(A.A. Abratowski)
o napisania paru słów skłoniło mnie umieszczenie na stronach Bractwa Orlich Gniazd skanów z rysunkami. Pochodzą one z książki A.F. Miedwiediewa, Rucznoje Mietatielnoje Orużje (Łuk i strieły, samostrieł)[1], wiekowej już bo wydanej w 1966 roku. Polecam ją wszelkim pasjonatom historii łuku omawia bowiem, i szczegółowo ilustruje, łuki i oporządzenie łucznicze ziem Rusi i Wschodniej Europy w wiekach VIII-XIV. Dodatkową zachętą była notatka przy umieszczonych na stronie rysunkach zwracająca uwagę na mnogość, a właściwie przewagę, grotów z trzpieniem.
ak wiadomo bronią strzelczą powszechnie używaną w średniowieczu były łuk i kusza. Z biegiem czasu na kontynencie (wyłączam tu tereny Wysp Brytyjskich z wiadomych przyczyn - longbow) coraz większą popularność zyskiwała sobie kusza. Obie jednak pozostawiły po sobie raczej znikome ślady, szczególnie łuk, wykonany prawie wyłącznie z materiałów pochodzenia organicznego. Po kuszach odnajduje się jeszcze resztki urządzeń spustowych czy naciągowych lub łęczyska, o ile były żelazne (mniejszość). Z tej przyczyny głównymi śladami po jakich możemy się zorientować o wykorzystaniu tych broni są, pomijając źródła pisane i ikonografię, groty strzał i bełtów odnajdywane w warstwach datowanych na okres średniowiecza.
iorąc pod uwagę sposób mocowania do brzechwy wyróżnić możemy zasadniczo trzy typy grotów: groty z tulejką, groty z trzpieniem i groty mocowane bezpośrednio w brzechwie. Ostatnie z wymienionych spotyka się raczej wśród grotów krzemiennych i bardzo archaicznych żelaznych1. Pozostały podział dotyczy kształtu liścia grotu i tu mamy dużą różnorodność. Na powyższych różnicach opiera się klasyfikacja grotów znalezionych na ziemiach Polski, A. Nadolski [2] wyróżnił:
- typ I - groty z tulejką i liściem z zadziorami;
- typ II - groty z tulejką i liściem bez zadziorów (rozmaicie ukształtowanym najczęściej lancetowatym);
- typ III - groty z trzpieniem i liściem nierozdzielonym płaskim rozmaicie uformowanym, romboidalnym, sercowatym, a także graniastym;
- typ IV - groty z trzpieniem i liściem rozwidlonym.
Podobny podział można znaleźć u A. Żaki [3], typ III rozdzielony jest tam na dwa, jeden z grotami płaskimi drugi z graniastymi.
Polsce najczęściej znajdowane są groty typu pierwszego, z tulejką i liściem z zadziorami, w 1954 roku stanowiły ponad czterdzieści pięć procent znalezisk (prawdopodobnie obecnie proporcje są podobne). Należą do grotów niewiele zmieniających się przez wieki a znanych od epoki brązu [2]. Groty z liściem bez zadziorów (typ II) występują rzadziej ale również uważane są za typowe dla naszych terenów.
roty z trzpieniem i liściem nie rozdzielonym, o kształcie romboidalnym spotykane były w najniższych warstwach średniowiecznych i określa się, że ustąpiły one miejsca na terenie obecnej Polski grotom z tulejką i zadziorami. Egzemplarze z trzpieniem, o liściu lancetowatym charakterystyczne są dla Skandynawii natomiast pozostałe odmiany grotów z trzpieniem występują w przewadze na terenach Rusi, Europy Wschodniej i na stepach Azji (dodatkowo na Węgrzech i na terenie Czech i Słowacji jako wpływ właśnie Węgrów[2]). Łączy się je też najczęściej z koczowniczymi ludami stepu[1]. A na tereny polskie przywędrować mogły przywiezione przez najeźdźców, sprzymierzeńców lub kupców. Oczywiście trudno pominąć tutaj najazdy z Rusi, Litwy, czy kilka tatarskich odwiedzin.
ajwięcej grotów znajdowanych jest w warstwach datowanych do XIIIw, często określenie wieku jest trudne z uwagi na chociażby przypadkowe położenie grotów, strzały nie były towarem aż tak cennym aby je jakoś szczególnie chronić a ich produkcja musiała być duża. Co do trudności z datowaniem i szczególnym zajmowaniem się grotami (na terenie Polski chyba nie zachowała się ani jedna strzała średniowieczna) lepiej byłoby posłuchać wypowiedzi archeologa.
iek XIV i XV to okres dominacji kuszy na polskich polach walki a i w myślistwie niewątpliwie również wypierała łuki. Świadczą o tym proporcje pomiędzy znalezionymi grotami strzał do łuków a bełtów do kusz. Renesans łuku nastąpi dopiero w wiekach XVI-XVII z tym, że wyraźny będzie w wyposażeniu wpływ wschodnich i południowo-wschodnich sąsiadów.
racając do okresu średniowiecza, na terenie na którym rozegrała się bitwa grunwaldzka znaleziono, w okolicach ruin krzyżackiej kaplicy wybudowanej po 1411 r., pięć grotów od bełtów i cztery groty strzał. Trzy z tulejką i zadziorami (ta sama forma co kilka wieków wcześniej) i jeden z trzpieniem i liściem lancetowatym [4].
nną ciekawostką mogą być groty do strzał znalezione podczas badań średniowiecznego grodu w Plemiętach, 370 grotów bełtów i 40 grotów strzał - chyba wszystkie z trzpieniem [5]. Określa się je jako groty strzał typowe dla ludów zamieszkałych na wschód od Polski i to nawet daleko na wschód bo aż po Azjatyckie stepy. Kształty liści od spłaszczonych łopatkowato do mających formę wrzecionowatą. Jeden z grotów to niezwykle rzadki na naszych terenach grot "gwiżdżący" o liściu łopatkowatym ze zgrubieniami (jakby zbiorniczkami) ponad trzpieniem, posiadającymi otwory działające jak gwizdek2.
a tablicach z pracy A.F. Miedwiediewa większość z prezentowanych grotów jest typowa dla ludów koczowniczych i terenów Rusi na którą wcześniej oddziaływały również wpływy skandynawskie. Niektóre z form grotów są bardzo ciekawe lecz na pewno nie były powszechne w arsenałach naszych pra(...)dziadków, choć nie wykluczone że mogły się tam w znaleźć w mniejszych ilościach jako zdobycz czy nietypowy zakup. W nadmienionych arsenałach przeważały strzały o grotach z tulejką i liściem opatrzonym zadziorami.
Przypisy
- Groty bez trzpienia i tulejki spotyka się je jeszcze w XVII w., np. kilka egzemplarzy w Muzeum Narodowym w Krakowie.
- poprawny ich opis znajduje się dopiero w pracach W. Świętosławskiego które bardzo polecam.
Bibliografia
- A.F. Miedwiediew, Rucznoje Mietatielnoje Orużje (Łuk i strjeły, samostrjeł), Moskwa, Nauka, 1966.
- A. Nadolski, Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII w., Acta Archeologica Univ. Lodzensis, 1954, Nr 3.
- A. Żaki, Archeologia Małopolski wczesnośredniowiecznej, Ossolineum, 1974.
- A. Nadolski i in. Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1350-1450, PAN, 1990.
- A. Kola, G. Wilke, Militaria z grodziska w Plemiętach - Broń strzelcza, [w:] Plemięta - średniowieczny gródek w ziemi chełmińskiej, PWN, 1985.
Inne ciekawe pozycje o tej tematyce
- W. Świętosławski, Archeologiczne ślady najazdów tatarskich na Europę Środkową w XIII w., PAN, Łódź,
- W. Świętosławski, Uzbrojenie koczowników Wielkiego Stepu w czasach ekspansji Mongołów (XII-XIVw.), Łódź 1996
- A. Kola, G, Wilke, Produkcja grotów bełtów do kuszy w średniowieczu w świetle współczesnych prób eksperymentalnych. Uwagi o odkryciach na grodzisku późnośredniowiecznym w Słoszewach (...), Acta Univ. Nicolai Copernici, Archeologia, t.5, 1975.
- A.F. Miedwiediew, Tataro-mongolskie nakonieczniki strieł w Wostocznoj Ewropie, Sowietskaja Archeologija, Nr.2, 1966.
Źródło: A.A. Abratowski