Uzbekistan – jedna z byłych republik Związku Radzieckiego (ZSRR), a obecnie członek Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP) – niegdyś należał do państwa muzułmańskiego (kalifatu). Nazwa znana chyba nam wszystkim, jednak ile tak naprawdę wiemy o tym państwie?
Uzbekistan – jedna z byłych republik Związku Radzieckiego (ZSRR), a obecnie członek Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP) – niegdyś należał do państwa muzułmańskiego (kalifatu). Od momentu ustanowienia przez Proroka Muhammada (salla allahu `alejhi ła sallam) w 622 roku ery chrześcijańskiej kalifatu na Półwyspie Arabskim ze stolicą w Medynie, kolejni kalifowie za swoją misję uważali rozpowszechnianie islamu.
W latach 637 – 651 ery chrześcijańskiej został podbity prawie cały obszar irańskiego cesarstwa Sasanidów i w tym samym czasie, tj. w latach 633 – 640 ery chrześcijańskiej włączono do kalifatu ziemie położone na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego i Syrię. Następnie zdobyto Egipt (635 – 645), a potem Północną Afrykę – kraje Maghrebu (647 – 698). W wyniku desantu morskiego na wybrzeża Hiszpanii opanowano Toledo i równolegle prowadzone działania w Środkowej Azji, doprowadziły w 712 roku ery chrześcijańskiej do zdobycia Samarkandy. Do końca IX wieku w granicach kalifatu znalazły się ziemie od Zatoki Bengalskiej do Oceanu Atlantyckiego.
Powróćmy jednak do podboju Samarkandy, która obecnie jest jednym z największych miast Uzbekistanu. Wraz z pojawieniem się islamu na tym obszarze – nie tylko w mieście Samarkanda, ale i w całej Azji Środkowej – nastąpiła nowa era dla nauki, sztuki, architektury i kultury. Nawet gdy w drugiej połowie XIII wieku na obszar Uzbekistanu najechały niszczycielskie wojska mongolskie Czyngis – chana, czy też na przełomie wieków XIV i XV mongolskie hordy pod władzą Timura i jego potomków, a także gdy tereny te zdobyły koczownicze plemiona Uzbeków w XV wieku – to islam pozostawał niezmiennie religią dominującą i miał ogromny wpływ na rozwój wszelkich dziedzin życia.
W XIX wieku Uzbekistan został podporządkowany Rosji, a część kraju została bezpośrednio włączona do Imperium Rosyjskiego. Gdy w 1924 roku powstała Uzbecka SRR (w tym roku również upadł kalifat muzułmański ze stolicą w Stambule), to można było przypuszczać, że komunizm przyczyni się do porzucenia przez muzułmanów ich wiary. Jednak odzyskanie niepodległości w 1991 roku pokazało, że zamykanie meczetów i nakładanie różnego rodzaju restrykcji na życie religijne, nie zniszczyły ducha islamu wśród mieszkańców Uzbekistanu.
Obecnie Uzbekistan jest uznawany przez 165 państw, a z ponad 120 krajami nawiązał stosunki dyplomatyczne, w tym między innymi z Polską. W 1991 roku, czyli tuż po uzyskaniu niepodległości, kraj ten przystąpił do Wspólnoty Niepodległych Państw (WNP) - co w rzeczywistości podtrzymuje jego związek z Rosją pod względem politycznym, gospodarczo – ekonomicznym i militarnym. Niemniej jednak po upadku komunizmu, muzułmanie zamieszkujący obszar Środkowej Azji mogli wreszcie wyzwolić się spod dyktatury Rosjan, którzy przez prawie cały wiek niszczyli wszystko to, co było związane z religią. Jednakże radość muzułmanów z Uzbekistanu z wolności religijnej, jaką uzyskali - nie trwała długo. Od 1992 roku – zgodnie z uchwaloną Konstytucją – Uzbekistan jest republiką prezydencką, gdzie najwyższy urząd – prezydenta - sprawuje do dziś Islam Karimow. Pomimo tego, że kraj ten zamieszkiwany jest przez ponad 88% muzułmanów, to na nowo próbuje się zdławić odradzający się na tym obszarze islam. Zakazana jest jakakolwiek pomoc finansowa, która jest przeznaczona na budowę meczetów, szkół muzułmańskich lub działalność muzułmańską. Imamowie, którzy głoszą idee niezgodne z polityką rządową - szczególnie członkowie partii Hizb-ut-Tahrir, są aresztowani. Zabrania się mężczyznom noszenia brody, a kobietom stroju muzułmańskiego. Tak – w dużym skrócie – wygląda obecna sytuacja muzułmanów w Uzbekistanie - w kraju, którego prezydent składał przysięgę na Koran.
Spójrzmy na historię Uzbekistanu, która sięga czasów kalifatu. Przed nadejściem wojsk muzułmańskich, w Azji Środkowej istniało wiele religii, takich jak: zaratusztrianizm, chrześcijaństwo, buddyzm czy manicheizm. Po włączeniu tych ziem do państwa muzułmańskiego nastąpiło rozpowszechnienie się i utrwalanie islamu, a także języka arabskiego – jako języka religii, administracji i nauki. Bobodżan Gafurow pisze o tym w swojej książce Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej (1978):
Kultura narodów kalifatu w IX – XIII wieku stała nieporównywalnie wyżej niż europejska, zwłaszcza w dziedzinie nauk przyrodniczych i filozofii, opracowanych twórczo przez uczonych kalifatu. Ich prace i działalność sprzyjały zapoznaniu się Europejczyków z osiągnięciami narodów Wschodu. Prace takich uczonych środkowo-azjatyckich, jak Ibn Sina i wielu innych wniosły ogromny wkład do kultury i nauki - nie tylko kalifatu, ale całej ludzkości. Prace z zakresu medycyny, traktaty matematyczne, tablice astronomiczne i przekłady arabskie z różnych języków przedostawały się na Zachód i stawały się tam przez stulecia najbardziej autorytatywnymi podręcznikami. Znana jest również rola Wschodu w rozwoju literatury zachodnio-europejskiej.
Spośród uczonych muzułmańskich - wielu było takich, którzy pochodzili z uzbeckich miast, jak Samarkanda, Buchara, Fergana i innych. Wspomniany przez Gafurowa – Abu Ali Ibn Sina - w Europie znany jako Avicenna - urodził się w 980 roku ery chrześcijańskiej w Afshanah koło Buchary. Był najbardziej wszechstronnym uczonym muzułmańskim - lekarz, działacz polityczny, filozof, przyrodnik i poeta. Nie było takiej dziedziny nauki w X – XI wieku, której by ten tadżycki uczony nie poznał. Napisał czterysta pięćdziesiąt książek, głównie o tematyce filozoficznej i medycznej. Jego najbardziej znane dzieło to „Al – Kanun fit – tibb” (Kanon medycyny), które służyło przez sześć następnych stuleci jako podręcznik dla lekarzy całej Europy. Nikogo nie powinno zatem dziwić, że określano go mianem „ojca medycyny”.
Jeden z najbardziej znanych uczonych muzułmańskich - Muhammad Ibn Isma’il Al – Buchari – urodził się w 810 roku ery chrześcijańskiej w Bucharze, a zmarł w 887 roku ery chrześcijańskiej w Samarkandzie; Poświęcił całe swoje życie na podróże po świecie muzułmańskim. Udawał się w podróż po to, by studiować u najwybitniejszych uczonych swoich czasów, takich jak Malik Ibn Anas Jahja Ibn Ma’in. Dla muzułmanów znany jest jako autor zbioru „As – Sahih” (Prawdziwy), który uznaje się za najlepszy z sześciu zbiorów poświęconych Sunnie. Jego zbiór zawiera 2062 hadisów. Spośród innych wybitnych uczonych muzułmańskich – pochodzących z terenów dzisiejszego Uzbekistanu – należy wymienić także Muhammada Ibn ‘Isę Ibn Surę At-Tirmidiego, który był studentem Al – Buchari’ego. Urodził się on w 831 roku ery chrześcijańskiej w Tirmid. Przyczynił się on do określenia ram metodologii hadisów, a w swojej książce „Sunan At – Tirmidi” skompletował ich cztery tysiące. Można jeszcze wymienić wielu innych uczonych muzułmańskich, jak choćby Al – Maturidiego, który pochodził z Samarkandy i tam też wykładał, a także Abu-l Qasima Mahmuda ibn Umara Zamachszariego, który urodził się w Kwarazm, a studiował w Samarkandzie i Bucharze. Znane jest jego dzieło „Al-Kaszszaf ‘an Haqa’iq at-Tanzil” (Ukrywający fakty objawienia) będące komentarzem do Koranu.
Muzułmanie z obszaru Uzbekistanu mają wielkie osiągnięcia także w innych dziedzinach. Abu Rajhan Biruni urodził się w 973 roku ery chrześcijańskiej w Kwarazm. Jego wykłady na temat matematyki i astronomii są prawie niezliczone. Był jednym z pierwszych, który obliczył promień Ziemi i dokładną odległość do Księżyca. Napisał jeszcze na długo przed Galileuszem, traktaty dowodzące, że to Ziemia okrąża Słońce, a nie odwrotnie. Muhammad ibn-Musa Al-Chorezmi urodził się w 780 roku ery chrześcijańskiej w Kwarazm. Ten wybitny matematyk wykładał na jednym z najlepszych uniwersytetów tych czasów w Bagdadzie. Do jego naukowych osiągnięć należy wprowadzenie do matematyki układu dziesiętnego i zera. Główne dzieło Al-Chorezmiego nosi tytuł „Kitab al muhtasar fi hisab al gabr ł’al muqubalah” (Krótkie wprowadzenie na temat liczenia). Książka ta wpłynęła na myślicieli europejskich, którzy słowo „liczenie” zamienili na „algebra”, a autorską nazwę „algorytm” przyjęli właśnie od niego. Inny znany astronom muzułmański to Achmad Al - Fergani, który pochodził z Fergany i żył w IX wieku ery chrześcijańskiej.
Abu Nasr al – Farabi – jeden ze znanych historyków muzułmańskich – napisał „Tarih – i Buchara” (Historię Buchary). Pochodził on z wioski Naszrak położonej w okolicach Buchary. Ahmad Ibn Muhammad Ibn Arabszah – inny wybitny historyk - urodził się co prawda w Damaszku 1392 roku ery chrześcijańskiej, ale od ósmego roku życia mieszkał w Samarkandzie. Głównym jego dziełem była praca o czasach Timura, zatytułowana „Adżaib al – Makdut fi nałaibi Timur” (Dziwy przeznaczenia w wydarzeniach Timura). Z kolei Saad ad – Din Masud Ibn Omar Taftazani, przeszedł do historii nauki jako twórca podręczników z zakresu gramatyki, teologii i retoryki. Do końca życia pracował jako wykładowca na uczelniach m.in. w Samarkandzie, Heracie, Chorezmie, Turkiestanie.
Na polu literatury, muzułmanie z obszaru Uzbekistanu również wywarli niezaprzeczalny wpływ. Wymienić tu można chociażby Abu Abdullaha Dżafara bin Muhammada - znanego jako Rudaki. Pochodził on z miejscowości Pandżurud, niedaleko Samarkandy, żył na przełomie IX i X wieku ery chrześcijańskiej. Do naszych czasów przetrwało jednak tylko około dwa tysiące wersetów (jego dzieł), które jednakże potwierdzają jego wybitny kunszt we wszystkich gatunkach poetyckich tych czasów. Spośród innych wybitnych poetów muzułmańskich – pochodzących z terenów dzisiejszego Uzbekistanu – warto wymienić Abu Mansura Muhammada Ibn Dakikiego i Abu al – Kasima Firdausiego.
Rozwojowi naukowemu w takich dziedzinach, jak teologia, astronomia, matematyka, historia, literatura, towarzyszył także rozkwit architektury.
Czynnikiem, który najsilniej podtrzymuje jednolity charakter sztuki muzułmańskiej różnych prowincji oraz jedność, której noszą wszystkie dzieła, jest sam islam.(...)Jedność ta potwierdza się zwłaszcza w architekturze religijnej.
- tak pisze Georges Marcais w Sztuce islamu (1981). Cechą charakterystyczną sztuki muzułmańskiej – jest przede wszystkim nie występowanie w niej postaci ludzkich, zarówno w rzeźbie jak i malarstwie. Wynika to z zakazu religijnego (jaki zawarty jest w islamie). Dlatego też, niezwykle rozwinęła się dekoracja w postaci roślinnych bądź geometrycznych plecionek oraz kaligrafia.
„Szczególnie w architekturze, zdobnictwie i niektórych sztukach użytkowych twórcy muzułmańscy stali się wybitnymi mistrzami.” (Jakimowicz, 1981)
Przyjrzyjmy się zatem bliżej trzem historycznym miastom Uzbekistanu: Bucharze, Samarkandzie i Taszkientowi.
Buchara – miasto położone w dolnym brzegu rzeki Zerawszan - niegdyś stolica Uzbekistanu. Zanim została zdobyta przez wojska muzułmańskie w 709 roku ery chrześcijańskiej, stanowiła duży ośrodek handlowy. Następnie stała się muzułmańskim centrum naukowym i kulturalnym obszaru Uzbekistanu.
W IX wieku powstała główna część miasta - cytadela – Akk, miasto wewnętrzne – Szachristan i przedmieścia – Rabat. Największy rozkwit Buchary, przypada na wiek X ery chrześcijańskiej. W tym czasie była domem dla wielu wybitnych uczonych, pisarzy i artystów świata muzułmańskiego. Buchara posiada najwięcej – spośród innych miast Azji Środkowej – zabytków architektonicznych z różnych epok. Łącznie jest ich około sto czterdzieści, w tym: najstarsze mury obronne i twierdza Akk z IX wieku, minaret Kalian o wysokości 45 metrów i meczet Magoki Attari z XIV wieku, medresa Uług Bega z pierwszej połowy XV wieku – najwcześniejsza z zachowanych w Azji Środkowej - medresa Kukeldasz z XVI wieku – jedna z największych w całej Azji, zespół Labi – chasz obejmujący medresę i meczet Diwan Begi z XVII wieku i wiele innych.
Samarkanda, położona także nad rzeką Zerawszan, ale w jej górnej części - jest jednym z najstarszych miast świata, liczy ponad dwa i pół tysiąca lat. W starożytności zwana Marakandą łączyła kraje Wschodu i Zachodu. Stanowiła ważny punkt na Szlaku Jedwabnym. Od połowy VIII wieku ery chrześcijańskiej w Samarkandzie znajdowały się zakłady produkujące papier. Od XI wieku była celem pielgrzymek muzułmanów, albowiem tu znajdują się relikwie Kasima Ibn Abbasa - kuzyna Proroka Muhammada (salla allahu `alejhi ła sallam), który nawrócił ten region na islam.
Największy rozkwit Samarkandy - pod względem architektury - przypada na XIV – XV wiek ery chrześcijańskiej. Była wówczas stolicą obszaru Uzbekistanu i znano ją jako ośrodek kultury, sztuki, nauki i islamu. Powstawały w niej w tym czasie liczne uczelnie wyższe, meczety i mauzolea. Założono także obserwatorium astronomiczne, w którym to wyliczono pierwsze dokładne tablice gwiezdne pomocne do ustalania pozycji ciał niebieskich. Jednym z ważnych osiągnięć w dziedzinie konstrukcyjno – architektonicznej - było udoskonalenie starego systemu przykryć kopułowych, a następnie zastosowanie go w nowych budowlach. Dzięki temu, że kopuła opierała się teraz na żaglach i trompach, a nie jak dawniej na murach zewnętrznych, można było poszerzyć jej średnicę. Do dziś w starej części miasta zachował się średniowieczny układ ulic i liczne budowle z XIV – XVIII wieku, w tym miedzy innymi zespół placu Registan, czyli trzy medresy: Uług Bega z 1420 roku, Szindar z 1636 roku i Tillja Kasi z 1647 roku oraz ruiny z zachowanymi fragmentami głównego meczetu Bibi Chanum z lat 1399 – 1404, który jest jednym z największych meczetów w Azji, a także zespół mauzoleów Szah – i – Zinda.
Bobodżan Gafurow (1978) tak pisze o Samarkandzie:
Szerokie zastosowanie w XV wieku znajduje pracochłonna i kosztowna, o niepowtarzalnej doskonałości mozaika. (...) wyróżnia ją wdzięk roślinnego i geometrycznego rysunku, szlachetny dobór kolorów, (...) niezwykła głębia granatu glazury, na której migocącym tle fantazja artysty delikatnie i ze smakiem wyrysowała koronkowy wzór. Do zdobienia wnętrz wykorzystano technikę kundal, łączącą złoto z dowolnym kolorem - przeważnie niebieskim.(...) W każdym razie efekt był zdumiewający (...). Szerokie zastosowanie zdobywa marmur: polerowany albo przykryty rzeźbionym rysunkiem i napisami, czy też złotymi malowidłami.
Taszkient – obecnie stolica Uzbekistanu – liczy sobie ponad dwa tysiące lat. Pierwsze wzmianki o nim pochodzą z II – I wieku przed erą chrześcijańską. W wyniku trzęsienia ziemi w 1966 roku zniszczeniu uległo ponad trzydzieści tysięcy budynków. Dlatego dziś możemy podziwiać głównie architekturę współczesną, ale nawiązującą do dawnych tradycji. Do najcenniejszych ocalałych zabytków należą: medresy Kukeldasz i Barak – chana z XIV wieku, ruiny starego grodziska na wzgórzu Minguriuk oraz ruiny zamku na wzgórzu Ak – Tepe z V – VI wieku.
Bibliografia:
P. Awaniesow (red.); Taszkient – 2000, po uzbecku, rosyjsku, angielsku i arabsku; Uzbekistan; Taszkient 1983Bobodżan Gafurow; Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej – prehistoria, starożytność, średniwiecze; tłum. Stefan Michalski; Państwowy Instytut Wydawniczy; Warszawa 1978
Andrzej Jakimowicz; Zachód a sztuka wschodu; Wiedza Powszechna; wydanie drugie poprawione; Warszawa 1981
Islam Karimow; Uzbekistan na progu XXI wieku; tłum. Dorota Muszyńska – Wolny; Dom Wydawniczy Elipsa; Warszawa 2001
Georges Marcais; Sztuka Islamu; tłum. Hanna Morawska; Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe; Warszawa 1979
Janine i Dominique Sourdel; Cywilizacja Islamu VII – XIII wiek; tłum. Maria Skuratowicz, Wojciech Dembski; Państwowy Instytut Wydawniczy; Warszawa 1980
Jadwiga Warszyńska (red.); Geografia turystyczna świata, część 2; Wydawnictwo Naukowe PWN; Warszawa 1995
Źródło: Regina Zakrzewska