Ogólnie o cenzurze i słownik pojęć z nią związanych

Naszą podróż po świecie cenzury rozpoczniemy od przyjrzenia się, czym to zjawisko w ogóle jest. Według definicji stricte encyklopedycznej, pod tym pojęciem rozumiemy kontrolę wypowiedzi oraz innych form ludzkiej ekspresji. Samo słowo "cenzura" pochodzi od łacińskiego "censor". Oznaczało ono urząd w starożytnym Rzymie, do którego obowiązków należało przeprowadzanie spisów ludności oraz dbanie o szeroko pojęte obyczaje społeczne. Z tego samego rdzenia wywodzi się także termin "cenzus - spis ludności".

Bez wątpienia cenzura ma wiele twarzy, niekiedy popadających w skrajności. W zależności od rodzaju kontrolowanych informacji, cenzurę możemy podzielić na kilka grup:

1. Cenzura obyczajowa, o której już wspominaliśmy, ma na celu wypieranie treści kontrowersyjnych dla danej grupy etnicznej, np. pornografii czy przemocy.
2. Cenzura wojskowa ma na celu utajnienie informacji militarnych, których przedostanie się na światło dzienne mogłoby zaszkodzić operacjom wojskowym lub samej obronności kraju.
3. Cenzura polityczna, stosunkowo najgroźniejsza, pojawia się, kiedy rząd zaczyna zatajać wiele "szkodliwych" faktów przed obywatelami. Punktem przewodnim jest tutaj przeciwdziałanie wolnej myśli oraz słowu, które jest niezbędne do wywołania rewolucji.
4. Cenzura religijna zakazuje lub ogranicza rozpowszechnianie treści sprzecznych z powszechnie uznawaną w danym kraju religią.
5. Cenzura korporacyjna, chroni interesy danej firmy m.in. poprzez działania ograniczające pokazywanie jej w negatywnym świetle. Stosuje się ją, aby nie zniechęcać potencjalnych klientów do przedsiębiorstwa.

Z cenzurą nieodłącznie wiąże się pojęcie "wybielania faktów". Po raz pierwszy użyła go bostońska gazeta "Evening post" w 1762 roku. Oznacza ono taką manipulację wypowiedzią, aby stała się ona zgodna z określonym tokiem rozumowania. Można to osiągnąć albo poprzez pomijanie niektórych "niewygodnych" wiadomości, albo wręcz przez zmienianie i naginanie faktów.

Jak zobaczymy w dalszych naszych rozważaniach, wiele form cenzury szkodzi społeczeństwu, ograniczając jego zdolności rozwojowe i zadowolenie obywateli. Brak swobody wypowiedzi, krępowanie słów często spotykały się z wrogim nastawieniem. Społeczności podejmowały działania obronne, uruchamiając nielegalne źródła dystrybucji, lub wywołując zamieszki. Ludzie domagają się nie tylko zmniejszenia represji, ale także zaprzestania oficjalnej propagandy, szerzącej ideologicznie poprawny światopogląd.

Wraz z rozwojem technologii możliwe staje się coraz subtelniejsze unikanie cenzury. Środki takie, jak radio i telewizja docierają bez pomocy przewodów do tysięcy domów. W ostatnich latach szeroką popularność zdobył Internet. Jego niescentralizowana budowa jest, zdawałoby się, przestrzenią wolności. Jednak i na niego znalazł się sposób, który obserwujemy głównie w Chińskiej Republice Ludowej. We współpracy z zagranicznymi koncernami blokuje się dostęp do zakazanych treści umieszczonych na zagranicznych serwerach. Opozycjoniści kontratakują, stosując coraz wymyślniejsze algorytmy szyfrowania danych i tak całość porusza się naprzód.

Pamiętajmy, że cenzury nie można jednoznacznie zaklasyfikować jako złej i że w jakiejś formie zawsze przenika ona do świadomości człowieka. Ważne jest, aby człowiek zdawał sobie z tego sprawę i był odporny na wszelkie próby manipulacji niepopartej twardymi faktami, jakimi jesteśmy atakowani choćby w reklamie. Tylko wtedy będzie mógł powiedzieć o sobie, że jest naprawdę wolny i że jego słowa nie są puste.

Słownik tematyczny

Wyłuskiwanie potrzebnych pojęć z długiego tekstu jest zadaniem żmudnym i czasochłonnym, szczególnie w języku polskim, gdzie skomplikowana deklinacja utrudnia pomoc komputera. Dlatego przygotowaliśmy ten niewielki słownik tematyczny, zawierający najważniejsze terminy używane na tej stronie. Hasła ułożone są alfabetycznie.

• Cenzura instytucjonalna – w danym kraju istnieje specjalna instytucja, która zajmuje się kontrolą i dopuszczaniem (lub nie) do przekazu wszelkich publikacji, filmów, itp.
  
  
• Cenzura prawna – w danym kraju istnieje prawo zakazujące publikowanie określonych treści pod groźbą rozmaitych kar, które są egzekwowane na normalnej drodze prawnej czyli przez zwykłe organy ścigania i sądy.
  
  
• Cenzura prewencyjna – polegająca na kontrolowaniu wszelkich przekazów zanim zostaną one opublikowane i zakazie publikowania czegokolwiek bez zgody odpowiedniej instytucji cenzurującej.
  
  
• Cenzura polityczna – ograniczenia wolności słowa dotyczących polityki, szczególnie krytyki władz.
  
  
• Cenzura religijna – ograniczenia publikacji krytykujących pewną religię – zarówno jej dogmaty jak i bardziej przyziemne sprawy typu postępowanie kleru czy sprawy finansowe.
  
  
• Cenzura represyjna – polegającej na ściganiu, karaniu i ew. wycofywaniu z obiegu materiałów objętych cenzurą, jednak bez cenzurowania ich przed publikacją.
  
  
• Cenzura wewnętrzna – odbywająca się nie na mocy prawa lecz wewnątrz wydawnictw czy stacji telewizyjnych i polegająca na kontrolowaniu publikacji przez właścicieli mediów.
  
  
• Chacha - jedna z maskotek chińskich "internetowych policjantów" pilnujących poprawności politycznej w Internecie.
  
  
• Gławlit - skrót od "Główny Zarząd do Spraw Literatury i Sztuki" - powstały w 1922 roku i działający z ZSRR urząd kontroli prasy i mediów.
  
  
• Imprimatur - (łac. niech będzie odbite) w publikacjach kościelnych, pozwolenie na druk książki, oficjalna aprobata władz kościelnych; zaznaczane zazwyczaj na odwrocie strony tytułowej.
  
  
• Indeks ksiąg zakazanych - (łac. Index librorum prohibitorum lub Index Expurgatorius) - opracowywany i ogłaszany przez Kościół katolicki zestaw pozycji uznanych za nieprawomyślne, których nie wolno czytać wiernym bez zezwolenia władz kościelnych, pod groźbą ekskomuniki. Indeks może być uważany za formę cenzury nakładanej na wolnomyślicieli i twórców.
  
  
• Jingjing - jedna z maskotek chińskich "internetowych policjantów" pilnujących poprawności politycznej w Internecie.
  
  
• Konfiskata tekstu - Zajęcie przez cenzurę i niedopuszczenie do druku artykułu lub jego fragmentu.
  
  
• Nihil obstat - (łac. nic nie stoi na przeszkodzie) formuła umieszczana na wydawnictwach kościelnych, oznaczająca pozwolenie na publikację.
  
  
• Nowomowa - Fikcyjny język oparty o angielski, wymyślony przez George'a Orwella na potrzeby swojej powieści "Rok 1984". Jego głównym celem było ogłupienie ludzkości poprzez odpowiedni dobór gramatyki i słów tak, aby niemożliwe stało się myślenie o sprawach niezgodnych z ideologią partii.
  
  
• Półkownik - film, którego rozpowszechnianie zostało uniemożliwione przez cenzurę. Nazwa pochodzi od przechowywania takich filmów na półkach magazynowych.
  
  
• Propaganda - to rozpowszechnianie (czasem przedstawianych jednostronnie lub nawet całkowicie fałszywych) informacji celem przekonania do czegoś odbiorców.
  
  
• "Rok 1984" - Klasyczna powieść George'a Orwella ukazująca doskonałe państwo totalitarne, w którym każdy jest bezwzględnie podsłuchiwany i szpiegowany. Partia ma wpływ na wszystko, nawet na historię, którą przerabia na aktualne potrzeby poprzez drukowanie na nowo starych wydań gazet. Językiem urzędowym była nowomowa.
  
  
• Reporterzy Bez Granic - (ang. Reporters Without Borders, RWB, fr. Reporters sans frontières, RSF) - międzynarodowa organizacja pozarządowa, oddana sprawie wolności prasy. Nazwa łączy ją z organizacją Lekarze Bez Granic (fr. Médecins Sans Frontières). RWB jest członkiem Międzynarodowej Giełdy Wolności Wypowiedzi (ang. International Freedom of Expression Exchange), wirtualnej sieci organizacji pozarządowych, które monitorują naruszenia wolności wypowiedzi na całym świecie i prowadzą kampanie w obronie dziennikarzy, pisarzy i obrońców praw człowieka. Efektem monitoringu jest na bieżąco aktualizowana przez RWB lista "Prześladowców wolności prasy". Na liście umieszczani są sprawcy i podżegacze ataków na dziennikarzy i media oraz ludzie wpływowi, których odpowiedzialność za pogwałcenie wolności prasy nie zawsze jest oczywista. Są wśród nich głowy państw, dyktatorzy, przywódcy religijni i szefowie grup militarnych na świecie, odpowiedzialni za stosowanie cenzury, uwięzienie, porwania, torturowanie a nawet przypadki mordowania dziennikarzy. RWB opracował też "portrety" tych osób. Ponadto RWB publikuje "Czarną listę wrogów wolności prasy"; jest ona próbą wskazania nazwisk wszystkich, którzy osobiście angażowali się w czyny kryminalne lub ciężkie wykroczenia przeciwko dziennikarzom lub mediom i którzy ciągle są bezkarni.
  
  
• Światowy Wskaźnik Wolności Prasy - RWB (p. Reporterzy bez granic) opracowuje listę większości państw świata według stopnia poszanowania wolności prasy. Ostatni raport opublikowany został 26 października 2004. Lista jest tworzona w oparciu o odpowiedzi na ankiety, wysłane do wielu ludzi na całym świecie: do ponad 100 dziennikarzy, którzy są członkami organizacji partnerskich RWB, do specjalistów z branży, naukowców, prawników i obrońców praw człowieka. Ankieta zadaje pytania o bezpośrednie ataki na dziennikarzy i media oraz inne pośrednie źródła nacisku na wolne media. RWB zastrzega, że wskaźnik dotyczy wyłącznie wolności prasy i nie jest miernikiem jakości dziennikarstwa. Ranking obejmuje także przypadki nacisku na dziennikarzy przez pozarządowe grupy, np. baskijskie grupy paramilitarne ETA w Hiszpanii.
  
  
• Wybielanie - manipulacja przedstawianymi informacjami poprzez przemilczanie co bardziej kontrowersyjnych fragmentów i odpowiedni styl, koncentrujący się przede wszystkim na rzeczach pozytywnych.

Źródło: LO. KEN Team

Licencja: Creative Commons - użycie niekomercyjne - bez utworów zależnych