Historia uprawy winnej latorośli na Mazowszu wiąże się z dziejami Piastów mazowieckich oraz klasztoru dominikanów, który pojawił się na tych terenach w drugiej połowie XIII wieku. Dominikanów do Starej Warki, ówczesnej siedziby książęcej, sprowadził w 1255 roku Ziemowit I a uposażył w liczne nadania jego syn, Konrad II Czerski. Pierwsza wzmiankę o osadzie znajdujemy w dokumencie z 1302 roku, w którym Bolesław II Płocki potwierdza nadania swojego brata Konrada II, klasztorowi dominikanów w w Starej Warce[1].
W pierwszej połowie XIV wieku osada i klasztor przeniesiona zostaje do rozwijającego się targowiska w Warce i uzyskuje prawa miejskie na prawie chełmińskim.
Nazwa wsi i folwarku Winiary, obecnie dzielnica Warki, pojawia się w 1408 roku i oznacza nazwę osady służebnej w której uprawiano winorośl od XIII wieku. [2]
Nazwa ta ewoluuje Vinary ( 1414 r.); Winary (1576) oraz Winiary (1783 r.)Winiary.[3]
Tradycje uprawy winnej latorośli podtrzymywać miała Włoszka na tronie polskim, Bona Sforza d'Aragona, która tutaj założyła duże winnice w drugiej połowie XVI wieku. Tezę tę mogą potwierdzać ruiny szesnastowiecznych piwnic zlokalizowanych na terenie klasztoru.
W latach 50 tych XIX wieku przy klasztorze w Nowym Mieście rosły drzewa winne o średnicy pnia ok.20 cm[4]. W końcu tego stulecia zdziczałe krzewy winorośli rosły jeszcze na nadbrzeżach Pilicy w Warce. Materiałem źródłowym potwierdzającym istnienie winnic w tych okolicach jest prasa rosyjska. Wiestnik Sadownictwa[5] zamieścił artykuł Urożaj winograda w okrestnostiach Warszawy ( Plon winogron w okolicach Warszawy)treść którego przywołuje Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Innych Krajów Słowiańskich[6]. Dowiadujemy się że w nim, iż w końcu XIX w. w Winiarach założono świeżo winnice, które prowadzono starannie i na wielką skalę.
W 1933 roku hrabia Adam Dąmbski, ówczesny właściciel majątku Winiary (257 ha) importuje z Francji 1250 sadzonek winorośli. Wśród nich odmiany takie jak: królowa winnic, chrupka różowa, muskat, ottomel, perła czubańska. Założenie winnicy zleca najwybitniejszemu w tej dziedzinie fachowcowi inż. Stanisławowi Madejowi, który zakłada 25 arową plantację ( ok. 900 krzewów) a opiekę nad nią sprawuje Adam Skuza. W 1938 winnica w pełni plonuje.
W czasie działań wojennych 1944/1945 pałac, browar i winnice zostały zniszczone. Na podstawie dekretów Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 6 IX 1944 roku oraz Rządu Tymczasowego z 18 I 1945 r. majątek Dąmbskiego został znacjonalizowani , częściowo rozparcelowany. Część przeznaczono pod rozbudowę Warki. Natomiast dalsze prowadzenie uprawy winogron powierzono A. Skuzie. Po wybudowaniu Państwowego Zakładu Przetwórstwa Owocowego „Winiary” plantacja weszła w skład przyzakładowego Gospodarstwa Rolnego, kierowanego także A. Skuza. Jesienią 1949 sprowadzane są nowe sadzonki odmian tj.: perła, masseln rose, muskaty. Natomiast już w 1951 r. zaczęto sprowadzać kolejne odmiany z m.in.: Francji, Włoch, Bułgarii, Węgier i Związku Radzieckiego. Uprawę na większa skalę zaczęto w 1950 roku. Natomiast już pod koniec 1954 roku winnica liczyła około 54 ha. Była to największa ego typu plantacja w Polsce. W porównaniu z winnicami Zielonej Góry, które posiadały ok. 38 ha.[7]
Równocześnie F. Dawitaja w drugim wydaniu książki pt.” Klimaticzeskije zony Winogrady w SSSR” z 1948 r. podaję mapę, na której wykreślone są granice uprawy przemysłowej w poszczególnych krajach Europy oraz pasy klimatyczne, w których suma temperatur okresu wegetacji winorośli zapewnia dojrzewanie winogron. Na terenach Polski północna granica uprawy przemysłowej winorośli biegnie od Słubic na Odrze do okolic Poznania, gdzie ostro skręca ku południowi wydzielając pod uprawę winorośli tylko niewielki obszar. Na mapie F. Dawitaja wytyczył pas klimatyczny, w którym możliwa jest uprawa winorośli. Pas ten w Polsce biegnie od ujścia Warty przez Kutno, Grójec przecina Wisłę u ujścia Pilicy i kończy się przy wschodniej granicy Polski w okolicach Chełma.
Dzięki temu ukazują się mapy w kolejnych wydaniach książki inż. Stanisława Madeja.„ Winorośl’ na których zaznaczone są m.in.: winnice w Warce-Winiarach (Ryc. 1, Ryc.2)[8].
Dzięki tym mapom możemy potwierdzić istnienie danych winnic w wyżej określonym okresie. Istnienie winnic w dolinie Pilicy, zlokalizowanej na skarpie m.in.: przy parku Winiary należącym obecnie do muzeum im. K. Pułaskiego, potwierdza a także „Przewodnik Turystyczno Krajoznawczy dla spływów kajakowych pt.: Dolina Pilicy” z 1954 roku. Czytamy w nim : „Na południowym zboczu skarpy oraz na południowo wschodnich, południowych i południowo zachodnich skłonach wzniesień rosną bujnie winne latorośle. Zajmują one tutaj 52 ha i są obecnie największa w Polsce plantacją winogron. Nadpilickie plantacje winogron zawdzięczają swój rozwój trzem zasadniczym elementom, a mianowicie: klimatowi (suche, ciepłe i słoneczne dni w okresie kwitnienia, zapylania, dojrzewania), dobrej glebie (zbielicowana glina) i korzystnemu położeniu na stokach skarp i wzgórz”.
Ryc. 1 Uprawa winnej latorośli w Polsce (Madej 1957) Wydanie III
/Wyżej przedstawione zakreskowane pole oznacza tereny z istniejącymi winnicami./
Ryc.2 Uprawa winnej latorośli w Polsce (Madej 1952) Wydanie I
Przedstawiają je zdjęcia z 1951 roku pochodzące z zbiorów muzeum im. Kazimierza Pułaskiego, gdzie widoczne jest tarasowanie skarpy pod winną latorośl (ryc. 3) oraz uprawy winnej latorośli w „formie prostej; uprawowej”- brak tarasów (ryc. 4)
Ryc. 3 Park 1951 r. Zdjęcie ze zbiorów Muzeum im. K. Pułaskiego (widoczne tarasowanie skarpy oraz drzewka winnej latorośli).
Ryc. 4 - Park 1952 r. Zdjęcie ze zbiorów Muzeum im. K. Pułaskiego
( widoczna winnica typowo uprawowa)
W 1954 roku o samym parku w Winiarach pisano: „Widzimy go na 10 ha na górze skarpy i jej południowym skłonie, prawie od drogi Warka – Pilica aż do rzeki Pilicy. Wiek jego określa się na przeszło 250 lat. Wśród drzewostanu spotykamy modrzewie, dęby, wiązy, świerki, klony, akacje, jesiony, lipy i sosny włoskie. Zwraca uwagę wysoka katalpa, przywieziona do Polski z północnej Ameryki. Łatwo znajdziecie najgrubsze drzewo, czyli lipę Tadeusza Kościuszki. Rośnie ona prawie na samej krawędzi skarpy. Pojęcie o jej krawędzi daje fakt, że trzech ludzi ledwo ja obejmuje. Legenda głosi, że lipę tę sadził Kościuszko i pod nią siadywał z synami Józefa Pułaskiego, gdy jako uczeń Szkoły Rycerskiej przyjeżdżał do Winiar na wakacje”[9].
W samym parku nad brzegiem skarpy stoi dom rodzinny gen. Kazimierza Pułaskiego (obecnie muzeum im. K. Pułaskiego).Park wraz z winnicą na skarpie tworzy jednolitą całość .W 2009 r. została sporządzona koncepcja rewitalizacji parku w Warce – Winiary przez panią mgr inż. Bożenę Tkaczyk – Piechnę, która konkretnie lokalizuje winnicę przylegającą do parku oraz uwzględnia jej rewitalizację.
W 1964 r. w Warszawie zostaje wydany „ Rejestr Ogrodów Polskich „ (zeszyt 2 ; strona 167) . Umieszczono w nim plan ogrodu dworskiego Winiary Warki L. Majdeckiego, gdzie można dostrzec tarasowanie winnicy przylegającej do parku ( ryc. 5)
Ryc. 5 Ogród dworski Winiary k. Warki – L. Majdeckiego (zeszyt. 2, strona 167) z widocznym tarasowaniem skarpy.
Od 1956 do 1958 roku odbywa się w Warce jesienią impreza „Święto Winobrania, Dniami Winobrania lub Godami Winobrania” organizowana przez Mazowiecką Wytwórnie Win. Na dane Święto zjeżdżało się wielu różnych ludzi byli to nie tylko miejscowi ale również turyści z całej Polski i za granicy. Program uroczystości opracowywała zasłużona dla Warki Aleksandra Lewandowska ( 1909 –1991), które przypominały swoja formą utrwalone w kulturze Polskiej wsi dożynki.
Pierwsze takie święto odbyło się 7.X.1956 r. Rozpoczęło się korowodem kobiet i mężczyzn w strojach ludowych, śpiewających pieśni związane z winobraniem. Największą atrakcją był pojazd z beczką wina, na której siedział Bachus. Całość występów artystycznych była zaplanowana w parku winiarskim ( prawdopodobnie był to park znajdujący się na terenie muzeum im. K. Pułaskiego ). Ze względu na złe warunki atmosferyczne w nastrojowym klimacie zapalonych świec w sali kina odbyło się „Wesele na Kurpiach” wystawione przez Zespół Pieśni i Tańca z Kadzidła. Natomiast w w/w parku odbył się dalszy ciąg przedmiotowej imprezy. Co roku program był modyfikowany i uzupełniany oraz podobnie jak inne imprezy tego typu. Dostarczały one uczestnikom rozrywki, promowały miasto oraz stawały się tradycją danego miejsca. Jednak nie trwało to długo bo tylko3 lata. Malejąca opłacalność produkcji winorośli po 1960 roku nie tylko na tym terenie ale w Polsce spowodowała podjęcie decyzji o likwidacji winnic i zaniechaniu uroczystości [10].
Obecnie na terenie skarpy koło parku i u jej podnóża znajduje się las o charakterze grądu. Natomiast bliżej rzek -łęgu jesionowo – olszowego oraz pasa pół naturalnych łąk, znajdują się miejscami gruzowiska i wysypiska śmieci ( ryc. 6 ,ryc. 7 , ryc. 8). Obecnie obszar Natury 2000 oraz Obszar Chronionego Krajobrazu.
Ryc. 6 Fragment skarpy przed dawnym budynkiem im. K. Pułaskiego, na której było tarasowanie -2012 r.
Ryc. 7 Fragment skarpy przed budynkiem Gospodarczym na której niegdyś istniała winnica -2012 r.
Ryc. 8 Fragment skarpy przed budynkiem im. K. Pułaskiego ( miejsce w którym istniała niegdyś winnica) - 2012 r.
Bibliografia:
[1] WARKA zeszyt 2, Słownik Wiedzy o Grójeckiem, Grójec 1994 r.
[2] Księga Ziemi Czerskiej 1404 - 1425. Najdawniejsze księgi sądowe, Wyd. T.J. Lubomirskiego
Warszawa 1879, s. 701.
[3] Słownik Wiedzy o Grójeckim – Zeszyt11, Zdzisława Szeląg, Grójec 2002 r.
[4] Winorośl, inż. Stanisław Madej, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1957, wyd..III, str. 7
[5] Wiestnik Sadowodstwa , Urożaj winograda w okrestnostiach Warszawy, Petersburg 1885 r., nr 32
[6] Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i Innych Krajów Słowiańskich, ( tom XIII - Warszawa; Druk „Wieku” Nowy Świat Nr 61. Z 1893 r.
[7] Słownik Wiedzy o Grójeckiem , zeszyt dziewiąty, Grójec 2000, str. 128-129
[8] Winorośl, inż. Stanisław Madej - Warszawa 1952,Wyd. I, Warszawa 1956, Wyd. II, Warszawa 1957, Wyd. III
[9] Przewodnik Turystyczno Krajoznawczy dla spływów kajakowych pt.: „Dolina Pilicy”, Roman Wojciechowski, Warszawa 1954 rok
[10] Słownik Wiedzy o Grójeckiem ,Grójec 2003r., zeszyt 12