Ogólny zarys historii kobiecych nakryć głowy

Fryzura oraz nakrycie głowy przez stulecia było i w pewnym stopniu nadal jest, wyznacznikiem statusu socjalnego, przynależności do grupy społecznej lub też stanu cywilnego. Nie służyło tylko celom estetycznym, choć właśnie w ten sposób postrzegamy to współcześnie.

oniżej przedstawiam krótką historię kobiecych nakryć głowy oraz fryzur w Europie, poczynając od XI w

wieku XI rozpuszczone włosy u kobiet to rzadkość. Dla wygody i higieny zazwyczaj pleciono je w warkocze, przy czym kobiety zamężne i starsze przykrywały włosy welonem lub chustą. Chusta, zazwyczaj prostokątna, była często albo przytrzymywana przez obręcz, lub też zawinięta wokół głowy i szyi, z końcami opadającymi na plecy (rys. 1.), a materiał, z którego ją wykonano, świadczył o społecznej pozycji niewiasty: chłopki nosiły chusty lniane, kobiety zamożniejsze z cienkiego lnu lub też z jedwabiu. To proste i funkcjonalne nakrycie głowy zachowało się, szczególnie na wsi, przez kilkaset lat.

oczątek wieku XII przyniósł niewiele zmian. Włosy dalej pleciono w warkocz, a częściej w dwa, a elegantki, oprócz przeplatania warkoczy wstęgami często doplatały, dla uzyskania pożądanej długości, sztuczne włosy. W wyższych warstwach społecznych owalny welon powoli wypierał prostokątne chusty.

rzytrzymująca welon obręcz świadczyła o statusie właścicielki: zazwyczaj była to wąska obręcz bez ozdób, zamożniejsze damy posiadały obręcze nieco szersze i lekko rozszerzone ku górze, często wysadzane kamieniami (rys. 2.). Oczywiście w przypadku królowych, księżnych i innych szlachcianek prostą obręcz często zastępowała korona lub diadem, odpowiedni dla pozycji damy. W drugiej połowie XII wieku pojawia się podwijka (barbette), pasek materiału przechodzącego pod brodą i mocowany szpilką na czubku głowy. Ten element nakrycia głowy, razem z upiętą chustą lub welonem można było zauważyć jeszcze w XV w.

od koniec XII w. można również zauważyć wzrastającą popularność jeszcze jednego elementu: oprócz zwyczajnej podwijki występowała również chustka szczelnie okrywająca dekolt i szyję, zwana kwefem (wimple): tak jak i podwijka, pozostanie ona w modzie przez co najmniej następne dwa stulecia, a w niektórych zakonach kobiecych kwef wraz z welonem noszony jest do dziś.

iek XIII jest praktycznie zdominowany przez komplet, jaki tworzy obręcz i podwijka, choć teraz często, szczególnie wśród niewiast uboższych, metalowa obręcz jest zastąpiona obręczą ze sztywnej płóciennej listwy.

łosy są albo splecione w warkocze i ułożone z tyłu głowy na karku, albo przytrzymywane przez siateczkę (pątlik, crispinette, crinale, fret). Stopniowo prosta listwa płócienna ewoluuje i przekształca się w niewysoką płaską czapeczkę, sztywny czepiec, często zaprasowany w drobne karby i wyższy (rys. 3.), albo po prostu ozdobiona jest falbanką (rys. 4.). W ostatnim przypadku włosy, szczególnie u kobiet wyższego stanu, są najczęściej trefione, układane na żelazkach i rozpuszczone.

czywiście oprócz tych najbardziej popularnych nakryć głowy, w dalszym ciągu noszono welon z przepaską, chustkę z kwefem lub też samą obręcz, głównie w przypadku młodych dziewcząt. Używano również akcesoriów bardziej praktycznych jak kapelusze, zakładane na włosy w siateczce, albo kaptury, noszone zazwyczaj w czasie chłodów i podróży.

następnym stuleciu praktycznie już nie widuje się kobiet, choćby i wysokiego rodu, z rozpuszczonymi włosami. Nadal, tak jak i w drugiej połowie XIII w., występuje kwef, podwijka, siateczka, obręcz metalowa lub płócienna, wszystkie te elementy noszone w różnych konfiguracjach: siateczka z podwijką i obręczą, sam kwef, z obręczą, welon i kwef bez podwijki lub wszystko razem, kwef, podwijka i obręcz z welonem (rys. 5.).

łosy dalej splatano w warkocze, lecz układano je po bokach głowy w tzw. baranie rogi, styl, który na zachodzie Europy można zauważyć już pod koniec poprzedniego stulecia i który będzie dominował przez następne 150 lat. W połowie wieku można zauważyć już różne style tej fryzury, tym bardziej że nie zawsze przykrywano ułożone warkocze welonem (rys. 6.), pojawia się również nowa, zmodyfikowana wersja obręczy, metalowej, z metalowymi cylindrami imitującymi siateczkę, w których chowano warkocze po obu stronach twarzy.

ylindry te mogły mieć kształt walców albo prostopadłościanów, z różnymi wariacjami, często też były zdobione (rys. 7.). Diadem taki podkreślał modne w tym okresie wysokie i wypukłe czoło. Nadal w użyciu pozostawała również wąska metalowa obręcz, noszona zazwyczaj w komplecie z kwefem na nisko ułożonych warkoczach. Proste chustki i welony natomiast zaczęły przybierać coraz ozdobniejsze formy. Początkowo obszywano tylko welon falbanką, wkrótce jednak pojawiły bardziej wyszukane wersje, gdzie welon był obszyty kilkoma rzędami sztywno ułożonych falbanek, łagodnie otulających twarz (rys. 8.). Czepiec taki, zwany kruslerem, pochodził najprawdopodobniej z Czech i cieszył się największą popularnością w Polsce i w Niemczech, na zachodzie Europy był rzadziej spotykany.

iek XV zadziwia niesamowitą różnorodnością nakryć głowy. Pierwsza połowa to kontynuacja i rozwój mody końca XIV w., szczególnie w zakresie diademów z cylindrami, wałków czy kruslerów.

pierwszych latach można zauważyć ozdobne upięcie chust, w tym również kruslerów, na dużo wyżej niż w XIV w. upiętych warkoczach, lub też na drucianych rożkach (rys. 10.), nakrycie głowy modne przez przynajmniej następne pół wieku. W związku z wyższym upinaniem warkoczy przekształceniu uległy też diademy: cylindry nie wisiały już nisko przy policzkach, teraz znajdowały się wyżej, nad uszami i były zdecydowanie szersze. Wałki, jeszcze w pierwszych latach XV w. kładzione na płask, w latach dwudziestych, z powodu wyżej wymienionej mody, zaczęły przybierać subtelny kształt litery "U".

owoli też zaczęto zastępować wysoko ułożone i zazwyczaj zdobne w siateczkę warkocze (truffeaux) poduszeczkami, które dawały coraz bardziej wygiętemu wałkowi stabilniejsze oparcie.

aki rodzaj czepca, składający się z dwóch bocznych poduszeczek (templettes), z przyszytego do nich wałka i często przykrytego welonem, lub stanowiącego oparcie dla zawicia z chust i całkowicie zakrywającego włosy w latach 20. i 30. charakteryzowała tendencja do rozrostu zarówno wzdłuz jak i wszerz (rys. 11.). Jednak moda na przesadnie szerokie czepce nie trwała długo, już w połowie lat 30. można zauważyć jako dominujące nakrycie głowy albo chustki i kruslery, upięte na niewielkich templettes i niezbyt szerokie czepce, które z czasem zaczęły coraz bardziej zyskiwać na wysokości. Taki wysoki, lecz stosunkowo wąski czepiec nosił nazwę czepca siodłowego z powodu charakterystycznego wygięcia wałka i, z różnymi modyfikacjami, przetrwał aż do lat 80. (rys. 12.).

ałek, jako element konstrukcyjny i zdobniczy, był używany nie tylko przy czepcach siodłowych. W latach 30. i 40. stanowił stały element czepców kobiecych i męskich (chaperon), natomiast w drugiej połowie XV w. można zauważyć popularność różnego rodzaju czepców poduszkowych o rozmaitych kształtach, często zróżnicowanych regionalnie: wysokie czepce poduszkowe charakterystyczne są dla Niemiec drugiej połowy XV w., a szersze czepce w kształcie misy i np. zdobne pawimi piórami (girlandy) - występowały wyłącznie we Włoszech.

połowie stulecia pojawia się nowe, stożkowate nakrycie głowy, zwane hennin. Konstrukcja ta pochodziła ze wschodu i szybko zdominowała dwory zachodniej Europy.

zepiec ten, w formie ostrego lub też ściętego stożka, często przykrywany był welonami, a utrzymywał się na głowie albo za pomocą metalowych ozdobnych "zaczepów" za uszy, paska materiału pod brodą, lub też ujęcia w różnego rodzaju kapturek (rys. 13.).

tosunkowo częstą i bardzo efektowną odmianą hennin było upięcie na nim stelaży z drutów, okrytego sztywnym ale delikatnym i przejrzystym materiałem, imitującym skrzydła motyla.

ały czas dużą popularnością cieszą się chusty i różnorodne zawicia, szczególnie w Polsce, na południu Europy natomiast noszono chętnie chusty o skręconych końcach oraz małe czepce płócienne - beretta (Włochy), w Hiszpanii natomiast płasko ułożona z tyłu głowy chusta lub welon przechodziły w bogato zdobiony i okręcony galonami "futerał" na warkocz (fryzura el tranzado).