Ogólny kierunek rozwoju
Po I wojnie wydawało się, że czołgi zaczną się rozwijać błyskawicznie. Lecz nie było to takie proste. Duża zawodność maszyn , nie dopracowane strategie, brak koncepcji użycia wozów na polu bitwy, później wielki kryzys. Zsumowało się na to, że w chwili rozpoczęcia wojny żadna ze stron nie miała naprawdę udanej maszyny w wystarczających ilościach. Niemcy jednak wiedzieli jak ich użyć efektywnie i efektownie, to była przewaga na polu bitwy, nie przewaga ilościowa i jakościowa, kampanie wygrywali strategią, taktyką, i wyszkoleniem żołnierzy.
Rozwój czołgów w okresie międzywojennym można podzielić na dwa etapy do wojny domowej w Hiszpanii i po niej. W pierwszym okresie rozwój czołgów oparto na doświadczeniach z I wojny. Czołgi tego okresu charakteryzowały się ciągle zwiększającą się doskonałością techniczną, wzrastała także ich prędkość, były one słabo opancerzone i uzbrojone najczęściej w karabiny maszynowe. Równolegle do czołgów lekkich i małych powstawały czołgi ciężkie, wolnobieżne. 
Maszyny te były potężnie uzbrojone niejednokrotnie w parę armat, usytuowanych w kilku wieżach, lecz nadal słabo opancerzone. Jednocześnie z wojskami pancernymi powstawały środki do ich zwalczania działa, rusznice, granaty przeciwpancerne. W momencie konfrontacji czołgów z uzbrojeniem przeciwpancernym w czasie wojny domowej w Hiszpanii, okazało się, że pancerze są za słabe. Trzeba było je wzmocnić, do tego stopnia by były odporne nie tylko na broń ręczną, lecz także na pociski armatnie, uzbrojenie czołgów musiało być na tyle silne by zniszczyć pancerz wozów przeciwnika, po zatem czołgów trzeba używać na skalę masową. Z powyższego wynikało, że wozy lekkie i małe z uwagi na swój nieskuteczny pancerz słabe uzbrojenie nie odegrają w przyszłej wojnie znacznej roli. Ciężar walki przeniesiono na czołgi średnie i ciężkie, które postanowiono przekonstruować. Tak powstała klasyczna sylwetka czołgu poruszającego się na gąsienicach, z jedną armatą zamocowaną w obrotowej wieży.
W. Brytania
W Anglii rozbudowa czołgów po I wojnie startowała, od wstrzymania produkcji. Do 1921 pracowano nad modelami "Medium D" i "Light Infantry Tank", które okazały się po testach nie dopracowane. Zarząd uzbrojenia, więc zlecił firmie "Vickersa" budowę 8 tonowego czołgu z obrotową wieżą. W oparciu o tę konstrukcję powstał "Light Tank Mk 1", przemianowany na "Medium Mk 1" (często nazywany "Vickers Medium" lub "Vickers 12 T").(Ale to zakręcone.).W 1923 czołgi te weszły na uzbrojenie armii, przez 10 lat 170 sztuk było jedynymi wozami średnimi. W 1925 skonstruowano "A1E1 Independent", w następnym roku zakłady "Vickersa" wybudowały jeden egzemplarz, w maszynie wykorzystano wiele nowinek konstrukcyjnych, budził on wielkie zainteresowanie w świecie, nawet był przyczyną afery szpiegowskiej. Z względu na wysoką cenę odstraszył rząd W. Brytanii. W końcu postanowiono przenieść go do Muzeum Czołgów w Bovington. W czasie II wojny, gdy Anglii, zagrażała inwazja "Independenta" wytoczono z muzeum i używano jako ruchomego bunkra. W 1925 powstaje projekt małego czołgu jednoosobowego, widziano w tych tanich maszynach idealny środek walki dla każdego piechura. Autorem projektu był płk. Martel. Budowę zlecono firmie "Morris" do produkcji zatrudniono inżynierów Carden i . Loyda. Wynikiem ich pracy były wersje od "Carden-Loyd MKI" do "MK VI" Armia angielska zamówiła 200 sztuk tankietek. Na wzór tankietki "Carden-Loyd Mk VI" zbudowano szereg projektów lekkich czołgów, jednak przyjęto na uzbrojenia batalionów czołgowych "Light Tank Mk I". Tak praktycznie do roku 1934 Anglicy budowali mało skuteczne czołgi w niewielkich ilościach. W tym że roku zlecono Cardenowi opracowanie czołgu A 9, po przyjrzeniu się projektom zlecono konstrukcję A 10 A 11 przeznaczonego dla piechoty, pod wpływem żądań generała Elles wzmocniono pancerz który miał być odporny na większość broni przeciwpancernej. Prototypy ukończono w 1936 roku, wszystkie zakwalifikowano do produkcji, mimo że już wtedy uważano je za przestarzałe. Dodatkowo z obawy przed Niemcami i wbrew zakazowi rządu USA zakupiono od inż. Christiego projekt czołgu, według którego Rosjanie budowali swoje wozy "BT". Efektem tego zakupu był czołg "Crusader". Czołgiem produkowanym pod wpływem wskazówek gen. Ellesa była "Matilda",jej produkcję rozpoczęto 1 rześnia 1939. W liczbach siły pancerne od 1937 do wybuchu wojny otrzymały 792 czołgi lekkie, 130 czołgów szybkich ("Crusadery") i piechoty ("Matilda").
Francja
Francuzi byli pełni wiary w swą Linią Maginota , choć pod koniec lat dwudziestych mieli sprzęt praktycznie z I wojny. To wzrastające zagrożenie z strony Niemiec uruchomiło znaczne fundusze, wojsko dostało kredyt 4 miliardów franków tylko i wyłącznie na budowę czołgów. Powstało w tedy wiele konstrukcji w tym najbardziej udana 
"SOUMA 35" (na zdjęciu obok, po prawej, w barwach niemieckich) czołg który spokojnie mógł konkurować z niemieckimi maszynami i czołg "B" którego zbudowano znacznie mniej. Estienne i de Gaulle to główni entuzjaści sił pancernych i silnych związków pancernych w Armii Francuskiej ich idee były jak najbardziej słuszne przewidywały wykorzystanie wielkich grup pancernych wspomaganych lotnictwem bez udziału piechoty. Piechocie pozostawało zaś obsadzenie zdobytego terenu i tworzenie obrony wraz z artylerią na wypadek przeciwuderzenia. Niestety armią Francuską dowodzili inni dowódcy. Według starych doktryn budowano powolne lekkie czołgi, o stosunkowo mocnym pancerzu i armatach krótko lufowych, czołgi te a mowa tu o "Hotchkiss" "Renault" nadawały się do wsparcia piechoty. Przyspieszenie, które było spowodowane zagrożeniem Niemieckim, doprowadziło do tego, że plan głównego dowództwa został wykonany z nadwyżką. Do maja 1940 armia dostała 3400 nowoczesnych czołgów.
ZSRR
W Rosji sowieckiej pierwszy czołg zbudowano 1920 roku, o wymownej nazwie "Russki Renault", była to kopia "FT 17". Tak naprawdę jednak, produkcja czołgów rozpoczęła się w 1928, czołgiem"MS 1"model ten skończono produkować 1930 wersją"MS 3". W między czasie były różne projekty, nawet czołgów 100 TONOWYCH. Od 1930 roku do fabryk zaczynją systematycznie docierać nowi inżynierowie, oni to będą tworzyć radziecką broń pancerną. Tymczasem zagrożenie ze strony Japonii dopinguje do dalszego rozwoju wozów bojowych. W latach 1929-1930 zakupiono czołgi "Vickersa", tankietki"Carden-Loyd", w USA konstrukcje inż. Christiego wozów gąsienicowo-kołowych. Na bazie tych projektów powstają ich udoskonalone kopie. 
Z mnogości konstrukcji pozostają w produkcji seryjnej "T 26"i rewelacyjna rodzina szybkich wozów"BT". Rosjanie wyciągnęli słuszne wnioski z wojny domowej w Hiszpanii, zauważyli, iż szybko rozwijające się armaty przeciwpancerne bardzo łatwo dają sobie radę z cienkimi pancerzami ówczesnych czołgów. Pierwszym czołgiem powstałym w wyniku tych obserwacji, w 1937 roku, był"T 46-5"o pancerzu grubości do 60 mm, wadą jego było słabe uzbrojenie. W roku 1939 ukończono projekty dwóch czołgów "T 34" i mniej znanego "KW 1". Ten pierwszy miał przejść do legendy II wojny, miał on parę zalet: pochyłe płyty pancerza, silne uzbrojenie, łatwą obsługę i chyba największe dwie, łatwość w produkcji i modernizacji.KW 1miej znany, lecz przy dobrze wyszkolonej załodze potrafił być jak twardy orzech, nie każdy pocisk z Niemieckiej "88-mki" potrafił go przebić. Z nie potwierdzonych źródeł wiem, że pojedynczy KW 1 potrafił zatrzymać 2-ie niemieckie dywizje pancerne na dwa dni. Dopiero sprowadzone "88-mki" dały radę rozbić ten "twardy orzech". Borąc pod uwagę czołgi jakimi w czerwcu 1941 dysponowali Niemcy może to być wielce prawdopodobne.
USA
Będąc pod wpływem dobrych wyników czołgów angielskich i francuskich, Amerykanie postanowili stworzyć samodzielny oddział czołgów na wzór swoich sojuszników. Jako że nieśmiałe projekty amerykańskie nie zdobyły uznania amerykańskich wojskowych, czołgi zakupiono w Europie. Pierwszą wojnę zakończyli z około tysiącem maszyn. Po wojnie nie wiedziano co zrobić z czołgami i ustawą z 1920 roku rozwiązano samodzielne siły pancerne, zaś pozostałe maszyny przydzielono piechocie pozbyto się kłopotu na co najmniej 10 lat. Nie znaczy to że nie prowadzono prac konstrukcyjnych lecz nie przynosiły one praktycznie żadnych efektów. Chyba że 31 czołgów wyprodukowanych w latach 1920-1935, jest jakimś osiągnięciem. Dopiero zagrożenie wojną zmusiło do skutecznych działań mających na celu stworzenie czołgu dla armii. W sierpniu 1939 powstaje czołg M2, lecz jego konfrontacja z niemieckim sprzętem pancernym doprowadziła do jego szybkiej ewolucji w model M3(Gen. Grant). M3 to przejściowa konstrukcja po drodze do modelu M4 (zwanego Gen. Sherman). M3 był produkowany dla Anglików bez kopuły dowódcy i nazywany był przez nich Gen. Lee. Czołg mimo swojej archaiczności był dość skuteczną bronią w północnej Afryce później na dalekim wschodzie. Tak więc Amerykanie przystępowali do wojny z przejściowym sprzętem w niewystarczającej ilość (większość czołgów produkowano dla Anglików). Lecz potencjał przemysłu Amerykańskiego był bardzo wielki, szybko konstruowano czołgi i jeszcze szybciej je produkowano, w masowych ilościach.
Niemcy
W czasie I wojny jak wspomniałem wcześniej Niemcy zdążyli wypuścić tylko jeden model A7V, co nie oznacza, że nie konstruowali innych czołgów. W bardzo zaawansowanym stadium projektowym był wóz "K-Wagen", miał być to "super czołg", którego nic i nikt nie miał zatrzymać. W momencie zawieszenia broni, kończono takie wozy w Reibe-Kugellagerwerke, Berlin-Weissensee i Kassel. Oprócz "K-Wagen" zamówiona 1000 sztuk lekkich wozów "LK1", "LK2" i LK3". Z braku surowców wyprodukowano kilka eksperymentalnych wersji, które nie wzięły udziału w walkach. Po wojnie mimo ograniczeń traktatu "Wersalskiego" Niemcy zainteresowani byli taktyką użycia czołgów na polu walki i dostarczeniem odpowiedniego sprzętu swoim wojskom. W roku 1926 utworzono w ZSRR w Kazaniu doświadczalny ośrodek czołgowy. Pierwsze czołgi powstały pod nazwami "Leichtertraktor" i "Grosstraktor" były to odpowiedniki lekkiego i średniego czołgu. W porównaniu do konstrukcji I wojny, widać wielki postęp, jaki dokonali konstruktorzy Niemieccy, mimo wszystko nie zyskały aprobaty strategów. Aby szybko dostarczyć jednostkom czołgi do szkolenia "Zarząd Uzbrojenia" skupił się na czołgach lekkich. Do produkcji zatwierdzono projekt "Kruppa", już w 1934 jednostki otrzymały swój pierwszy czołg "Pz.Kpfw. I"(przeznaczony do szkolenia). Drugi typ "PzKpfw. II"(przejściowa konstrukcja do finalnych PzKpfw. III i IV ) (Las 100) też projektu "Kruppa". Nie bez kłopotów obyło się konstruowanie średniego czołgu, dla którego drodze do produkcji stały ciągle zmieniające się wymogi taktyczne. Prace nad "Pz.Kpfw. IV" zaczęły się w 1934, po trzech latach zszedł pierwszy model z linii montażowych . W 1936 roku zakłady "Daimler-Benz" rozpoczęły pracę nad "Pz.Kpfw. III", seryjną produkcję rozpoczęto w 1938 roku. Dodatkowo w zagarniętej Czechosłowacji produkowano czołgi Pz.Kpfw.38 t. Do września 1939 roku trzonem dywizji pancernych były już wtedy mocno przestarzałe "Pz.Kpfw. I" i "PzKpfw. II" około 75%.
Niezależne konstrukcje
"Vickers- Amstrong"
Osobną grupą są konstrukcje firm niezależnych jak: "Vickers- Amstrong". W okresie międzywojennym budowała ona szereg prototypów czołgów, które z różnych powodów nie trafiły na uzbrojenie armii angielskiej. Trafiały one na wolny rynek. Czołgi "Vickersa" sprzedawane były armiom świata, jako gotowy produkt lub jako patenty i licencje. Do najczęściej kupowanych należy "Vickers E" w wersji Vickers E typ A (dwu wieżowy) iVickers E typ B(jedno wieżowy). Oprócz wzoru "E", w ofercie były czołgi "Vickers Carden Loyd Light Tank" w różnych odmianach. Klientką między innymi była Polska, Włochy, ZSRR. Trzeba zaznaczyć, że Polska odmiana "Vickersa E", "7 TP" jest uważana za najbardziej udaną.
inż. Walther J. Christie
Oprócz firmy "Vickers- Amstrong" swoje piętno na rozwoju czołgów odbił inż. Walther J. Christie. Jego konstrukcje odznaczały się dużymi prędkościami jazdy i możliwością zmianu napędu z gąsienic na koła. Już w roku 1900 - 1902 skonstruował samochód z przednim napędem, pomysł ten był zbyt śmiały jak na ówczesne czasy. W okresie pierwszej wojny pracował w departamencie uzbrojenia gdzie zetknął się z czołgami. O tego czasu zaczęła się jego przygoda z wozami pancernymi. Pierwszą maszynę zbudował w 1919 roku, miała wiele wad ale pod względem osiągów przewyższała wszystko co do tej pory zbudowano na świecie. Potem posypały się inne projekty. W 1921 zademonstrował czołg amfibie który przepłynął szeroką na 3 km rzekę Hudson w czasie 45 min., czołg zakupiła amerykańska piechota morska. W 1928 roku złożył projekt na konkurs zorganizowany przez polskie ministerstwo spraw wojskowych. W 1929 skonstruował maszynę o nazwie "1940" dla podkreślenia nowoczesności projektu, lecz czołg nie zainteresował amerykańskich wojskowych. Inną konstrukcją o nazwie "CW ATHSAT" było zainteresowanych wiele państw między innymi Polska. Jednak tylko Rosjanie zakupili dwa czołgi i licencje, zbudowali na jego wzór czołgi "BT", z których to powstała legenda II wojny, "T34"! Wojsko amerykańskie zamówiło 7 takich czołgów ale po uwzględnieniu poprawek. Christie miał w swoim dorobku próbę stworzenia latającego czołgu, jak można się domyśleć nie udało się choć czołg ten potrafił osiągnąć prędkość 193 km/h, ale latanie nie było mu pisane. W 1937 roku zbudował swój ostatni czołg, miał już wtedy 70 lat, wóz ten zakupili Anglicy i w oparciu o niego, zbudowali "Crusadera". Po wybuchu wojny inż. Walther J. Christie został zatrudniony w amerykańskich, rządowych instytucjach badawczych.
Podsumowanie
Według mojej oceny Francuzi i Rosjanie mieli najlepsze uzbrojenie pancerne w 1940 potem Niemcy. Dlaczego nie Anglicy kraj w którym "urodził" się czołg, może dlatego że skupiali się "Rogal Navy", na potrzeby floty kierowali stal pancerną i najprawdopodobniej najlepszych inżynierów, drugi w kolejce po dobra był "RAF", a to co zostało przeznaczano dla wojsk lądowych.
Źródło: http://www.czolgi.info