W jaki sposób przekazywana jest religia? Religia wydaje się być zjawiskiem uniwersalnym kulturowo. Czy wierzenia religijne są zatem adaptacyjne czy są jedynie produktem ubocznym ewolucji naszego gatunku?
Religia wydaje się być zjawiskiem uniwersalnym kulturowo. Badania etnologiczne wskazują na powszechność wierzeń i rytuałów, głównie dotyczących życia po śmierci, przyczyn chorób i nieszczęść oraz istnienia bogów, duchów i innych bytów, we wszystkich kulturach świata (Pinker, 2004). Wykazano, że 96% Amerykanów wierzy w Boga lub inną istotę nadprzyrodzoną, dla 88% religia jest ważną częścią życia, 69% należy do wspólnoty religijnej, a 88% modli się. Większość populacji wierzy, że Bóg ingeruje w ich życie (Taylor, 2001). Czy wierzenia religijne są zatem adaptacyjne czy są jedynie produktem ubocznym ewolucji naszego gatunku? Zanim przeanalizuję argumenty za tymi stanowiskami rozważę problemy pochodzenia i rozprzestrzeniania się idei religijnych.
W jaki sposób przekazywana jest religia?
Richard Dawkins wprowadził pojęcie memu - podstawowej jednostki transmisji kulturowej, który analogicznie do genu jest replikatorem. Tak jak genotyp przyczynia się do wykształcenia żywego organizmu - fenotypu, tak efektem działania memotypu (puli informacji zawartej w memach uczestnika lub grupy uczestników kultury) jest określony fakt społeczny- socjotyp. Memami rządzą te same zasady, które rządzą replikacją genów. Jednak ewolucja kulturowa różni się od biologicznej: przebiega szybciej, memy konkurują o zasoby pamięci ludzkiego mózgu (geny o zasoby środowiska naturalnego), punktem wyjścia dla niej jest ludzki mózg - wyrafinowany produkt ewolucji biologicznej ( dla ewolucji biologicznej było to środowisko naturalne). Przykłady memów to: melodie, idee, obiegowe zwroty, fasony ubrań, zasady dobrego wychowania, a także religie (Kostka - Zawadzki, 2004).
Memem jest jedynie pewna określona jednostka informacji kulturowej, która podlega w miarę dokładnej replikacji. Zatem religia stanowiąca bardziej lub mniej zintegrowaną strukturę, na którą składają się wyobrażenia Boga, określone rytuały i stosunki społeczne (wspólnota religijna) jest zespołem memów nie zaś pojedynczym memem. Memy replikują się na zasadzie naśladownictwa: działają tu procesy uczenia i zapamiętywania (świadome bądź nie). Geny są nieśmiertelne, ale charakterystyczny ich układ dla jednostki ulega w kolejnych pokoleniach rozproszeniu. Memy zaś mogą przetrwać wieki w niezmienionej postaci jako: idee, dzieła, teorie itp. (Dawkins, 1996).
Memy i geny mogą się wzajemnie wzmacniać, lecz czasem stają wobec siebie w opozycji. Gen celibatu jest w puli skazany na przegraną. Nie zmniejsza to jednak szans przetrwania memu na celibat - w puli memów. Mem na celibat jest przekazywany przez duchownych młodym ludziom poprzez słowo mówione i pisane oraz przykłady. Małżeństwo duchownego osłabia jego oddziaływanie na wiernych, gdyż absorbuje jego czas i energię. Przeżywalność memu celibatu przewyższa więc przeżywalność memu małżeństwa (Dawkins, 1996).
Memy łączą się w współadaptujące się kompleksy (mempleksy), gdyż łatwiej im przeżyć w grupie niż w izolacji. Są to zorganizowane grupy zabezpieczające swoje przetrwanie, organizujące się tak, aby były bez przerwy i na nowo powielane. Cała nasza kultura jest zbiorem memów. Mempleksami będą religie, mity czy systemy polityczne (Czarnawska, 2001).
Zespoły memów często zachowują się podobnie do wirusów - infiltrują naszą psychikę, ponieważ doskonale przyswajamy sobie nowe pojęcia i informacje. Są przez nas kopiowane, kiedy porozumiewamy się z innymi ludźmi, co udaje się coraz lepiej. Wirusy umysłu wydają polecenia wprowadzając do naszych umysłów memy wpływające na zachowanie. Szerzą się, kiedy zapoczątkowany przez nowe zachowania łańcuch zdarzeń dotrze do wolnego jeszcze od wirusów umysłu(Kostka - Zawadzki, 2004).
Kompleksy memowe np. Kościół wraz z architekturą, rytuałem, prawami, muzyką, sztuką i pisaną tradycją to koadaptujący, stabilny zestaw wzajemnie wspierających się memów. Idea ognia i mąk piekielnych, dzięki swojemu głębokiemu oddziaływaniu na psychikę, zapewnia sama sobie nieśmiertelność. Uległa sprzężeniu z memem Boga, ponieważ wzmacniają się one wzajemnie i wspomagają nawzajem swoje trwanie w puli memów. Wiara oznacza ślepą ufność przy braku dowodów, nawet wbrew dowodom. Mem ślepej wiary zapewnia sobie wieczne trwanie drogą prostego, nieświadomego sposobu - nakłaniania do rezygnacji z racjonalnych dociekań (Dawkins, 1996).
Nie te memy przetrwają, które są dobre, właściwe czy pożyteczne dla człowieka, ale te, które łatwo się kopiują. Dlatego niektóre pożyteczne dla człowieka memy nie przetrwają, ponieważ trudno się kopiują, podczas gdy inne, nieprzydatne, przetrwają, gdyż ich kopiowanie nie nastręcza trudności (Czarnawska, 2001).
Rodzaje memów
Pierwszy rodzaj to memy, które rozprzestrzenią się bardzo szybko i jednocześnie funkcjonują przez krótki czas. Drugim rodzajem są memy, które replikują się powoli jednak ich czas trwania jest bardzo długi. Memy można również podzielić na trzy zasadnicze grupy: memy - kategorie, memy-strategie oraz memy-skojarzenia.
Memy-kategorie sterują przede wszystkim naszą działalnością poznawczą. Są podstawowym budulcem koherentnych i spójnych wewnętrznie modeli opisu świata. Są zbiorem pojęć, rozmaitych klasyfikacji i typologii, ale również są to rozmaitego typu racjonalizacje i określone uzasadnienia, jakich używamy, aby usprawiedliwić nasze postępowanie.
Memy-strategie sterują przede wszystkim naszym zachowaniem, stanowią różne modele zachowań i interakcji społecznych. Ich skuteczność wynika z założenia, że określone zachowanie przyniesie oczekiwany skutek.
Memy-skojarzenia są rodzajem memów mających wpływ na nasze emocje. Stanowią matrycę, według której inne rodzaje memów przybierają stabilną w czasie strukturę. Przyswojenie memu-skojarzenia sprawia, że pojawienie się jednego obiektu wyzwala natychmiast odpowiednią myśl albo uczucie. Jeśli nowo powstały, mem prowadzi do zmiany zachowania, może zostać przekazany do innego umysłu (Kostka - Zawadzki, 2004). Wszystkie te rodzaje memów przyczyniają się do rozprzestrzeniania i trwania religii.
Memoboty i memoidy
Efektem skutecznej strategii infekcji memów mogą być różne postacie memobotów czy memoidów. Memobot (inaczej robot memetyczny) to jednostka, której istnienie poświęcone jest całkowicie na rozpowszechnianiu memu lub całego zespołu memów. Stanowi ona idealny nośnik dla różnego typu agresywnych i autorytarnych w swojej wymowie idei i przekonań. Jej działanie skoncentrowane jest na mechanicznej i nieustannej replikacji memów. Memobotami określić można świadków Jehowy, wyznawców ruchu Hare Kriszny czy Scjentologii. Z kolei memoid to nosiciel memów, który został zainfekowany nimi do tego stopnia, że jego własne przeżycie przestaje mieć dla niego znaczenie. Można powiedzieć, że członkowie wielu sekt, japońscy kamikadze, terroryści islamscy to przykłady niebezpieczeństw związanych z funkcjonowaniem memoidów. Nie każdy memobot jest memoidem, zaś nie każdy nosiciel memów stanowi przykład memobota lub memoida (Kostka - Zawadzki, 2004).
Pochodzenie i rozprzestrzenianie idei Boga
Nie wiadomo skąd idea Boga wzięła się w puli memów. Najprawdopodobniej powstała wiele razy na drodze niezależnych mutacji. Replikuje się dzięki słowu mówionemu i pisanemu, muzyce i sztuce. Co w idei Boga powoduje tak wielką jej stabilność i zdolność do penetrowania środowiska kulturowego? Mem Boga przemawia bardzo silnie do psychiki, gdyż udziela prawdopodobnie brzmiącej odpowiedzi na pytania o sens istnienia. Jest obietnicą lepszego, sprawiedliwego świata. Bóg istnieje, przynajmniej jako mem o dużej zdolności przetrwania, czy też wybitnej zaraźliwości, w środowisku tworzonym przez kulturę człowieka (Dawkins, 1996).
Ludzkie ciała i umysły utworzone zostały przez ewolucję genów tak, aby były zdolne do naśladownictwa. Umysły ludzkie stały się doskonałym siedliskiem dla zbioru memów. Zbiór ten samoorganizuje się i zapewnia swoje przetrwanie, tworząc korzystne dla siebie pojęcie "ja". To "ja" jest bowiem w stanie walczyć o swoje poglądy, argumentować za nimi i przekonywać do nich innych (Czarnawska, 2001).
Istnieje wiele rozmaitych strategii zarażania i uodporniania na działanie memów. Każda strategia sprzyjająca replikacji określonych memów ma na celu zwiększenie prawdopodobieństwa zarażenia się nimi. Każda dobra strategia infekowania memami używa też tzw. ododparniaczy (immunodepresantów). Są to dowolne czynniki mające za zadanie obniżyć odporność memetyczną danej osoby. Najczęściej spotykane ododparniacze to m.in: podróżowanie, wyczerpanie psychiczne i emocjonalne, techniki prania mózgu, utrata domu lub bliskich, szok kulturowy, stres związany z odosobnieniem (np. pobyt w szpitalu), paranoja, natarczywe powtarzanie przekazu, ufanie autorytetom, stan hipnozy. Rekrutacja do różnego rodzaju sekt zwykle odbywa się na lotniskach i dworcach, ponieważ sytuacja, w jakiej znajdują się podróżni sprzyja działaniu wielu ododparniaczy naraz. Inną skuteczną strategią zarażania memami jest tzw. mimikra. Polega ona na naśladowaniu przez mem semiotyki innego powszechnie akceptowanego memu o dużej skuteczności.
Replikacji memów sprzyja także stosowanie takich taktyk, jak: groźba, haczyk i przynęta. Groźba to jeden z wielu możliwych memów najczęściej wchodzący w skład całego większego ich kompleksu, który zachęca do ścisłego przestrzegania określonych zasad lub wyznawania ściśle ustalonych dogmatów. Spotkać się można z nim w wielu religiach pod postacią ostrzeżenia przed potępieniem lub w formie ekskomuniki.
Haczyk jest określonym rodzajem memu, który skłania nas do przyswojenia całego zespołu podobnych jemu memów. Jego działanie jest najbardziej skuteczne wtedy, gdy wyrażony jest nie wprost, ale logicznie wynika z zawartości pozostałych memów zespołu.
Na podobnej zasadzie funkcjonuje tzw. przynęta, która jest składnikiem całej struktury memów. Jej zadanie polega na jak najlepszym uzasadnieniu powielenia owej struktury memetycznej, choć nie zawiera w sobie bezpośredniej do tego zachęty. Wyznawcy wielu religii ulegają jej pod postacią obietnicy zbawienia po śmierci, podobnie jak konsumenci kupujący produkt, ponieważ skuszeni zostali obietnicą zawartą w jego reklamie (Kostka - Zawadzki, 2004).
Nabywamy koncepcje Boga w sytuacji ekspozycji na nie, gdyż: nasze umysły są szczególnie podatne na wpływ innych, zwłaszcza mających nad nami władzę, osób, a poza tym szczególnie łatwo zapamiętujemy osoby, które bardzo się wyróżniają pod niektórymi względami (Bulbulia, 2001).
Z drugiej strony możemy spotkać się z różnego typu środkami, które mają na celu podwyższenie naszej odporności na zarażenie danymi memami. Jednym z nich jest zastosowanie tzw. szczepionki memetycznej. Pozwala ona danemu osobnikowi na stykanie się z określonymi memami, bez ryzyka zarażenia się nimi. Należy pamiętać, że każdy zespół memów zawiera w sobie taką szczepionkę dla ochrony przed konkurencyjnymi memami. Przykłady szczepionki memetycznej to: wiara, lojalność, sceptycyzm lub tolerancja (Kostka - Zawadzki, 2004).
Religie doskonale posługują się samoreplikującymi się memami, np. Boga, piekła, nieba, raju. Memy te zabezpieczyły się zarówno przed testowaniem, jak i odrzuceniem, zmuszając miliony ludzi do ich kopiowania. Idea Boga gwarantuje umysłowi "komfort" i "wyjaśnienie" wszystkiego, czego nie umiemy wyjaśnić. Zabezpiecza również przed wyjściem poza nią ku myśleniu (ku innym mempleksom) i zapowiada karę w razie odstąpienia od przenoszenia memu. Memy te dobrze zabezpieczyły działania ludzkie mające służyć ich rozprzestrzenianiu: nakazują bezwarunkową wiarę, poświęcanie czasu na studiowanie Pisma Świętego (co jest utrwalaniem wzoru memetycznego), łączenie się z innym współwyznawcą w celu wydania na świat dzieci - które będą następnymi przekaźnikami mempleksu. Mempleks religii angażuje człowieka w budowanie świątyń, komponowanie muzyki i organizowanie spotkań. Zbiera ludzi na msze, gdzie wielokrotne powtarzanie tych samych słów i pieśni umacnia powielanie memu (Czarnawska, 2001).
Literatura
1. Bulbulia, J. (2001). 'Unweaving the Religious Mind': A Review of Pascal Boyer, Religion Explained: The Evolutionary Origins of Religious Thought. Monash University [on-line], dostępny: http://www.arts.monash.edu.au/eras/edition_4/bulbulia.htm
2. Czarnawska, M. (2001). Świat memów. Wiedza i Życie, 12.
3. Dawkins, R. (1996). Samolubny gen. Warszawa: Prószyński i S-ka.
4. Kostka-Zawadzki, R. (2004). Memetyka: moda czy nowa dziedzina nauki?, dostępny: http://neurobot.art.pl/03/teksty/memetyka/mem.html
5. Pinker, S. (2004). Psychologia ewolucyjna religii, dostępny: http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4024
6. Taylor, N. (2001). Utilizing Religious Schemes to Cope with Mental Illness. Journal of Religion and Health, 3 (40), s.383-388.
Źródło: mruzkaa