowany w południowo-wschodniej części obwodu Archangielska – dorzeczu rzeki Peczory – sąsiadujący z rozległym obszarem republiki Komi, w rejonie tzw. Koła Podbiegunowego; tutaj w bardzo ostrych warunkach zatrudniano przymusowo ponad 8000 więźniów przy budowie linii kolejowej: Kotłas-Workuta. Często trafiali tu jeńcy-więźniowie z obozów przejściowych: Krzywego Rogu, Zaporoża oraz jeleno-karakubskiego. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2019.01.17. godz. 17.00] 

 

[32] Ponoj – tylko sezonowo zamieszkała osada ludzka w rejonie tzw. Koła Podbiegunowego w rejonie Murmańska nad rzeką Ponoj; W okresie państwowości ZSRR funkcjonowało tu lotnisko oraz okresowo molo rozładunkowe dla jednostek pływających. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2019.01.17. godz. 17.00] 

[33] Spassk k/Karagandy (Kazachstan) – obóz powstał w roku 1941 jako specjalny obóz jeńców wojennych. W okresie jego istnienia, przez obóz przeszło ponad 70.000 osób dla około 40 narodowości, m.in.: Polacy, Niemcy, Żydzi, Francuzi, Rumunii, Ukraińcy, Japończycy, Węgrzy. W obozie osadzona więźniów politycznych także po zakończeniu działań wojennych. Struktura jego działalności opierała się na: obozie męskim, podobozie kobiecym, karnej kolonii dziecięcej. Oprócz obozu głównego, działało ponad 20 filii terenowych. 24.06.1941 założył go Wasilij Czernyszew – zca szefa NKWD, jako niewielki obóz pracy (obóz piaskowy) w którym przetrzymywano około 5-6 tysięcy osób. W 01.1944 roku przebywało w nim ponad 2.500 jeńców, a w 10.1944 już około 11.500 osób. Około rok później: 10.1945 roku dowieziono tu też około 11.500 Japończyków. Więźniów zatrudniano w kopalniach, cegielniach, przy robotach budowlanych i inżynieryjnych. Obóz charakteryzował się wysoką śmiertelnością (klimat, jedzenie, traktowanie). Według fragmentarycznych danych za okres lat 1942-1946, zmarło ponad 7000 osób. Z czego tylko w roku 1945 około 2.500 osób. Wiadomo, że po klęsce polskiego Września roku 1939, umieszczono tu kilkuset polskich jeńców-więźniów, których w trakcie tworzenia tzw. „Armii Andersa” uznano za Niemców i nigdy ich stąd nie zwolniono. Podobne ciągi zdarzeń miały miejsce również po zakończeniu II wojny światowej. Sowieci w tym obozie chętnie przetrzymywali polskich opozycjonistów walczącego podziemia, szczególnie z rodowodem Kresów Wschodnich, bądź uczestników wojny polsko-bolszewickiej roku 1920. Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2019.01.17. godz. 17.00]    

[34] S.Jaczyński, dz.cyt.,, s. 14.

[35] Tamże, s. 15-19; A.Toczewski, Wymiana polskich jeńców wojennych pomiędzy ZSRR A III Rzeszą w okresie II wojny światowej, [w:] „Łambinowicki Rocznik Muzealny”, t.15. Opole 1992, s. 13-14.

[36] Siepacz – morderca, bandyta, kat, oprawca, działający na czyjeś zlecenie, pozostający na czyichś usługach; Źródło: Szymczak M. (red.), dz.cyt., t. 3, Warszawa 1981, s. 214.

[37] Konfident – poufny, sekretny tajny wywiadowca, agent wywiadu, szpieg, współpracownik, donosiciel; Źródło: Szymczak M. (red.), dz.cyt., t.1, Warszawa 1978, s. 986/987.

[38] Mierkułow Wsiewołod (1895-1953) – autor kilku wystawianych sztuk teatralnych, pisał pod pseudonimem Ross; generał armii, minister bezpieczeństwa ZSRR, pierwszy zca Berii; posiadał szlacheckie pochodzenie i po ukończonej z wyróżnieniem szkole podjął studia fizyki i matematyki na Uniwersytecie w Petersburgu; przerwała je I wojna światowa; od roku 1921 związany ze służbami specjalnymi ZSRR najpierw Gruzji, a następnie Rosji; od momentu agresji na Polskę w roku 1939, uczestnik legendarnego Kolegium Specjalnego NKWD (wraz z Basztakowem i Kobułowem); jeden z odpowiedzialnych za mord katyński; w roku 1942 negocjował w Mceńsku z poręki Stalina przerwanie działań wojennych ZSRR z Niemcami, co zakończyło się jednak niepowodzeniem; w aparacie bezpieczeństwa do 03.1946 roku, aresztowany razem z Berią i stracony z końcem roku 1953. Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz.9.10]   

[39] Stalin Józef (1879-1953) właściwie: Josif Dżugaszwili – działacz i teoretyk międzynarodowego ruchu komunistycznego; uczestnik międzynarodowego ruchu rewolucyjnego; od 03.1917 r. członek KC partii bolszewików; po zwycięstwie rewolucji październikowej roku 1917był ludowym komisarzem ds. narodowościowych; od 1922 r. naczelny sekretarz partii; od roku 1924 – po śmierci Lenina, został generalnym przywódcą partii i państwa sowieckiego; od roku 1941 mianowany premierem państwa; po wybuchu wojny ojczyźnianej został naczelnym wodzem sił zbrojnych ZSRR; odegrał jedną z ważnych ról w tworzeniu międzynarodowej koalicji do pokonania Niemiec; od roku 1941 osobiście angażował się w sprawy sowiecko-polskie (szczególnie w kwestii powojennej władzy i granic); stworzył swoisty „kult jednostki” naruszający niejednokrotnie leninowskie normy życia partyjnego; jego prace, rozkazy, przemówienia i notatki wydano w opracowaniu: Wielka Wojna Narodowa Związku Radzieckiego oraz w 13 tomowym zbiorze – Dzieła; Źródło: K.Sobczak, dz.cyt., s. 575.

[40] Woroszyłow Kliment (1881-1969) – marszałek Związku Radzieckiego, działacz państwowy i partyjny; w szeregach partii od roku 1903; w trakcie rewolucji 1905 organizował drużyny bojowe, a od roku 1917 uczestnik rewolucji robotniczej, następnie członek Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych; w roku 1918 współorganizator i dca 5 Armii Ukraińskiej, a potem dca Frontu Carycyńskiego; od 12.1918 r. – ludowy komisarz spraw wewnętrznych Ukrainy i dca Charkowskiego Okręgu Wojskowego; od roku 1919 współtwórca I Armii Konnej; w latach 1921-1925 dca Moskiewskiego i Północnokauskaiego Okręgu Wojskowego; w latach 1925-1934 był członkiem Biura Politycznego, a w latach 1934-1940 ludowym komisarzem obrony; w okresie II wojny światowej pozostawał pełnomocnikiem Kwatery Głównej Naczelnego Dowództwa Armii Czerwonej; organizator obrony Leningradu; od roku 1942 – dca ruchu partyzanckiego; autor: Rozkazy o Ojczyźnie (wspomnienia); Źródło: K.Sobczak, dz.cyt., s. 749. 

[41] Mołotow Wiaczesław (1890-1986) właściwie: W.Skriabin – sowiecki działacz państwowy i komunistyczny, dyplomata; w roku 1912 był jednym ze współzałożycieli dziennika „Prawda”; uczestnik I wojny światowej i Rewolucji Październikowej; od roku 1926 członek Biura Politycznego Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewickiej); w latach 1930-1941 premier państwa sowieckiego; w okresie 1939-1949 oraz 1953-1955sowiecki minister spraw zagranicznych; zwolennik współpracy z Niemcami i współtwórca układu Ribbentrop-Mołotow; uczesnik międzynarodowych obrad „wielkiej Trójki” w Teheranie, Jałcie i Poczdamie; w roku 1957 usunięty z rządu, a w 1961 r. także z partii; Źródło:H.Adamczyk-Szczecińska, A.Mańkowska, K.Zalewska, dz.cyt., s. 216.  

[42] Mikojan Anastas (1895-1978) – Ormianin; polityk i socjalistyczny bohater pracy, przewodniczący Rady Najwyższej ZSRR w latach 1964-1965; ukończył z wyróżnieniem seminarium duchowne w Tbilisi, wierny i fanatyczny komunista Lenina i Stalina; zwolennik NEP, komisarz handlu i zaopatrzenia, w Radzie Najwyższej od roku 1926; jeden z decydentów mordu katyńskiego; po śmierci Stalina poparł N.Chruszczowa; od roku 1965 na politycznej emeryturze (odsunięty od władzy przez L.Breżniewa), ojciec pięciorga własnych i kilkorga adoptowanych dzieci; Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz.9.10]   

[43] Kalinin Michaił (1875-1946) – polityk sowiecki pochodzenia chłopskiego; przewodniczący rady Najwyższej ZSRR; przewodniczący Rady Najwyższej ZSRR w latach 1938-1946; początkowo przeciwnik kolektywizacji, ale ostatecznie poparł Stalina, Stalin go szanował, bo nie był zdolny do intryg; jeden ze współodpowiedzialnych za zbrodnię katyńską; na jego cześć miasto Królewiec przemianowano na – Kaliningrad; Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz.9.10]   

[44] Kaganowicz Łazar (1893-1991) – sowiecki polityk, bohater pracy socjalistycznej; pochodził z rodziny żydowskiego handlarza bydłem; jako dziecko zatrudniał się w warsztatach szewskich; w partii bolszewickiej od roku 1911; w trakcie rewolucji październikowej roku 1917, kierował grupą bolszewicką w Homlu; bliski współpracownik Stalina; jeden z inicjatorów budowy metra w Moskwie; po śmierci Stalina bliski współpracownik Chruszczowa; dwukrotnie wicepremier ZSRR; oskarżony o represje stalinowskie, m.in. kolektywizację rolnictwa, wielki głód na Ukrainie, zbrodnię katyńską, odpowiedzialny za zniszczenie wielowiekowych zabytków w Moskwie – m.in.: cerkwi Chrystusa Zbawiciela, oraz klasztoru (monasteru) Ikony Matki Bożej Cierpiącej z 1654 roku; jeden z twórców stalinizmu; Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz.9.10]    

[45] S.Jaczyński, dz.cyt., s. 22.

[46] Mierkułow – postać opisywana już powyżej

[47] Basztakow Leonid (1900-1970) gen. major funkcjonariusz sowieckiego NKWD; pochodził z rodziny urzędniczej o korzeniach chłopskich; ukończył 7 klas szkoły i nauczył się księgowości. W organach sowieckiego bezpieczeństwa od roku 1922 jako księgowy w różnych jednostkach; w roku 1930 ukończył szkolenie bezpieczeństwa; przez kolejne 7 lat pracował w moskiewskiej Szkole NKWD; od roku 1937 był już szefem oddziału specjalnego; współodpowiedzialny za zbrodnię katyńską; w latach 1942-1947 był komendantem Wyższej Szkoły NKWD, potem na stanowiskach ministerialnych; Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz.9.10]         

[48] Kobułow (1904-1953) Ormianin, generał pułkownik, zca Berii; miał wykształcenie średnie; kierował „wielkimi czystkami: na terenie Gruzji, mordując setki niewygodnych reżimowi osób; był zaufanym człowiekiem Berii obejmując w roku 1938 wydział kontrwywiadu, słynął z okrucieństwa i sadyzmu (lubił przesłuchiwać w tajnym więzieniu – Suchanówka); według tajnego rozkazu Berii 001186 z dnia 5.10.1939 nadzorował komisji tłumaczenia i opracowywania przejętych polskich tajnych akt wywiadu i kontrwywiadu (tzw. Oddziału II), na podstawie których wystawił listy gończe za 3168 oficerów polskich, ścigając ich do 1.02.1941 roku; w roku 1944 kierował operacją przesiedleń Ignuszów i Czeczenów  na teren Kazachstanu; potem uczestniczył w przesłuchaniach porwanych przywódców Polskiego Państwa Podziemnego i procesie „16”; po zakończeniu działań wojennych był zastępcą szefa Głównego Zarządu Mienia Sowieckiego poza granicami, oraz kierował bezpieczeństwem na terenie sowieckiej strefy w Niemczech; aresztowany razem z Berią, osądzony, skazany i rozstrzelany. Źródło: www.wikipedia.org.pl [dostęp: 2019.01.15. godz.9.10]            

[49] S.Jaczyński, dz.cyt., s. 22.

[50] Tamże,  s. 24-25.

[51] Układ Sikorski-Majski – polsko-sowiecki układ zwany również <umową sojuszniczą>; przywracał stosunki między państwem polskim i sowieckim, które zostały zerwane w momencie sowieckiej agresji na państwo polskie z dniem 17 września roku 1939. Układ ten został podpisany w dniu 30 lipca roku 1941 w Wielkiej Brytanii, gdy Majski pełnił wówczas funkcję sowieckiego ambasadora w Wielkiej Brytanii. Na mocy tegoż układu, generalnie zastosowano amnestię polskich żołnierzy-jeńców w ZSRR zwalniając tylko część z nich z niewoli (?!). Jednocześnie układ był rodzajem gwarancji i wstępem do przyzwolenia dla budowy polskiej armii w ZSRR – z polskich żołnierzy jeńców. Wojskiem tym dowodził gen. Władysław Anders. Źródło:Wojskowy Przegląd Historyczny”, Nr 3, rok 1981, s. 5-24; K.Sobczak (red.), Encyklopedia II wojny światowej, Warszawa 1975, s. 566.  

[52] Majski Iwan właściwie: Lachowiecki Jan (1884-1975) – sowiecki dyplomata i historyk z żydowskim rodowodem. Wiadomo, że od roku 1903 związany był z partią socjaldemokratów rosyjskich. Z tego powodu w roku 1908 zmuszony był opuścić państwo rosyjskie wyjeżdżając na emigrację na Zachód. Powrócił do Rosji w roku 1918. Od roku 1921 przynależał do komunistycznej partii bolszewickiej. W roku 1924 mianowano go pierwszym redaktorem czasopisma „Gwiazda” w Leningradzie. Faktycznie od roku 1929 w służbie dyplomacji. W latach 1932-1943 pozostawał ambasadorem ZSRR w Wielkiej Brytanii. W okresie lat 1943-1945 był zastępcą ludowego komisarza spraw zagranicznych. Wiadomo, że od roku 1946 został członkiem Akademii Nauk Związku Radzieckiego. W roku 1953 postawiano mu fałszywe zarzuty „szpiegostwa” i osadzono w więzieniu. Zwolniono go w roku 1956, a dopiero w roku 1960 zrehabilitowano. Majski pozostaje autorem opracowań: „Ispanija” (1908-1917); „Giermanija i wojna” (1916); „Sowriemiennaja Mongolija” (1921); „Sowriemiennaja Giermanija (1924); „Wospominanija” t. 1-3 (1964-1965; polskie wydania: 1967-1968 oraz 1970). Źródło: Kiryk F., Jureczko A., Szkolny słownik biograficzny, Kraków 1996, s. 254

[53] S.Jaczyński, dz.cyt., s. 24-25.

[54] Tamże, s. 26-27.

[55] Tamże, s. 118.

[56] Smiersz – akronim (wyraz utworzony z pierwszych liter jakiejś nazwy) rosyjskiego tłumaczenia organizacji  - sowieckiego kontrwywiadu wojskowego z lat 1943-1946, a właściwie jego komórek organizacyjnych występujących pod nazwą – Specjalne metody Wykrywania Szpiegów (ros.: Spiecjalnyje Mietody Rozobłaczenija Szpionow). Funkcjonował jako samodzielna instytucja od 19.06.1943 roku decyzją Rady Komisarzy Ludowych. Wywodził się w najprostszej linii z okrutnej i bezwzględnej organizacji CzeKa, GPU, NKWD. Podległa bezpośrednio Stalinowi. Podstawowym stosowanym narzędziem był terror i przemoc, a podstawową metodą przesłuchań – tortury. Do zasadniczych zadań tej organizacji należało wykrywanie dywersji, sabotażu, ujawnianie agentów innych państw i ich współpracowników wśród swoich szeregów. Nie byli żołnierzami, a funkcjonariuszami. Generalnie większość z nich po wojnie zakładała polskie struktury bezpieczeństwa i w polskich mundurach uczyli Polaków jak prowadzić śledztwa, przesłuchiwać…. Organizacja opierała się na pionach śledczych: kontrwywiadowczy, do zwalczania niemieckiej agentury, pracy dla jeńców wojennych (w tym szczególny nadzór na siecią łagrów), kontrwywiad zafrontowy, nadzór nad strukturami wszystkich sowieckich rodzajów wojsk, pion śledczy, pion rejestracyjno-statystyczny, pion technik operacyjnych, pion zatrzymań i rewizji, pion szyfrów i łączności oraz pion tzw. zadań specjalnych. Źródło:  J.Rutkiewicz, W.Kulikow, Wojska NKWD 1917-1946. Barwa i broń, Warszawa 1998; P.Kołakowski, NKWD i GRU na ziemiach polskich (kulisy wywiadu i kontrwywiadu), Warszawa 2002; S.Cenckiewicz, Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943-1991 (wprowadzenie do syntezy), Poznań 2011.      

[57] Obozy NKWD dla jeńców polskich – Źródło: www.wikipedia.org [dostęp: 2019.01.17. godz. 17.00]