I. Koncepcja ułomnych osób prawnych
Pojęcie ułomnych osób prawnych zawdzięczamy A. Wolterowi, który uważał, że obok osób fizycznych i osób prawnych istnieją takie jednostki organizacyjne, którym przepis prawny nie przyznaje osobowości prawnej, lecz tylko niektóre jej atrybuty (cechy typowe). Są to:
a) „struktura organizacyjna („jednostka organizacyjna”) wyposażona w organy,
b) posiadanie odrębnego majątku,
c) zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków materialnoprawnych,
d) zdolność procesowa,
e) odpowiedzialność własnym majątkiem za zobowiązania” .
Nasuwa się więc pytanie, czy podział stosunków cywilnoprawnych na osoby
fizyczne i prawne jest podziałem dychotomicznym, czy też – obok tych osób – istnieje trzecia kategoria podmiotów zwana ułomnymi osobami prawnymi?
II. Uregulowania prawne. Sporne poglądy
Zgodnie z art. 1 KC „Kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między
osobami fizycznymi i osobami prawnymi”. Z kolei art. 33 KC „Osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną”. Z tych artykułów wynika, że polski system prawny nie przewiduje wprost istnienia trzeciego rodzaju podmiotów prawa cywilnego.
Należy jednak zauważyć, że w stosunkach cywilnoprawnych w pewnym stopniu mogą uczestniczyć także „jednostki organizacyjne, które nie zostały uznane za osoby prawne, ale działają legalnie, a przepisy prawne przyznają im pewne właściwości z zakresu osobowości prawnej” .
Według przeciwnego poglądu „nie można przypisywać zdolności prawnej żadnym jednostkom organizacyjnym, które nie zostały obdarzone osobowaścią prawną” .
Przeciwnym istnienia ułomnych osób prawnych jest S. Grzybowski. Przeprowadził on „gruntowną ich krytykę i wykazał, że na gruncie kodeksu cywilnego nie ma możności przypisywania przymiotu zdolności prawnej żadnym jednostkom, które nie są uznane za osoby prawne” . „Podmiotami stosunków cywilnoprawnych są wówczas osoby fizyczne lub osoby prawne, a nie organizacje, które je ewentualnie łączą, ale nie mają osobowości prawnej. W związku z tym słusznie podkreślono, iż przyznanie przez art. 64 § 2 KPC pewnym jednostkom zdolności sądowej i procesowej nie pociąga za sobą przyznania im zdolności prawnej. Innymi słowy, okoliczności, iż pewnej jednostce organizacyjnej przysługuje zdolność w zakresie stosunku procesowego, nie pociąga za sobą uzyskania zdolności prawnej w ramach stosunków cywilnoprawnych” . „Ten logiczny i znajdujący oparcie w naszym prawie pogląd nie został nigdzie poważnie zakwestionowany. Został on natomiast teoretycznie podbudowany przez Z. Radwańskiego, który stwierdza, iż nie ma podstaw do wyróżnienia trzeciej kategorii podmiotów prawnych, to jest obok osób fizycznych i prawnych – ułomnych osób prawnych. Nie jest też uzasadniona na gruncie polskiego systemu prawnego identyfikacja zdolności sądowej ze zdolnością prawną” .
Także poglądy Sądu Najwyższego w tej kwestii nie przedstawiają się jednolicie. Początkowo życzliwe stanowisko wobec koncepcji ułomnych osób prawnych (zawarte w uchwale pełnego składu Izby Cywilnej z 14.12.1990 r., opubl. OSN 1991, poz. 36) zmieniło się diametralnie, aż do jej zanegowania. (uchwała SN (7) z 26.01.1996 r., opubl. OSP 1996, poz. 135). SN stwierdził, że „Przepisy ... kodeksu oparte zostały na dychotomicznym podziale podmiotów na osoby fizyczne
i osoby prawne, a przyjęty w nich sformalizowany system uzyskiwania przez jednostki organizacyjne osobowości prawnej przemawia przeciwko dopuszczalności przypisywania takim jednostkom zdolności prawnej mimo niespełnienia przesłanek z art. 33 KC. Koncepcja tzw. ułomnych osób prawnych nie znajduje zatem – jak stwierdził to już SN w uchwale składu siedmiu sędziów z 10.01.1990 r., III CZP 97/89, opubl. OSN 1990, poz. 74 – dostatecznego poparcia w przepisach kodeksu cywilnego” .
Jednak w doktrynie podkreśla się, że pomimo braku oparcia instytucji ułomnych osób prawnych w obowiązujących przepisach, potrzeby życia, a także wysoce sformalizowany system kreowania osób prawnych, wymusiły powstanie nowej kategorii podmiotów, o czym świadczą liczne przykłady.
III. Przykłady ułomnych osób prawnych
1. Przykładami o znaczeniu historycznym są:
a) Centralna Składnica Harcerska - nie miała ona osobowości prawnej, jednak SN (orzeczenie SN – Izba Cywilna z dnia 21.03.1964, I CR 697/62) stwierdził, że mimo to przysługuje jej zdolność sądowa;
b) Partie polityczne - pod rządem przepisów KC z 1964 roku oraz przepisów obowiązujących do dnia wejścia w życie partie (stronnictwa) polityczne – działające przed wejściem w życie ustawy z dnia 28.07.1990 roku o partiach politycznych (Dz. U. Nr 54, poz. 312) – mogły być podmiotami praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego (uchwała pełnego składu SN – Izba Cywilnaz 14.12.1990, III CZP 62/90).
W aktualnym stanie prawnym ten problem nie ma już racji bytu. Zgodnie z
art. 11 § 1 oraz art. 16 ustawy o partiach politycznych partia, z chwilą zgłoszenia jej do ewidencji prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie, uzyskuje osobowość prawną. Nie są więc już zaliczane do ułomnych osób prawnych.
2. Do kategorii ułomnych osób prawnych zalicza się obecnie:
a) Stowarzyszenie zwykłe nie posiadające osobowości prawnej;
b) Wspólnotę mieszkaniową (tworzy ją ogół właścicieli, których lokale wchodzą w skład określonej nieruchomości), która, zgodnie z art. 6 ustawy z dnia 24.06.1994
o własności lokali, może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana (mimo że nie jest osobą prawną);
c) Organizacje społeczne:
art. 64 § 1 KPC „Każda osoba fizyczna i prawna ma zdolność występowania w procesie jako strona (zdolność sądowa)” – jest to regulacja zgodna z założeniami prawa cywilnego materialnego, gdyż przyznana osobom zdolność sądowa stanowi przejaw przysługującej im zdolności prawnej.
art. 64 § 2 KPC „Zdolność sądową mają także organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów, choćby nie posiadały osobowości prawnej”; art. 65 § 1 KPC „Zdolność do czynności procesowych (zdolność procesową) mają osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, osoby prawne oraz organizacje, o których mowa w artykule poprzedzającym”.
d) Spółki osobowe:
- spółka jawna,
- spółka partnerska,
- spółka komandytowa,
- spółka komandytowo-akcyjna.
Zgodnie z art. 8 § 1 ustawy z dnia 15.09.2002 r. Kodeks spółek handlowych:
„Spółka osobowa (nie będąca osobą prawną) może we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana”.
Dzięki tej konstrukcji została uproszczona praktyka (mimo pozostawienia odpowiedzialności wspólników za zobowiązania spółki). W procesie nie pozywa się wszystkich wspólników, lecz spółkę.
e) Spółka cywilna (art. 860-875 KC):
- „Spółka prawa cywilnego nie ma zdolności prawnej także w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej; Spółka prawa cywilnego ma zdolność sądową w postępowaniu przed sądem gospodarczym w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej” .
Spółka cywilna oznacza bowiem jedynie całość wspólników będących podmiotami prawa cywilnego. Dlategoproces takiej spółki jest jednocześnie procesem wspólników.
Jak już wspomniałam na początku, kategoria ułomnych osób prawnych jest nadal kwestią sporną. Co więcej, sam A. Wolter tworząc tę instytucję, uznał jej kontrowersyjność.