Recenzja i uwagi do »Programu dla Wisły i jej Dorzecza 2020« ( http: www.zmn.org.pl/download/polski.pdf , http: tiny.pl/nwg1 ), propozycje zasad kwalifikacji działań i propozycje działań
Warszawa, 14 lipca 2003r.
Uwagi merytoryczne do Programu dla Wisły
Intencje Programu są pozytywne, a on sam został sformułowany w zasadzie prawidłowo. Jeżeli pozwolić na realizację programu w przedstawionej postaci, można spodziewać się, że przyniesie rezultaty pozytywne. Największą zaletą Programu jest otwartość pozwalająca na uzupełnienia i usprawnienia. Największy zarzut, jaki można postawić Programowi, to fragmentaryczność, czy wręcz nawet minimalizm, na skutek czego, osiągnięte rezultaty nie będą tak wielkie, jakby mogły być. Niekompletność i niezupełność przejawia się w każdej warstwie: metodologicznej, analizy sytuacji, postawionych celów, przyjętych środków działania…
Przy podaniu przyczyn obecnej złej sytuacji nie można ograniczyć się wyłącznie do rozbiorów i upatrywać niezagospodarowania Wisły w przecięciu zlewiska Wisły granicami państw zaborczych, natomiast całkowicie ignorować szkody poczynione przez komunistów, takie jak m. in.: zniszczenie infrastruktury małej hydroinżynierii (młyny, tartaki, hydroelektrownie, stawy hodowlane i in.), prowadzone na wielką skalę osuszanie bagien i terenów podmokłych w celu zwiększania powierzchni gruntów rolnych i in. Celów Programu dla Wisły nie da się osiągnąć bez naprawienia szkód, a naprawy szkód nie da się dokonać bez uświadomienia sobie faktu ich wyrządzenia. Należy dokonać zwrot zagrabionego mienia właścicielom lub ich prawnym następcom. Niezbędne mogą tu okazać się zmiany ustrojowe, zwłaszcza uregulowania prawne.
Głównym — nadrzędnym celem Programu powinna być maksymalizacja korzyści osiąganych z faktu istnienia Wisły obecnie i w przyszłości, dokonywana przez eksploatację w pierwszym rzędzie zasobów odnawialnych i przystępowanie do eksploatowania zasobów nieodnawialnych dopiero po dokonaniu rzetelnego uzasadnienia. W stosunku do zasobów nieodnawialnych powinno być preferowane eksploatowanie nieuszczuplające. Aby osiągnąć cel nadrzędny powinno się podnieść zdolność Wisły do generowania korzyści głównie przez usunięcie negatywnych skutków działań uprzednich, zwłaszcza rekultywację.
Jednym z celów o jeden stopień niższych od głównego powinno być dążenie do zminimalizowania amplitudy rocznych i wieloletnich wahań poziomu wód gruntowych i powierzchniowych. Cel ten powinien zostać osiągnięty przez utworzenie systemu retencji z preferowaniem małej retencji. Powinien zostać zrekonstruowany uprzednio istniejący i zniszczony system małej retencji, a jednocześnie znacznie rozbudowany. Należy przyjąć zasadę preferowania przechwytywania wód opadowych, w czym mniejszej odległości od miejsca opadnięcia zwłaszcza w górach. W górach opady są większe, zwłaszcza ze względu na zjawisko fenowe. Należy dążyć do przechwycenia, czym większej ilości wody póki jeszcze znajduje się w glebie i w małych ciekach, zanim zdąży wlać się do cieków większych. Należy dostrzegać istnienie liczniejszych i silniejszych związków pomiędzy wodami gruntowymi i powierzchniowymi, niż zostało to przedstawione w Programie. Mała retencja będzie powstawała i jej bieżąca działalność będzie finansowana z inicjatywy i w celach własnych przedsiębiorców prywatnych i miejscowych samorządów lokalnych, jak również będzie realizowała zlecenia zewnętrznych beneficjantów jej działalności. Należy utworzyć centralną i regionalne dyspozytornie sterujące przepływami, realizowanymi przez małą retencję. Do zadań małej retencji realizowanych w ramach dyspozytorni będą należały zwłaszcza, choć nie wyłącznie, przygotowywanie rezerw pojemności w zbiornikach na przyjęcie zwiększonych ilości wód opadowych, uzupełnianie spadków poziomu wód gruntowych i powierzchniowych w okresach suszy i in. Mówiąc najbardziej skrótowo mała retencja będzie realizowała swoje cele przez spowalnianie ruchu wód pomiędzy miejscem opadu atmosferycznego, a wpadnięciem Wisły do Bałtyku, czyli będzie czym dłużej przetrzymywała wodę w granicach Polski. Większe znaczenie niż w dorzeczu Wisły mała retencja będzie miała w dorzeczu Odry. W dorzeczu Odry fala powodziowa spiętrza się szybciej. W odróżnieniu od dorzecza Wisły, w którym jest pogórze w dorzeczu Odry jest przedgórze.
W ramach metodologii działania należy wprowadzić zasadę bilansu. Przy każdej inwestycji należy określić wszystkich tych, którzy na niej zyskają i tych, którzy na niej stracą. Ci, którzy, zyskają są zobowiązani do spłacenia strat. Jeżeli bilans jest dodatni, to inwestycja jest podejmowania, a jeżeli ujemny — zaniechana.
Należy nadać rozszerzające znaczenie użytemu w Programie dla Wisły pojęciu harmonia. Powinno ono obejmować również osiąganie przez jednostkowe działania wielu różnych celów. Przykładowo można wymienić małą hydroinżynierię i zapobieganie zrzutom do cieków wodnych ścieków surowych i kopalnianych wód dołowych o dużym zasoleniu. Skutkami działalności małej hydroinżynierii oprócz, zdawałoby się pozornie, podstawowej produkcji, świadczenia usług, produkcji energii elektrycznej, przemiału zbóż, tarcia drewna, hodowli ryb będą, czy nie ważniejsze, mała retencja, zabezpieczenie przeciwpowodziowe, utrzymywanie wysokiego poziomu wód gruntowych i powierzchniowy, skracanie do całkowitego wyeliminowania okresów i odcinków nieżeglownych, zapewnianie wody dla rolnictwa, agroturystyka i turystyka kwalifikowana, reintrodukcja i introdukcja gatunków fauny i flory, inżynierskie systemy obrony wykorzystywane podczas wojny etc., etc. Rozwój małej retencji i małej hydroinżynierii, a w jego konsekwencji wzrost ilości wody gromadzonej w zbiornikach przeważnie otwartych i bagiennych należy połączyć z zapobieżeniem wzrostowi ilości owadów ssących. Zapobieganie zrzutowi ścieków surowych do cieku wodnego może łączyć się z utylizacją stałych odpadów organicznych komunalnych, rolniczych, z zakładów przetwórstwa rolno spożywczego, produkcją biogazu, kompostu, hodowlą dżdżownic, przemysłową uprawą trzcin itd. Zapobieganie przed zrzutem do cieku wodnego kopalnianych wód dołowych o wysokim zasoleniu może łączyć się z produkcją solanki w tężniach, rekultywacją hałd itd.
W Programie dla Wisły zbyt marginalnie potraktowano przewozy towarów i osób. Przewozy osób zredukowano wręcz wyłącznie do turystyki. Tymczasem przewóz osób przy wykorzystaniu Wisły może być konkurencyjny dla transportu autobusowego, kolejowego, promowego i lotniczego. Nie powinien ograniczać się do linii krajowych, ale oferować połączenia z Krakowa do wszystkich ważniejszych portów bałtyckich (Sztokholm, Kopenhaga, Helsinki, Malmö, Ystad,…) itd. Stosowane pojazdy powinny osiągać prędkości podróżne porównywalne z koleją szybką. Najpoważniejszą przeszkodę w uruchomieniu komunikacji przy użyciu poduszkowców Program dla Wisły upatruje w nadmiernie wysokich cenach paliw. Należy zauważyć, że głównym składnikiem cen paliw jest akcyza. Wskazane jest dążyć do uzyskania zwolnienia z akcyzy paliw wykorzystywanych w komunikacji na Wiśle. Precedensem jest zwolnienie z akcyzy paliw dla rolnictwa. Odpowiedni zapis powinien znaleźć się w projekcie ustawy dołączonym do Programu. Podobnie marginalnie potratowano przewozy towarów. Jednym z ważniejszych celów Programu dla Wisły powinno być przywrócenie połączenia pomiędzy Morzem Czarnym i krajami Europy Zachodniej. Konieczne jest przywrócenie funkcjonowania kanału Dniepr Bug. Przemawiają za tym doświadczenia francuskie. Pierwsze obiekty inżynierii wodnej zaczęły powstawać na terenie obecnej Francji już w czasach rzymskich. Największy wzrost kanałów śródlądowych przypada na wiek XVIII i XIX. W połowie XXw. dobrze rozwiniętą sieć kanałów istotnie zredukowano zasypując znaczną część z nich. Pod koniec XXw. zaczęto tego żałować.
Program dla Wisły znacznie większą rolę do odegrania powinien przypisywać przedsiębiorcom prywatnym. Dylematy, nad którymi zastanawia się Program dla Wisły, powinny w całości być wyłącznym zmartwieniem przedsiębiorców prywatnych. Program powinien wręcz traktować inwestycje prywatne, jako główne i najbardziej pewne źródło finansowania realizacji. Kanał Sueski został zbudowany za pieniądze drobnych ciułaczy.
Program dla Wisły powinien być lepiej zetapowany. Jego realizacja może być szybsza niż założono. Do realizacji niektórych z jego punktów można przestąpić natychmiast. Jako zasadę należy przyjąć reinwestowanie w następnych etapach Programu dochodów osiągniętych w etapach poprzednich.
Program wymienia zalesianie, jako środek do poprawy stosunków wodnych. Wyszczególnia nawet zadrzewianie międzypolowe. Tym bardziej niezrozumiałe jest pominięcie całkowitym milczeniem sylwopastoralizmu. Uzasadnione jest też większe uwypuklenie roli zalesiania w: ochronie torfowisk górskich przed nadmiernym wysychaniem, zmniejszaniu erozji gleb itd.
Przystąpienie do realizacji Programu dla Wisły pozwoli na rozszerzenie konkurencji na Berlin, bliższy od Pragi, Budapesztu i Wiednia. Konkurując należy opierać się na przewagach. Warszawa ma lepsze od Berlina połączenie wodne z Bałtykiem. Przykładem innej dziedziny, w której Warszawa ma przewagę nad Berlinem, jest szkolnictwo wyższe. Warszawa ma więcej od Berlina wyższych uczelni, liczniejszą kadrę naukowo dydaktyczną i więcej studentów.
Program dla Wisły często powołuje się na zrównoważony rozwój. Wymóg uwzględniania ochrony środowiska w korzystaniu z zasobów, czyli w przedmiocie Programu dla Wisły wymagań zrównoważonego rozwoju wprowadza ustawa z 27 kwietnia 2001r. Prawo ochrony środowiska. Jej 1 artykuł z I Działu — Zakres obowiązywania ustawy, z I Tytułu — Przepisy ogólne, utożsamia całą ustawę z wymaganiami zrównoważonego rozwoju i definiuje jej treść, jako ich uszczegółowienie. Określenie zrównoważony rozwój definiuje Art. 3 pkt 50. Daje się zaobserwować nadużywanie pojęcia zrównoważony rozwój przy jednoczesnym wypaczaniu i przypisywaniu mu znaczenia odbiegającego od ustawowego. Na Programie dla Wisły ciąży obowiązek przestrzegania nie tylko tego, ale też wielu innych przepisów. Wymienianie spośród nich zrównoważonego rozwoju przy jednoczesnym pominięciu wielu pozostałych nie wydaje się być uzasadnione.
Ustawę według projektu zawartego w Programie można skrótowo scharakteryzować jako sunekuralno żebraczą. Należy postawić sobie pytanie czy chodzi o osiągnięcie pozytywnych celów, czy o jeszcze jeden przekręt? W Komitecie Sterującym są nadreprezentowane organizacje tzw. „ekologiczne”. Dotychczasowe doświadczenie nie uzasadnia ich obecności.
Program dla Wisły najkrócej można scharakteryzować jako kawałek sera szwajcarskiego. Zadanie polega na uzupełnieniu brakującego kawałka i wypełnieniu dziur.
Grzegorz Rossa.
