Stres

Istnieje kilka różnych definicji stresu, w zależności od punktu widzenia. Oto definicje stresu z perspektywy medycznej oraz psychologicznej:

Stres jest to reakcja organizmu na tzw. trudne sytuacje (sytuacje sprzeczne z oczekiwaniami ludzi a wymagające ich akceptacji), stan, który wywołuje wewnętrzny alarm i niepokój, budzi sprzeciw i męczy, powodując dolegliwości psychosomatyczne. Nie jest to precyzyjne określenie stresu, gdyż istnieje stres negatywny i pozytywny. W znaczeniu potocznym stres traktuje się jako stan patologiczny, a przecież stres ma także wartości pozytywne. Stanowi on mechanizm napędowy, pobudzający do działania, który każe ludziom realizować wciąż nowe cele, przezwyciężać liczne trudności, dążyć do sukcesu.

W sensie psychologicznym pojęcie stresu określa cały szereg stanów wywołanych emocją zarówno dodatnią jak i ujemną: od porażek i zwątpień, do twórczych przeżyć, zwycięstw, sukcesów.

Najczęściej określa się je takimi terminami jak:

- psychofizjologiczna reakcja przystosowująca organizm człowieka na sytuację trudną, wymagającą od niego wzmożonego wysiłku, napięcia oraz stanu pełnej mobilizacji,

- stan mobilizacji sił organizmu będących reakcją na bodźce fizyczne lub psychiczne,

-  reakcja organizmu na każde żądanie wysunięte pod jego adresem,

-  czynnik powodujący umysłowe lub emocjonalne napięcie,

- stan wewnętrzny organizmu oznaczający napięcie emocjonalne (psychiczne) o znaku ujemnym,

-  stan w organizmie wywołany każdym szkodliwym bodźcem (stresorem).

Stres,

1)      W psychologii stan ogólnej mobilizacji sił organizmu jako odpowiedź na silny bodziec fizyczny lub psychiczny (stresor).

2)      W medycynie stres jest stanem, który przejawia się swoistym zespołem składającym się z nieswoistych zmian wywołanych w całym układzie biologicznym człowieka lub zwierzęcia przez czynnik stresujący.

Stres ma 3 stadia: alarmowe, adaptacji i wyczerpania. W stadium alarmowym człowiek odczuwa działanie stresora i przeżyw poczucie bezsilności i zagrożenia.

Pod wpływem autonomicznego układu nerwowego dochodzi w organizmie do wielu zmian pozwalających na opanowanie zagrożenia, organizm wykazuje tendencje do stabilizacji (adaptacja).

W przypadkach, gdy stresor jest bardzo silny lub jego działanie przedłuża się, dochodzi do wyczerpania możliwości przystosowawczych, wówczas może dojść do rozwijania się różnych chorób wywołanych nieprzystosowaniem, np.: chorób układu krążenia, choroby reumatycznej, zaburzeń trawienia, metabolizmu, reakcji alergicznych.

Głównymi regulatorami zespołu stresu są: mózg, nerwy, przysadka mózgowa, gruczoł tarczowy, nadnercza, wątroba, nerki, naczynia krwionośne, tkanka łączna, krwinki białe.

Stres, to stan ludzi, którzy:

1.      oczekują czegoś od siebie lub od innych i mają świadomość, że od nich się czegoś oczekuje,

2.      wierzą, że te oczekiwania są uzasadnione,

3.      sądzą, że te oczekiwania nie są spełniane i jest mało prawdopodobne, by zostały spełnione w przyszłości.

Określany również jako lęk, konflikt czy frustracja, powodowane przez napór rozmaitych czynników życia i środowiska, takich, jakie w przedsiębiorstwie stanowią ostateczne terminy, natrętne telefony, nadmiar obowiązków, obfitość zebrań, kłopoty z pracownikami i klientami itp. – wywołujących obciążenie, napięcie i reakcję wewnętrzną pod wpływem działania siły zewnętrznej. Stres wywołuje objawy fizjologiczne, psychiczne, percepcyjne oraz behawioralne powodujące trudności w pracy i życiu codziennym.

            Stres wywołuje różne negatywne skutki dla funkcjonowania jednostki. Są to zwłaszcza:

• różne postacie nerwic: neurastenia, hipochondria, histeria, nerwica natręctw, stany depresyjne;
• obniżenie efektywności pracy umysłowej wynikające z trudności koncentracji uwagi i pogorszenia się pamięci oraz szybsze zmęczenie umysłu;
• rozdrażnienie emocjonalne powodujące reakcje nieproporcjonalne do zaistniałego bodźca;
• uczucie apatii, nudy, brak poczucia sensu własnych działań, a w krańcowych przypadkach nawet sensu życia.

Rodzaje stresu

Jak powszechnie wiadomo definicja stresu nie odnosi się do jednego, konkretnego stanu naszego organizmu. Nie jest ona także odpowiednia dla każdej, poszczególnej jednostki. Każdy jest inny i reaguje zupełnie inaczej na różne sytuacje spotykające go w życiu. Dlatego też istnieje wiele rodzajów stresu dla określonych grup ludzi.

Stres menedżerski

            Stres menedżerski to zaburzenia procesów regulacji zachowania i sprawności działania menedżera powstałe wskutek rozbieżności między wymaganiami jego roli zawodowej a możliwościami skutecznego działania. Przyczyn tych zaburzeń może być wiele. Mogą to być na przykład trudności związane ze znalezieniem właściwych rozwiązań i trafnych decyzji, obawy przed ryzykiem i odpowiedzialnością, trudności i napięcia związane z organizacją pracy i zarządzaniem, trudności i napięcia w stosunkach z przełożonymi i podwładnymi, konflikty w stosunkach międzyludzkich, kłopoty rodzinne i towarzyskie, kłopoty ze zdrowiem, presja czasu itp.

            Stres menedżerski łączy się z występowaniem nadmiernego napięcia psychicznego związanego z:

• częstym występowaniem sytuacji rywalizacji i zagrożenia,
• osobistą odpowiedzialnością prawną i materialną za skutki działalności kierowniczej firmy lub instytucji,
• występowaniem sytuacji konfliktowych,
• trudnościami w podejmowaniu decyzji przy braku pełnej informacji i związanym z tym ryzykiem,
• wysoką intensywnością pracy związanej z kierowaniem, częstymi podróżami służbowymi itp.,
• koniecznością stałej kontroli swego zachowania w warunkach ekspozycji społecznej,
• dyspozycyjnością wobec współpracowników i partnerów,
• częstym działaniem w warunkach deficytu czasu, pracą kosztem wypoczynku i życia rodzinnego, co utrudnia restytucję sił i prowadzi do kumulacji zmęczenia.

Stres menedżerski oceniany bywa jednostronnie w aspekcie obciążenia psychicznego i negatywnych przeżyć. Tymczasem praca menedżera stwarza możliwości realizacji własnych zamierzeń, ambicji, tworzenia rzeczy nowych, wykazania swoich cnót i zalet, potwierdzenia własnej wartości itp. Może więc ona wywołać stres kreatywny podnoszący poziom aspiracji, pobudzający inwencję twórczą, a więc będący siłą motywacyjną wyższej efektywności działania.

Ból

            Z pewnością niewiele osób zdaje sobie sprawę z tego, iż ból także jest swego rodzaju stresem. Jest to jeden z najsilniejszych stresów, przeżycie przykre, o charakterze subiektywnym, wskazujące na zagrożenie organizmu lub osobowości bądź wyrażające je, mające także znaczenie ochronne dla zachowania całości organizmu lub osobowości. Ból powstaje pod wpływem różnych bodźców (mechanicznych, chemicznych, termicznych), które uszkadzają żywą tkankę. Jego receptorami są zakończenia nerwowe w skórze i w innych tkankach organizmu, zwane nocyreceptorami.

Ból może być wynikiem pobudzenia (np. przez ucisk) dróg przewodzących impulsy nerwowe i pobudzenia ośrodków bólowych w mózgu, a także występować jako zjawisko psychiczne (emocjonalne). Odczuwaniu bólu towarzyszy pobudzenie współczulnej części autonomicznego układu nerwowego.

Bodźce bólu wywołują różnorodne reakcje organizmu, np. zmiany tętna i ciśnienia krwi, pocenie się, zmiany motoryki jelit, czynności gruczołów dokrewnych, zmiany oddychania i napięcia mięśniowego, reakcje ruchowe o charakterze obronnym.

Walka z bólem polega na usuwaniu, w miarę możliwości jego przyczyn, a także na stosowaniu różnych środków przeciwbólowych: farmakologicznych i fizycznych (głównie ciepła i zimna, np. okładów, termoforów, worków z lodem). Dużą rolę odgrywa uspokajające oddziaływanie na psychikę chorego.

Czynniki stresotwórcze (stresory)

Czynniki stresotwórcze są to czynniki wywołujące zaburzenia emocjonalne i psychiczne zwane stresem. Obfitość zjawisk stresogennych różnego pochodzenia utrudnia ich klasyfikację. Na ogół wyróżnia się cztery podstawowe kategorie tych czynników:

• rodzinne – oczekiwania rodziny w stosunku do jej członków, zakłócenia rodzinnych tradycji i obyczajów oraz potrzeba zmiany dążeń i aspiracji rodzinnych,
• indywidualne – wewnętrzne naciski i presje, zwątpienia oraz starzenie się organizmu,
• społeczne i środowiskowe – wzrastające oddziaływanie systemu władzy, wydarzenia polityczne, ciągłe zmiany zachodzące w otoczeniu, inflacja, brak perspektyw życiowych itp.,
• organizacyjne – nadmierne obciążenie pracą, charakter pracy, niejasność ról organizacyjnych, zły klimat w pracy, złe warunki fizyczne pracy, arbitralność w podejmowaniu decyzji itp.

Wszystkie te czynniki oddziałują w sposób szkodliwy na pracownika zarówno pod względem fizycznym, emocjonalnym, społecznym i psychicznym, osłabiają jego zdolność i wolę pracy.

Symptomy stresu

            Symptomy stresu to niespecyficzne reakcje, niekorzystne objawy w zachowaniu się człowieka będącego w sytuacji stresowej, wynikające z zaburzenia procesów regulacji zachowania.

            Objawy stresu są następujące:

*      fizjologiczne: wzrost ciśnienia krwi, zwiększenia stężenia glukozy we krwi, zaburzenia rytmu i przyspieszenia akcji serca, choroby serca, częste bóle i zawroty głowy, bezsenność, nadmierna pobudliwość, owrzodzenia i zaburzenia żołądkowe, nadmierne pocenie się, suchość w ustach, chwilowy brak tchu, osłabiona odporność na przeziębienia i grypy (infekcje wirusowe), bóle krzyża;

*      psychiczne: stany lękowe, niepokój, depresja i euforia wywołana drobiazgami (reakcje nieproporcjonalne do zaistniałego bodźca), rozdrażnienie, zacietrzewienie, nietolerancja, agresywność, wybuchowość, apodyktyczność, słabe poczucie godności własnej, brak poczucia sensu własnych działań, obniżenie motywacji działania, apatia, niechęć do życia;

*      percepcyjne: niezdolność koncentracji lub podejmowania decyzji, trudność kojarzenia, rozumowania, zawężenie pola percepcji, utrata selektywności spostrzegania, ograniczenie zasięgu uwagi, utrudnienie właściwej oceny sytuacji, nadmierna wrażliwość na krytykę, nieradzenie sobie z rutynowymi czynnościami, popadanie w stany bierności, otępienia, obojętności na zmiany zachodzące w otoczeniu;

*      behawioralne: zły wygląd, senność i ospałość (w dzień), bezsenność (w nocy), gwałtowne reakcje, podatność na irytację (wybuchy emocjonalne), unikanie szczerości, brak lub nadmiar apetytu, nadużywanie leków, alkoholu i tytoniu, a nawet sięganie po narkotyki, ograniczenie życia towarzyskiego i rozrywek, zaniedbywanie obowiązków, brak zainteresowania życiem zawodowym, podatność na choroby;

*      organizacyjne: spadek wydajności i jakości pracy, spadek dyscypliny (spóźnienia i lekceważenie obowiązków), wzrost liczby pomyłek, wzrost wypadkowości, nasilenie się oporu wobec zmian, pogorszenie atmosfery w środowisku pracy, kłótnie, antagonizmy, konflikty, brak satysfakcji z pracy.

 

Choroby wywołane stresem

Bezdech afektywny

Zatrzymanie oddechu, powstałe w wyniku silnego przeżycia psychicznego, np. przy silnym stresie. Z reguły ustępuje samoistnie, przechodząc często w hiperwentylację (gwałtowne przyspieszenia i pogłębienie oddechów).

Objawy neurowegetatywne:

Drżenie rąk, pot na twarzy, zaczerwienienie lub zblednięcie skóry.

Astenia

            Niedobór lub brak siły, wigoru, napędu. Przejawia się obiektywnym spadkiem poziomu wydolności energetycznej ustroju, wzmożoną męczliwością lub poczuciem osłabienia fizycznego, psychicznego, umysłowego.

Pojawia się często w przebiegu nerwic, neurastenii, psychastenii, także w przebiegu depresji lub schizofrenii, także po przebyciu chorób somatycznych, infekcji, zatruć, urazów fizycznych i psychicznych, w wyniku przewlekłego stresu. Bywa też wynikiem nadmiernej eksploatacji ustroju (praca, sport, pozostawanie w ekstremalnych warunkach czy sytuacjach) oraz towarzyszy poczuciu beznadziejności, w wyniku kryzysu osobistego, rodzinnego czy zawodowego.

Histeria

            Nerwica, której charakterystycznymi cechami są: przesada, teatralność w zachowaniu się, egocentryzm, duża sugestywność, różnorodność objawów. Niektórzy uważają histerię za wrodzone zaburzenia osobowości, które mają ujawniać się pod postacią reakcji nerwicowych, zaburzeń zachowania się, ale również psychoz.

            Histeria może imitować różne choroby. Najczęściej występujące objawy to:

Porażenie, niemożność stania i chodzenia, ślepota, głuchota, bezgłos, drżenie mięśniowe, tępy ból, uczucie jakby gwoździa w głowie, uczucie duszenia w gardle. Objawy te obejmuje się ogólną nazwą konwersji histerycznej. Często mówi się także o osobowości histerycznej.

            U histeryków szczególnie łatwo dochodzi do opisanych objawów oraz do reakcji histerycznej, kiedy to pod wpływem jakiegoś bodźca występują objawy konwersyjne, na ogół szybko cofające się.

            Histeria może również objawiać się pod postacią zaburzeń świadomości, np.. amnezją lub jasnym stanem pomrocznym. Histerycy mają skłonności do nadmiernej afektacji, np. w stosunku do lekarzy. Uczucie miłości i przywiązania może jednak bardzo łatwo zmienić się w niechęć, a nawet nienawiść.

Zwalczanie stresu

            Zwalczanie stresu to zespół czynników i sposobów zapobiegania stresowi polegający na unikaniu sytuacji rozbudzających negatywne emocje, a także tłumieniu i rozładowywaniu tych emocji oraz kształceniu odporności na trudne sytuacje.

            Menedżer musi umieć radzić sobie ze stresem własnym i stresem pracowników. Najważniejszym środkiem przezwyciężania stresu jest naturalne zapobieganie jego powstawaniu i opanowanie technik pokonywania stresu, wykształcenie w sobie odpowiednich cech i umiejętności dzięki stosowaniu różnych metod treningowych opracowanych i zalecanych przez specjalistów.

1)      Sposoby zwalczani stresu:

*      Techniki relaksacyjne ułatwiające rozładowanie napięcia: masaż, muzyka, joga, muzykoterapia, medytacje, „gorąca kąpiel”, odpoczynek,

*      Zmiana podejścia do życia – bardziej optymistyczne spojrzenie na świat i borykające nas problemy,

*      Umiejętność zdystansowania się do własnej osoby, pogodzenie się z losem, rzetelna samoocena oraz samokrytyka,

*      Asertywność, umiejętność odmówienia,

*      Autohipnoza, autosugestia.

2)      Sposoby zwalczania stresu pracowniczego:

*      Właściwe określenie roli pracowniczej, optymalizacja obciążeń, zapewnienie właściwego przepływu informacji, jasne formułowanie celów oraz zadań itp.

*      Doskonalenie organizacji pracy, harmonizowanie działań, wzbogacanie pracy, organizowanie przerw w pracy itp.

*      Doskonalenie warunków środowiska pracy, dbałość o bezpieczeństwo, wygodę i komfort pracy oraz korzystny klimat psychospołeczny pracy itp.

*      Poszerzanie procesów partycypacji, tworzenie atmosfery zaufania i życzliwości, włączanie pracowników w proces kształtowania życia w pracy itp.

*      Dokonywanie regularnych ocen pracowników i stwarzanie „zdrowego” systemu awansowania.

3)      Sposoby zwalczania stresu menedżerskiego:

*      Przyjęcie orientacji na ludzi, kierowanie się w swoim działaniu potrzebą władzy uspołecznionej, otwarte wyrażanie swoich uczuć i opinii,

*      Tworzenie klimatu organizacyjnego sprzyjającego kontaktom między pracownikami, otwartości i zaufaniu a także innowacjom,

*      Dokonywanie rzetelnej samooceny, podejmowanie odpowiedzialności za decyzje i błędy, korygowanie niewłaściwego zachowania się i posunięć, dbanie o dobre wyniki w pracy,

*      Koncentrowanie się na ważnych problemach i dążenie do zachowania równowagi między życiem zawodowym i prywatnym, a także zapewnienie sobie możliwości przejścia do innej pracy oraz życzliwości otoczenia,

*      Dbanie o zdrowie, przestrzeganie zasad higieny zdrowotnej i psychicznej, szczególnie w odniesieniu do wypoczynku, unikanie papierosów i zażywania leków, wykonywanie dodatkowych zajęć dających satysfakcję (hobby) i zwiększających aktywność życiową.