Ja niżej podpisany, Alfred Nobel, oświadczam niniejszym, po długiej rozwadze, iż moja ostatnia wola odnośnie majątku, jest następująca.
"Ja niżej podpisany, Alfred Nobel, oświadczam niniejszym, po długiej rozwadze, iż moja ostatnia wola odnośnie majątku, jest następująca. Wszystkie pozostałe po mnie, możliwe do zrealizowania aktywa, mają być rozdysponowane w sposób następujący: kapitał zostanie przez egzekutorów ulokowany bezpiecznie w papierach, tworzących fundusz, którego procenty każdego roku mają być rozdzielone w formie nagród tym, którzy w roku poprzedzającym przynieśli ludzkości największe korzyści."
Tak zaczynał się testament Alfreda Bernharda Nobla, szwedzkiego przemysłowca i naukowca, wynalazcy dynamitu.
Nagroda Nobla – wyróżnienie przyznawane za wybitne osiągnięcia naukowe, literackie lub zasługi dla społeczeństw i ludzkości, ustanowione ostatnią wolą fundatora – Alfreda Nobla.
I tak jego ogromna fortuna została spożytkowana na nagrody w dziedzinie Fizyki, Chemii, Fizjologii lub Medycyny, Literatury i Pokoju. Na mocy jego testamentu 19 czerwca 1900 r. zarejestrowano Fundację Nobla, do której przekazano majątek należący do fundatora. Fundacja ta zgodnie z jego testamentem zarządza dawnym jego majątkiem i przeznacza procenty od niego na wypłacanie nagród jego imienia, czyli Nagrody Nobla.
Pominął matematykę, królową nauk. Jest kilka prawdopodobnych wersji, dla których Alfred Nobel nie stworzył nagrody dla matematyków. Wola Nobla dotyczyła "wynalazków i odkryć", przynoszących ludzkości największe praktyczne korzyści. Matematyka nie była uważana za naukę, która spełnia to kryterium. Dziś trudno przecenić jej rolę w rozwoju technologii. Jej praktyczne zastosowania są niewidoczne dla laika, ale bez niej nie byłoby nawet 10 % współczesnych urządzeń.
Drugim powodem mógł być fakt, że w owych czasach istniała już prestiżowa nagroda dla matematyków, przyznawana przez Acta Mathematica, znane czasopismo matematyczne.
Trzecim powodem mógł być osobisty uraz do matematyków. Podobno jego rywalem w staraniach sercowo-matrymonialnych był matematyk.
Od roku 2001 rząd Norwegii ufundował Nagrodę Abela, przyznawaną w dziedzinie matematyki przez króla Norwegii, jako uzupełnienie brakującej Nagrody Nobla w dziedzinie matematyki. Od 2004 r. istnieje także Nagroda Shawa, potentata medialnego z Hongkongu i filantropa Run Run Shawa.– przypominająca Nagrodę Nobla – w trzech kategoriach: astronomii, nauki o życiu i medycyny i matematyki. Jej wartość finansowa to milion USD.
Corocznie, od 1901 r. Nagrody Nobla przyznawane są w następujących dziedzinach:
fizyki, chemii i literatury przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk,
fizjologii lub medycyny przez Instytut Karolinska,
a Pokojowa Nagroda Nobla przez Norweski Komitet Noblowski.
Pierwszymi laureatami w 1901 roku zostali :
Fizyka - Wilhelm Conrad Röntgen
Chemia - Jacobus Henricus van Hoff
Fizjologia lub medycyna - Emil Adolf von Behring
Literatura - Sully Prudhomme
Pokojowa - Henri Dunant i Frédéric Passy
Każdy z laureatów otrzymuje złoty medal i dyplom honorowy. Nagroda Nobla ma także wymiar finansowy. Laureat otrzymuje znaczną kwotę pieniężną (obecnie 10 milionów koron szwedzkich, czyli ok. 5 milionów złotych ). Suma dość spora, co jest jednak względne, zważywszy, że nagroda Nobla to najczęściej dorobek naukowy, społeczny, czy literacki całego życia. Corocznie więcej zarabiają prezesi korporacji, gwiazdy show-biznesu, czy znani sportowcy. Prestiż jednak jest ogromny. Bramy najlepszych uczelni świata dla laureata stoją otworem, a wynagrodzenie kadry naukowej jest tam podobno nieco wyższe, niż polskiego nauczyciela. Ilość zatrudnionych laureatów NN jest jednym z głównych kryteriów światowych rankingów uczelni.
Od 1968 roku Narodowy Bank Szwecji przyznaje w nagrodę w dziedzinie ekonomii imienia Alfreda Nobla.
Nominacje do Nagrody Nobla nie są ujawniane publicznie przez 50 lat. Nie można też jej przyznać pośmiertnie.
Dziś wiemy, że najczęściej nominowanym do nagrody był Albert Einstein, zgłaszano go corocznie w latach 1910–1922 oprócz lat 1911 i 1915. W 1921 r. dostał wreszcie Nobla, ale nie za teorię względości, która była szczytowym osiągnięciem myśli ludzkiej co najmniej w XX wieku, ale za zasługi dla fizyki teoretycznej, szczególnie za odkrycie praw rządzących " efektem fotoelektrycznym". Powodem była prawdopodobnie ostrożność akademii. Teoria w owych czasach była zbyt szokująca i jednocześnie praktycznie nieweryfikowalna. Nie było akceleratorów i możliwości technicznych jakimi dysponujemy dzisiaj.
Einstein zdawał sobie z tego sprawę i z właściwym sobie poczuciem humoru skomentował to będąc gościem Sorbony:
" Jeżeli moja teoria względności okaże się słuszna, Niemcy powiedzą, że jestem Niemcem, a Francuzi, że obywatelem świata. Jeśliby miała się okazać błędna, Francja oświadczyłaby, że jestem Niemcem, a Niemcy, że jestem Żydem."
Mimo bardzo rygorystycznej procedury wyboru i selekcji kandydatów komitet noblowski nie ustrzegł się " błędów i wypaczeń". Przykładem najnowszym to przyznanie pokojowej nagrody urzędującemu prezydentowi Stanów Zjednoczonych Barackowi Obamie.... za deklaracje i .... dobre chęci.
Innym przykładem było przyznanie nagrody w 1949 roku Egasowi Monizowi, który dostał ją za badania nad leczniczymi efektami lobotomii, co było bardzo kontrowersjnym odkryciem. W efekcie tego zabiegu blisko 60% pacjentów umierało.
Inni po zabiegach pozostawali z nieodwracalnymi uszkodzeniami mózgu: dziecinnych, potulnych, bezmyślnych, tracących poczucie tożsamości, apatycznych i bezwolnych, wielu pacjentów nie mogło utrzymać moczu lub stolca.
To jedna z największych wpadek i pomyłek komitetu noblowskiego. Mimo ujawnienia skandalu i protestów nagrody nie cofnięto.
Ciekawostki
Najmłodszym noblistą był mający zaledwie 25 lat William Lawrence Bragg w 1915 r. Zaczął studia uniwersyteckie w wieku 15 lat, skończył mając 18. Potem Uniwersytet Cambridge zaliczył w niecałe 2 lata. Od 1912 zajął się dyfrakcją promieni rentgenowskich w kryształach; na podstawie tych eksperymentów jego ojciec zbudował spektrometr rentgenowski pozwalający na pomiar właściwości kryształów. W 1915 wraz ze swoim ojcem otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki. Dla większości noblistów nagroda jest zwięczeniem kariery. On zaczął swe dorosłe życie z NN w kieszeni.
Najstarszym noblistą był mający polskie korzenie amerykański ekonomista Leonid Hurwicz – w 2007 r. Miał 90 lat
Wielokrotni nobliści ( jest ich tylko 4 )
Marie Skłodowska-Curie
fizyka 1903: odkrycie promieniotwórczości
chemia 1911: uzyskanie czystego radu
Maria Skłodowska-Curie do dziś pozostaje jedyną kobietą nagrodzoną dwukrotnie Nagrodą Nobla. Poza tym jedną z dwóch kobiet, które otrzymały Nobla z fizyki. Ta wielka dama była pierwszą kobietą, która obroniła przewód doktorski z fizyki, pierwszą kobietą, która otrzymała tytuł profesora i objęła katedrę fizyki na uniwersytecie i jedynym laureatem w historii tej nagrody, który dostał ją w dwóch dziedzinach nauki : z fizyki i chemii.
Drugą "panią z fizyki" była urodzona w Katowicach Maria Goeppert-Mayer – fizyk amerykański pochodzenia niemieckiego, Nagroda Nobla (fizyka, 1963) za "odkrycia dotyczące struktury powłok nuklearnych". Opracowała równania w dziedzinie optyki, które następnie zostały użyte w projekcie bomby termojądrowej w 1952 roku. Jej prace teoretyczne umożliwiły zapis w nośnikach danych o terabajtowych pojemnościach. Jej największym życzeniem pod koniec życia było zobaczyć Katowice. Nigdy jednak do Katowic, które opuściła w wieku 4 lat nie przyjechała. Katowice uhonorowały ją skromną tabliczką wmurowaną na ścianie kamienicy przy ulicy Młyńskiej 5, w której się urodziła. Jedną z ulic katowickich też nazwano jej imieniem.
Linus Pauling
z chemii w 1954 r. i pokojową w 1962 r. za wkład w kampanię przeciwko próbom jądrowym.
John Bardeen
z fizyki w 1956 r za wynalezienie tranzystora i z fizyki 1972 r. za teorię nadprzewodnictwa.
Frederick Sanger
z chemii w 1958 r. za badania struktury białek, a szczególnie insuliny i chemii w 1980 r. za opracowanie metody sekwencjonowania DNA.
W historii Nagrody Nobla 6 laureatów odmówiło jej przyjęcia, a 4 osoby uczyniły to w obawie przed represjami politycznymi.
Richard Kuhn – w dziedzinie chemii 1938 (odmowa pod naciskiem władz niemieckich, dyplom odebrał po zakończeniu II wojny światowej)
Adolf Butenandt – w dziedzinie chemii 1939 (odmowa pod naciskiem władz niemieckich, dyplom odebrał po zakończeniu II wojny światowej)
Gerhard Domagk – w dziedzinie fizjologii i medycyny 1939 (odmowa pod naciskiem władz niemieckich, dyplom odebrał po zakończeniu II wojny światowej)
Borys Pasternak – w dziedzinie literatury 1958 (odmowa w obawie przed represjami ze strony władz, nagroda została przekazana w 1989 na ręce syna)
Jean Paul Sartre – w dziedzinie literatury w 1964 r. Sartre uzasadnił tę decyzję tym, że żaden człowiek nie powinien być "uwieczniony" za życia. Tak samo odmówił przyjęcia Legii Honorowej i profesury w Collège de France. Te zaszczyty, zdaniem Sartre'a, "ograniczyłyby jego wolność".
Lê Đức Thọ – nagroda pokojowa 1973 wietnamski polityk, generał, dyplomata. Otrzymał ją wspólnie z Henrym Kissingerem, który był jego partnerem w rozmowach, ale jej nie przyjął, uważając, że jego kraj jest w dalszym ciągu w stanie wojny.
Pięciokrotnie nie umożliwiono odbioru nagrody przez laureatów (przede wszystkim z przyczyn politycznych), m.in. w roku 1935 Hitler nie wypuścił z obozu pracy pacyfisty - Carla von Ossietzkiego, pokojową nagrodę Nobla w 1983 r. w imieniu Wałęsy odebrała żona, gdyż władze komunistyczne odmówiły mu wydania paszportu. W 2010 reżim komunistyczny w Chinach nie wypuścił z więzienia Liu Xiaobo.
George Bernard Shaw był jedyną osobą, która otrzymała zarówno Oscara i Nagrodę Nobla, zdobywca Nagrody Nobla w dziedzinie literatury w 1925 oraz Oscara za najlepszy scenariusz adaptowany w 1938.
W związku z naszą pogmatwaną historią, w wyniku której Polska była wymazana z mapy Europy przez 123 lata na liście laureatów NN jest stosunkowo niewielu Polaków. Zapewne w normalnych warunkach byłaby liczniejsza. Pamiętajmy, że Maria Skłodowska-Curie i Henryk Sienkiewicz też byli " Rosjanami" . Polacy i laureaci posiadający z konieczności dziejowej inne obywatelstwa i paszporty pochodzenia polskiego lub mających polskie korzenie :
1903 r - Maria Skłodowska-Curie - fizyka
1905 r - Henryk Sienkiewicz - literatura
1907 r - Albert Abraham Michelson - fizyka - urodził się w Strzelnie na Kujawach w rodzinie żydowskiego kupca.
1911 r - Maria Skłodowska-Curie - chemia
1920 r - Walther Hermann Nernst - chemia - urodził się w Wąbrzeźnie w małżeństwie mieszanym (ojciec Niemiec, matka Polka),wychowany w Poznaniu. Mieszkał i pracował w Niemczech, uważał się jednak za Niemca i mówił wyłącznie po niemiecku.
1924 - Władysław Reymont - literatura
1927 - Henri Bergson - literatura. Pisarz francuski urodzony w Paryżu w pochodzącej z Polski rodzinie żydowskiej.
Jego ojciec urodzony w Warszawie kompozytor i pianista Michał Bergson, wnuk warszawskiego bankiera Bera. Sonnenberga, prawnuk Samuela (Szmula) Jakubowicza Sonnenberga, zwanego Zbytkowerem, żydowskiego bankiera, od którego wywodzi się nazwa jednego z osiedli Warszawy, Szmulowizny.
1935 - Irène Joliot-Curie- chemia. Córka Marii Skłodowskiej-Curie, mówiła trochę po polsku, ale całe życie spędziła we Francji i uważała się za Francuzkę.
1944 - Isidor Isaac Rabi - fizyka. Naukowiec amerykański, urodzony w żydowskiej rodzinie w Rymanowie koło Krosna.
1950 - Tadeusz Reichstein - fizjologia lub medycyna. Urodzony w żydowskiej rodzinie we Włocławku. W dzieciństwie mieszkał też w Kijowie i w Jenie. Rodzina wyemigrowała do Zurychu, gdy miał osiem lat. Żonaty z arystokratką holenderską. Publikował po niemiecku i po niemiecku wygłosił przemówienie podczas uroczystości wręczania nagrody. Do końca życia dobrze rozumiał po polsku, gorzej mówił.
1961 - Robert Hofstadter- fizyka. Syn polskich Żydów, którzy wyemigrowali do USA.
1977 - Andrew Schally - medycyna.Amerykański endokrynolog urodzony w Wilnie jako Andrzej Wiktor Schally w polskiej rodzinie. Był synem gen. Kazimierza Schally, szefa Gabinetu Wojskowego Prezydenta Mościckiego.
1978 - Menachem Begin - nagroda pokojowa. Urodzony jako Mieczysław Biegun w Brześciu Litewskim. Ukończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Był żołnierzem w armii gen. Andersa, którą opuścił w Palestynie.
1978 - Piotr Kapica - fizyka. Urodzony w Kronsztadzie, jego rodzice byli Polakami, do roku 1929 posiadał obywatelstwo polskie. Do końca życia słuchał muzyki polskiej i czytał polską prasę.
1978 - Isaac Bashevis Singer -literatura. Urodzony w Leoncinie pod Warszawą w rodzinie żydowskiej. Pisał w języku jidysz i po angielsku. Część jego twórczości to jego wspomnienia z dzieciństwa i młodości w Polsce.
1980 - Czesław Miłosz - literatura. Urodzony w Szetejniach na Kowieńszczyźnie (dziś Litwa), dorastał w środowisku polskim. Wyemigrował do Francji i USA z powodów politycznych. Pisał po polsku i po angielsku. Nagrodę Nobla otrzymał za poezję, którą tworzył w języku polskim.
1981 - Roald Hoffmann - chemia. Amerykański chemik urodzony w rodzinie żydowskiej w Złoczowie (obecnie Ukraina Zachodnia). Po wkroczeniu Armii Czerwonej na przedwojenne ziemie polskie krótko mieszkał w Przemyślu i Krakowie
1983 - Lech Wałęsa - nagroda pokojowa.
1992 - Georges Charpak - fizyka. Francuski fizyk urodzony jako Jerzy Charpak w rodzinie żydowskiej w Dąbrowicy koło Równego na Polesiu.
1994 - Szymon Peres - nagroda pokojowa. Polityk izraelski urodzony jako Szymon Perski w Wiszniewie (obecnie Białoruś). Nie mówił po polsku.
1995 - Józef Rotblat- nagroda pokojowa. Brytyjski fizyk i radiobiolog. Urodził się w Warszawie w rodzinie żydowskiej. W 1938 obronił doktorat w dziedzinie fizyki na Uniwersytecie Warszawskim. Mówił po polsku i podkreślał, że jest Polakiem z brytyjskim paszportem.
1996 - Wisława Szymborska - literatura. Polska poetka, urodzona w Bninie koło Poznania.
2003 - John Maxwell Coetzee - literatura. Pisarz południowoafrykański urodzony w Kapsztadzie. Jego pradziadek ze strony matki Baltazar Dubiel był Polakiem, pochodził ze wsi Czarnylas, w województwie wielkopolskim.
2004 - Aaron Ciechanover - chemia. Urodzony w Hajfie izraelski biolog. Jego rodzice wyjechali z Polski do Izraela w latach dwudziestych na fali syjonizmu.
2004 - Frank Wilczek - fizyka. Fizyk amerykański urodzony w Nowym Jorku. Jego dziadkowie ze strony ojca pochodzili z Polski. Babcia Franciszka Żybura, do 1921 mieszkała w Babicach w powiecie przemyskim, a dziadek pochodził z okolic Warszawy.
2007- Leonid Hurwicz - ekonomia. Urodzony w Moskwie. Pochodził z rodziny polskich Żydów.W 1938 ukończył prawo na Uniwersytecie Warszawskim.
2009 - Jack W. Szostak - medycyna lub fizjologia. Pradziadek Szostaka wyemigrował z Polski do Stanów Zjednoczonych na przełomie XIX i XX w.
Na liście nagród Nobla znajduje się wiele osób pochodzenia żydowskiego, zwłaszcza z chemii i fizyki. Te dwie dziedziny zdają się być zupełnie zdominowane przez tę nację. Imponujący jest wynik laureatów nagrody Nobla z fizyki. Na 192 laureatów, aż 48 to osoby pochodzenia żydowskiego, co stanowi 25 %. Populacja Żydów stanowi około 0,2 % ludności świata.
Chemia :
1905 -> Johann Friedrich Wilhelm Adolf von Baeyer (1835-1917)
1906 -> Ferdinand Frederick Henri Moissan (1852-1907)
1910 -> Otto Wallach (1847-1931)
1915 -> Richard Martin Willstätter (1872-1942)
1918 -> Fritz Haber (1868-1934)
1943 -> Gyorgy Charles de Hevesy (1885-1966)
1961 -> Melvin Calvin (1911-1997)
1962 -> Max Ferdinand Perutz (1914-2002)
1972 -> Christian Boehmer Anfinsen (1916-1995)
1972 -> William Howard Stein (1911-1980)
1977 -> Ilya Prigogine (1917- )
1979 -> Herbert Charles Brown (1912- )
1980 -> Paul Berg (1926- )
1980 -> Walter M. Gilbert (1932- )
1981 -> Roald Hoffmann (1937- )
1982 -> Aaron Klug (1926- )
1985 -> Herbert A. Hauptman (1917- )
1985 -> Jerome Karle (1918- )
1986 -> Dudley R. Herschbach (1932- )
1986 -> John Charles Polanyi (1929- )
1988 -> Robert Huber (1937- )
1989 -> Sidney Altman (1939- )
1992 -> Rudolph Arthur Marcus (1923- )
1994 -> George Andrew Olah (1927- )
1996 -> Harold Walter Kroto (1939- )
1998 -> Walter Kohn (1923- )
2000 -> Alan I. Heeger (1936- )
2004 -> Aaron Ciechanover (1947- )
2004 -> Avram Hershko (1937- )
Fizyka :
1907 -> Albert Abraham Michelson (1852-1931)
1908 -> Gabriel Jonas Lippmann (1845-1921)
1921 -> Albert Einstein (1879-1955)
1922 -> Niels Henrik David Bohr (1885-1962)
1925 -> James Franck (1882-1964)
1925 -> Gustav Hertz (1887-1975)
1943 -> Otto Stern (1888-1969)
1944 -> Isidor Issac Rabi (1898-1988)
1945 -> Wolfgang Ernst Pauli (1900-1958)
1952 -> Felix Bloch (1905-1983)
1954 -> Max Born (1882-1970)
1958 -> Ilja M. Frank (1908-1990)
1958 -> Igor J. Tamm (1895-1971)
1959 -> Emilio Gino Segre (1905-1989)
1960 -> Donald Arthur Glaser (1926- )
1961 -> Robert Hofstadter (1915-1990)
1962 -> Lew Davidovich Landau (1908-1968)
1963 -> Eugene Paul Wigner (1902-1995)
1965 -> Richard Phillips Feynman (1918-1988)
1965 -> Julian Seymour Schwinger (1918-1994)
1967 -> Hans Albrecht Bethe (1906-2005)
1969 -> Murray Gell-Mann (1929- )
1971 -> Dennis Gabor (1900-1979)
1972 -> Leon Neil Cooper (1930- )
1973 -> Brian David Josephson (1940- )
1975 -> Benjamin Roy Mottelson (1926- )
1976 -> Burton Richter (1931- )
1978 -> Arno Allan Penzias (1933- )
1978 -> Piotr L. Kapica (1894-1984)
1979 -> Steven Weinberg (1933- )
1979 -> Sheldon Lee Glashow (1932- )
1981 -> Arthur Leonard Schawlow (1921-1999)
1988 -> Leon Max Lederman (1922- )
1988 -> Melvin Schwartz (1932- )
1988 -> Jack Steinberger (1921- )
1990 -> Jerome I. Friedman (1930- )
1992 -> Georges Charpak (1924- )
1995 -> Frederick Reines (1918-1998)
1995 -> Martin Lewis Perl (1927- )
1996 -> David M. Lee (1931- )
1996 -> Douglas Dean Osheroff (1945- )
1997 -> Claude Cohen-Tannoudji (1933- )
2000 -> Zhores I. Alferov (1930- )
2003 -> Witalij Łazarewicz Ginzburg (1916- )
2003 -> Alexei Alexeevich Abrikosov (1928- )
2004 -> David J. Gross (1941- )
2004 -> Hugh David Politzer (1949- )
2004 -> Frank Wilczek (1951- )
2005 -> Roy Glauber (1925- )
Źródła: wikipedia.pl, Encyklopedia PWN, Encyclopedia Britannica,
Licencja: Creative Commons - bez utworów zależnych