"Pochodzenia ukrzyżowania nie znajdujemy w Persji, tylko w kościele" - Gunnar Samuelsson
Poniższy artykuł powstał w przeważającej części na podstawie książki Gunnara Samuelssona "Crucifixion in Antiquity". Zdobyte informacje porównałem też z książką Martina Hengela "Crucifixion in the Ancient World and the Folly of the Message of the Cross"
Zamieściłem też wskazane przez Samuelssona cytaty z Wulgaty wraz z polskim tłumaczeniem z Biblii Tysiąclecia.
Zdaję sobie sprawę, że artykuł nie wyczerpuje tematu (Samuelsson poświęcił tematowi blisko 400 stron). Starałem się ograniczyć do tego, co niezbędne, by zawarte informacje były w miarę przejrzyste.
ZAWIESZENIA
Do IV wieku naszej ery stosowano wiele różnorodnych sposobów zawieszania skazańców poprzez przymocowanie do różnych przedmiotów.
W literaturze antycznej opisano wiele takich zawieszeń, które łączy wspólne, lub zbliżone nazewnictwo. Za sprawą chrześcijańskiej tradycji, zawieszenia te powszechnie tłumaczone są na "ukrzyżowanie", natomiast narzędzie, na którym dokonywano zawieszenia na "krzyż". W rzeczywistości jednak podobna terminologia stosowana była w przypadku nabijania na zaostrzony pal, przywiązywania sznurem lub przybijania za pomocą gwoździ do drzew, słupów, ogrodzeń, posągów itp. Nie tylko w odniesieniu do egzekucji, ale także w przypadku zawieszania na widok publiczny zwłok lub części ciała, zwierząt oraz przedmiotów.
Opisy są często tak nieprecyzyjne, że nie wiadomo, czy zawieszenie dotyczy żywego człowieka, czy zwłok. Często również nie jest możliwe określenie w jaki sposób oraz na czym dokonano zawieszenia.
Powodem tego jest z jednej strony to że, pisano o rzeczach oczywistych dla ówczesnego czytelnika, z drugiej strony często nie było istotne w jaki sposób dokonano zawieszenia.
Czasami skazaniec był torturowany lub zabity w jakikolwiek inny sposób i dopiero zawieszony, czasami szybka śmierć przed zawieszeniem była pewnego rodzaju aktem łaski. Juliusz Cezar np. kazał poderżnąć gardła piratom, którzy wcześniej go porwali i dopiero zawiesić. Gdy przebywał w niewoli groził, że każe ich zawiesić ale traktowali to jako żart.
W ówczesnym świecie liczyło się tylko to, że ktoś został ukazany pokonany i okryty wstydem, jako przestroga dla innych.
Dzisiaj gdy słyszymy, że kogoś powieszono, nie zawsze wiemy czy miało to miejsce na szubienicy, na drzewie, na moście, czy pod sufitem. Jeżeli mowa o szubienicy, to nikogo nie obchodzi jej kształt, liczy się tylko to, do czego ona służy.
Do czwartego stulecia tak było też w przypadku zawieszeń, do czasu powstania kościoła rzymsko-katolickiego, którego symbolem stał się popularny w ówczesnym Rzymie symbol - krzyż.
WULGATA
W dzisiejszych przekładach Biblii znajdujemy tylko jeden przykład "ukrzyżowania" oraz kilka bliżej nieokreślonych powieszeń w starym testamencie.
Na przełomie IV i V wieku powstała Wulgata - katolicki przekład pism hebrajskich i greckich na język łaciński. Przekład ten wzbogacono o kilka odniesień do ukrzyżowania również w starym testamencie, za pomocą różnych odmian łacińskich słów crux (krzyż), patibulum (rzekoma pozioma belka, będąca częścią crux), oraz crucifigere (ukrzyżowanie).
W księdze Powtórzonego Prawa 21:22 czytamy według Biblii Tysiąclecia:
(22) Jeśli ktoś popełni zbrodnię podlegającą karze śmierci, zostanie stracony i powiesisz go na drzewie.
W Wulgacie natomiast drzewo zastąpiono przez patibulum:
(22) quando peccaverit homo quod morte plectendum est et adiudicatus morti adpensus fuerit in patibulo.
Jozuego 8:29
BT: (29) Króla Aj powiesił na drzewie aż do wieczora. O zachodzie słońca rozkazał Jozue zdjąć jego trupa z drzewa ...
Wulgata: (29) regem quoque eius suspendit in patibulo usque ad vesperum et solis occasum praecepitque et deposuerunt cadaver eius de cruce ...
Jozuego 10: 26-27
BT: (26) A potem Jozue wymierzył im cios śmiertelny i kazał powiesić ich na pięciu drzewach, na których wisieli aż do wieczora. (27) A o zachodzie słońca na rozkaz Jozuego zdjęto ich z drzew ...
Wulgata: (26) percussitque Iosue et interfecit eos atque suspendit super quinque stipites fueruntque suspensi usque ad vesperum (27) cumque occumberet sol praecepit sociis ut deponerent eos de patibulis ...
2 Samuela 21:6 i 9
BT: (6) niech wydadzą nam siedmiu mężczyzn z jego potomków. Powiesimy ich wobec Pana na wzgórzu Saula, który był wybrańcem Pańskim. Król odpowiedział: Wydam ich wam. ... ...(9) Oddał ich w ręce Gibeonitów. Powiesili ich oni na wzgórzu wobec Pana...
Wulgata: (6) dentur nobis septem viri de filiis eius et crucifigamus eos Domino in Gabaath Saul quondam electi Domini et ait rex ego dabo ... ...(9) et dedit eos in manu Gabaonitarum qui crucifixerunt illos in monte coram Domino...
Estery 2:23
BT: (23) Tak została wyśledzona sprawa i odkryta, i powieszono obu na drzewie, i zapisano to w księdze kronik w obecności króla.
Wulgata: (23) quaesitum est et inventum et adpensus uterque eorum in patibulo mandatumque historiis et annalibus traditum coram rege
Estery 5:14
BT: (14) ... a rano powiedz królowi, niech powieszą na nim Mardocheusza, i idź wesół na ucztę z królem! Spodobała się ta rada Hamanowi i rozkazał postawić drzewo.
Wulgata: (14) ...et dic mane regi ut adpendatur super eam Mardocheus et sic ibis cum rege laetus ad convivium placuit ei consilium et iussit excelsam parari crucem
Estery 9:13 i 9:25
BT: (13) I rzekła Estera: Jeśli królowi to się podoba, to niech pozwolą także jutro Żydom, którzy są w Suzie, na działanie według dekretu z dnia dzisiejszego, aby mogli dziesięciu synów Hamana powiesić na szubienicy.
(25) A gdy doszła wieść o tym do króla, wydał dekret na piśmie: Niech się obróci zły jego zamiar, jaki zgotował Żydom, na jego głowę! I powiesili go i synów jego na drzewie.
Wulgata: (13) cui illa respondit si regi placet detur potestas Iudaeis ut sicut hodie fecerunt in Susis sic et cras faciant et decem filii Aman in patibulis suspendantur
(25) et postea ingressa est Hester ad regem obsecrans ut conatus eius litteris regis irriti fierent et malum quod contra Iudaeos cogitaverat reverteretur in caput eius denique et ipsum et filios eius adfixerunt cruci
Łacińskie słowo "crux", występujące tutaj w różnych formach (cruci, crucem itp.) za sprawą chrześcijaństwa zyskało znaczenie "krzyż". Ponadto użycie słów "patibulum" (rzekoma pozioma belka, będąca częścią krzyża), oraz "crucifigere" (ukrzyżowanie) świadczy o wyraźnym odniesieniu do ukrzyżowania. Tymczasem ani tekst hebrajski, ani grecka Septuaginta nie precyzują sposobu tych zawieszeń. Użycie patibulum sugeruje, że ofiary miały ręce rozłożone na boki, tekst hebrajski nie zawiera takiej informacji.
Jak widać na podstawie katolickiego przekładu Biblii Tysiąclecia obecnie słowo "crux" zastąpiono przez "drzewo", "patibulum" przez "szubienicę" lub "drzewo" a "crucifigere" przez "powieszenie", tak więc we współczesnych przekładach nie ma już żadnego "ukrzyżowania" w starym testamencie. Pozostało tylko "ukrzyżowanie" Jezusa wraz z dwoma złoczyńcami.
Ponieważ Wulgata była jedynym obowiązującym przekładem Pisma Świętego przez ponad 1000 lat, miała ona wpływ na sposób postrzegania ukrzyżowania jako dominującej w starożytności formy egzekucji. Po upływie 1000 lat nikt już nie wątpił, że Jezus był jedną z wielu ofiar zabitych na krzyżu.
POLIKRATES - PIERWOWZÓR UKRZYŻOWANIA
Za pierwowzór ukrzyżowania bywa uważany Polikrates. Na Wikipedii możemy przeczytać: Orojtes pojmał i zamordował Polikratesa przez ukrzyżowanie.
W rzeczywistości Herodot pisze, że po tym jak Polikrates został zwabiony na terytorium Persji, Orojtes zabił go w sposób nie do opisania słowami i zawiesił (Samuelsson) / przymocował do słupa (Hengel).
Tekst nie mówi w jaki sposób Polikrates został zawieszony / przymocowany (άνεσταύρωσε), wiadomo jednak, że nie został zamordowany przez ukrzyżowanie - nie żył już kiedy go zawieszono.
Herodot używa też czasownika άνασταυροΰν w odniesieniu do nabitych na pal głów, opisując zwyczaje Taurów: ...wtedy, według niektórych, zrzucają ciało z klifu, bo świątynia stoi na klifie, i zawieszają [άνασταυροΰσι] głowę.
Kilka zdań dalej Herodot opisuje to przy użyciu innej terminologii: ...każdy odcina (jeńcowi) głowę i zanosi ją do swego domu gdzie nabija ją na wysoki słup [έπι ξύλου μεγάλου άναπείρας] i umieszcza ją wysoko ponad domem... mówią, że te głowy strzegą całego domu.
Czasownik άναπείρειν jest tutaj zamiennikiem άνασταυροΰν z poprzedniego tekstu.
W dziele "De fortuna Romanorum" Plutarch używa άνασταυροΰν w jeszcze inny sposób. Opisuje on nieudany atak na Rzym przez Galów, którzy dostali się do miasta niezauważeni przez straże, ani też przez psy. Rzymian uratował hałas zrobiony przez zaniepokojone gęsi. "Do dnia dzisiejszego zawieszony [άνεσταυρωμένος] pies wiedzie procesję, podczas gdy wielce uczczona gęś siedzi na kosztownym kocu w lektyce."
UKRZYŻOWANIE JEZUSA
Martin Hengel w książce "Crucifixion in the Ancient World and the Folly of the Message of the Cross" pisze, że relacja przedstawiająca mękę Jezusa jest najbardziej szczegółowym opisem ukrzyżowania.
Natomiast Raymond Brown w "The death of the messiah" pisze, że choć ukrzyżowanie Jezusa jest częściej przedstawiane w sztuce, niż jakakolwiek inna scena w historii, to jednak w całej porównywalnej literaturze, nie ma tak kluczowego momentu, który byłby wyrażony tak pokrótce i zawierał tak mało informacji. (Uwaga ta nie przeszkodziła mu jednak w sporządzeniu szczegółowego opisu śmierci Jezusa)
Jak widać wśród badaczy można znaleźć skrajnie odmienne opinie.
Jakich więc informacji dostarczają nam ewangelie musimy przekonać się sami.
Z ewangelii wiemy, że:
Jezus został ubiczowany,
Prowadzony na Golgotę Jezus i / lub Szymon z Cyreny niósł pal (σταυρός)
Gdy przybyli na miejsce zawiesili go (έσταύρωσαν αυτόν)
Nad jego głową umieścili napis "Król żydów"
Żadna z ewangelii nie mówi nic na temat poprzecznej belki umieszczonej na oczekującym słupie, nie ma mowy o kształcie narzędzia egzekucji, wiadomo tylko, że był to "σταυρός" , którego łacińskim odpowiednikiem jest "crux". Nie ma żadnej wzmianki na temat użycia gwoździ w opisach egzekucji. Pośredni dowód na użycie gwoździ pochodzi z relacji Jana, kiedy po zmartwychwstaniu Jezusa, Tomasz chce zobaczyć ślady po gwoździach na rękach Jezusa.
W dziejach apostolskich Piotr używa po prostu sformułowania z Księgi Powtórzonego Prawa 21:22-23:
Bóg naszych ojców wskrzesił Jezusa, którego straciliście, zawiesiwszy na drzewie (Dz.Apost. 5:30)
A my jesteśmy świadkami wszystkiego, co zdziałał w ziemi żydowskiej i w Jerozolimie. Jego to zabili, zawiesiwszy na drzewie (Dz.Apost. 10:39)
Do fragmentu z Powtórzonego Prawa w sposób bezpośredni nawiązuje Paweł w Liście do Galatów 3:13 "Z tego przekleństwa Prawa Chrystus nas wykupił - stawszy się za nas przekleństwem, bo napisane jest: Przeklęty każdy, którego powieszono na drzewie."
Wypowiedź Piotra "zawiesiwszy na drzewie" świadczy, że rodzaj narzędzia na którym zginął Jezus jest dla niego nieistotny.
Otto Zöckler w książce The Cross of Christ pisał: Ukrzyżowanie było finałową ekspozycją martwej lub umierającej ofiary. Równolegle formy kary - nabicie na pal, powieszenie, itp. mogły pełnić tą samą funkcję.
Jak zauważył Jacob Stockbauer w książce Kunstgeschichte des Kreuzes sposób przeprowadzenia kary był znany dla pierwszych czytelników ewangelii, natomiast dla współczesnego świata jest to informacja z drugiej ręki. Pisze on, że dzisiejszemu czytelnikowi brakuje wiedzy, która autorom ewangelii wydawała się oczywista. Tak więc opis kary w ewangeliach jest bardzo skąpy. Dodatkowo - zdaniem Stockbauera - różnorodność form egzekucji przedstawianych w starożytnych tekstach stwarza problemy z odnalezieniem w nich odniesień do ukrzyżowania.
CRUX
Większość starożytnych tekstów nie precyzuje znaczenia słowa crux (tłumaczonego powszechnie na krzyż).
Według Oxford Latin Dictionary crux to:
Jakakolwiek drewniana rama (stelaż), na której przestępcy byli wystawieni by umrzeć, krzyż (także pal do nabijania), w różnych wyrażeniach oznacza ukrzyżowanie lub nabicie na pal.
Śmierć na krzyżu, ukrzyżowanie; (w przekleństwach) i in malam crucem idź i bądź powieszony! (w przenośni) skrajny dyskomfort; tortury
Cokolwiek co powoduje żal lub irytację, zaraza, męczarnie.
David W. Chapman w Ancient Jewish and Christian Perceptions of Crucifixion pisał "terminologia może dać mylące wrażenie, że egzekucja poprzez crux miała tylko ograniczony zakres kształtów i praktyk."
Termin crux obejmuje swym zakresem szereg narzędzi do egzekucji.
O szerokim znaczeniu słowa "crux" świadczy między innymi znany tekst Seneki Młodszego:
Widzę tam cruces, nie jeden rodzaj, lecz zrobione na wiele różnych sposobów; niektóre mają swoje ofiary z głową do ziemi; niektóre przebijają ich intymne części; inne rozciągają ich ręce na szubienicy* (patibulum).
Te słowa Seneki opisują różne rodzaje zawieszeń, w tym nabicie na pal, które łączy wspólna nazwa narzędzia egzekucji "crux". Tak więc Seneka uważał "crux" za narzędzie tortury lub egzekucji, na którym ofiara była w jakiś sposób zawieszona.
Hermann Fulda używa tekstu jako dowodu, że starożytni autorzy postrzegali nabicie na pal jako formę ukrzyżowania. W trakcie tłumaczenia tekstu dla Loeb Classical Library tłumacz, który zwykle tłumaczył "crux" na angielski "cross" (krzyż) zdziwił się nieco tym tekstem, gdyż przetłumaczył "cruces" na "instruments of torture" (narzędzia tortur), zbliżając się niechcący do znaczenia słowa "crux", które wynika z łacińskich tekstów.
Z powyższego tekstu wynika, że termin "crux" jest zbiorowym określeniem dla różnego rodzaju narzędzi tortur, a nie po prostu "krzyżem". Takie rozumienie słowa "crux" harmonizuje z wyrazami pochodnymi "cruciatus" i "[ex]cruciare" (tortury / torturowany).
Polskie słowo "krzyż" będące tłumaczeniem słowa "crux" obejmuje dwie skrzyżowane ze sobą linie (lub belki), jednakże "crux" bez poprzecznej belki to nadal "crux".
Według Seneki, crux z patibulum, to jeden z tych zrobionych w inny (różny) sposób, inny niż ten podstawowy "jeden rodzaj".
Na uwagę zasługuje też fragment z "Annales" Tacyta, gdzie crux i patibulum występują w jednym zdaniu:
W istocie nie było to, by schwytać jeńców, lub by sprzedać ich, ani żaden handel wojenny, do czego wrogom było śpieszno, ale oni śpieszyli z rzezią, patibulum, ogniem i crux (patibula ignes cruces).
Kolejność w jakiej słowa zostały rozmieszczone może świadczyć, że mowa jest o dwóch różnych narzędziach, a nie o patibulum jako części składowej crux.
Niektórzy twierdzą, że słowo "σταυρός" którego etymologiczne znaczenie to słup, pal (u Homera występuje tylko w liczbie mnogiej jako element palisady), użyte zostało w ewangelii ponieważ w języku greckim nie znano innego określenia dla krzyża, czyli łacińskiego "crux". Tymczasem "crux" to nie po prostu krzyż, lecz szeroko rozumiane narzędzie tortury i egzekucji (w Biblii Tysiąclecia użyto określenia "drzewo" wszędzie tam gdzie w Wulgacie był "crux", oprócz ewangelii, gdzie mowa o ukrzyżowaniu Jezusa - tam pozostał krzyż.
"Crucifigere" z Wulgaty zastąpiono przez "powieszenie", oprócz opisu egzekucji Jezusa - tam mamy "ukrzyżowanie".
"Crucifigere" powinno więc być rozumiane jako zawieszenie/zamocowanie do/na crux.
Przez szereg stuleci Wulgata spełniła jednak swoje zadanie, nadała ona nowe, trwające do dzisiaj znaczenie łacińskim słowom crux, crucifigere oraz greckim σταυρός i άνασταυροΰν.
Przypomina to sytuację z zamieszczeniem "Comma Johanneum" jako fragmentu 1 Listu Jana 5:7-8, by ugruntować naukę o Trójcy (pisałem o tym tutaj: http://www.eioba.pl/a/4jl9/kosciol-na-slabych-fundamentach)
Wynikiem tego jest błędne postrzeganie uKRZYŻowania, jako ograniczonej metody egzekucji.
* użyte określenie "szubienica" pochodzi od angielskiego "gibbet", które bywa tłumaczone na szubienicę, a oznacza dowolny instrument publicznej egzekucji, jak np. gilotyna, pal do nabijania, pień do obcinania głowy, czy szafot.
To kolejny przykład, jak mylące bywa słownikowe tłumaczenie tekstu.
Licencja: Creative Commons