Badania przesiewowe to nie to samo, co badania profilaktyczne, chociaż pojęcia te często bywają błędnie używane zamiennie.
Badania profilaktyczne wykonywane są u osób zdrowych lub chorych, ale bez objawów choroby, w celu wczesnego wykrycia i podjęcia leczenia, albo w celu oceny ogólnego stanu zdrowia.
Badania przesiewowe to badania profilaktyczne stosowane w diagnostyce chorób stanowiących problem w populacji, których wczesne wykrycie pozwala na zastosowanie skutecznego leczenia i prowadzi do udowodnionego w badaniach statystycznych zmniejszenia śmiertelności. Choroba musi przy tym posiadać wczesną, bezobjawową fazę, a metody stosowane w badaniach przesiewowych powinny posiadać akceptowaną swoistość diagnostyczną, wysoką czułość diagnostyczną i względnie niski koszt. Ponadto, korzyści z wykrycia choroby w czasie badań przesiewowych powinny prowadzić do zmniejszenia kosztów wydatkowanych na leczenie tej choroby w późniejszym, objawowym stadium.
Z powyższego wynika, że każde badanie przesiewowe jest jednocześnie badaniem profilaktycznym, ale badania profilaktyczne wcale nie muszą kwalifikować się do badań przesiewowych. Na przykład badaniami przesiewowymi są kolonoskopia, cytologia ginekologiczna, mammografia.
Natomiast do badań przesiewowych nie zalicza się RTG klatki piersiowej (brak potwierdzonego zmniejszenia śmiertelności z powodu raka płuca u osób wykonujących często i regularnie RTG, a nawet śmiertelność ta może się zwiększyć z powodu pogłębionej diagnostyki wyników fałszywie dodatnich), gastroskopia (wykonywanie gastroskopii nie zmniejsza śmiertelności z powodu raka żołądka), morfologia krwi (wykrycie przewlekłej białaczki szpikowej lub limfatycznej we wczesnej fazie czy kilka lat później, w tej samej przewlekłej fazie, nie wpływa na sposób leczenia i nie przedłuża życia), tomografia komputerowa głowy (badanie zbyt drogie, wykrycie złośliwego nowotwora mózgu – glejaka we wczesnej czy późnej fazie rokuje tak samo), samobadanie piersi (nawet częste, regularne badanie piersi przez kobiety nie zwiększa odsetka wykrytych przypadków raka sutka we wczesnej fazie), badanie krwi utajonej w stolcu (duży odsetek wyników fałszywie dodatnich – niska swoistość diagnostyczna – krew w kale może pochodzić z raka, ale też z hemoroidów, żołądka, szczeliny odbytu, a nawet z jamy ustnej z krwawiących dziąseł). Wyżej wymienione badania można jednak zaliczyć do badań profilaktycznych.
Najważniejsze badania przesiewowe:
1. Mammografia
Należy ją wykonywać raz na dwa lata w wieku od 50 do 69 roku życia. W niektórych krajach zalecenia te się różnią (USA – od 40 do 69 r.ż, Szwecja – od 40 do 74 r. ż). W zasadzie jeżeli kobieta regularnie badana w wieku 70 lat nie ma zmian w piersiach, można zaniechać dalszego wykonywania mammografii (w tym wieku jest większe prawdopodobieństwo, że umrze na zawał serca). Kobiety do 40 r. ż powinny wykonywać raz w roku (raz na dwa lata) USG piersi.
Mammografia i USG nie wykrywają wszystkich przypadków raka. W niektórych postaciach rozwijających się w formie „rozproszonej”, niezlokalizowanej i nie w postaci litej, nawet rozsiany rak piersi z przerzutami do węzłów chłonnych może być niewykrywalny za pomocą badań obrazowych.
2. Cytologia ginekologiczna
Należy ją wykonywać raz na 3 lata, począwszy od rozpoczęcia współżycia seksualnego do 59 r. ż. Badania amerykańskie zalecają dłuższe odstępy (raz na 5 lat). Za wyjątkiem wskazań (HIV, zakażenie HPV), nie ma potrzeby powtarzania tego badania co roku. Materiał można pobrać w każdym okresie cyklu, nawet w czasie obfitej miesiączki. Do zwykłej cytologii szkiełkowej najlepiej jednak uczynić to w okresie okołoowulacyjnym, zaś dla oznaczeń w tak zwanej cytologii LBC nie ma znaczenia, kiedy ginekolog pobierze wymaz (może być nawet mocno skrwawiony, gdyż technika LBC oddziela krew od komórek nabłonkowych).
3. Kolonoskopia
Refundowana przez NFZ dla wszystkich w wieku od 50 do 65 r.ż, dla osób, u których krewny I stopnia miał raka jelita grubego w wieku od 40 do 65 r. ż, a dla osób obciążonych genetycznie – w wieku od 25 do 65 r. ż. Podczas kolonoskopii są usuwane zmiany polipowate (polipy hiperplastyczne i gruczolaki o średnicy do 10 mm, większe zmiany są usuwane poza programem).
Dla osób nieobciążonych nie ma wskazań do wykonywania kolonoskopii częściej niż raz na 10 lat, chyba że poprzednie badanie wykazało polipy lub zmiany dysplastyczne, albo inne nieprawidłowości – wtedy jednak kolejne badanie nie jest już badaniem przesiewowym, ale kontrolnym.
4. Badanie PSA (antygenu specyficznego dla prostaty)
Jakkolwiek jest zaliczane do badań przesiewowych, to jednak pozostaje kwestią sporną, jak często i kiedy to badanie wykonywać. Najlepiej raz na kilka lat począwszy od 40 roku życia, lub według wskazań urologa. W niektórych krajach (Włochy) zaobserwowano zwiększenie odsetka zgonów z powodu wdrożenia programu oznaczania PSA u mężczyzn i brak realnych korzyści zdrowotnych. PSA może wzrastać nawet w stanach fizjologicznych (po badaniu per rectum lub intensywnej jeździe na rowerze).
Najważniejsze badania profilaktyczne (niezaliczane do badań przesiewowych):
1. RTG płuc
raz na dwa lata u wszystkich dorosłych, zaś u palaczy raz w roku
2. Morfologia krwi
raz na rok u wszystkich dorosłych
3. Glukoza we krwi żylnej na czczo
raz w roku lub według wskazań
4. Lipidogram
raz na 3 (5) lata (lat) u wszystkich dorosłych
5. Pomiar ciśnienia tętniczego krwi
co najmniej raz w roku lub według wskazań
6. Wizyta kontrolna u dentysty
raz na pół roku
7. Badanie ogólne moczu
raz w roku
8. Densytometria
raz na dwa lata po 40 roku życia
9. USG jamy brzusznej
raz na 3 lata u dorosłych
10. USG ginekologiczne
raz na 1-2 lata u każdej dorosłej kobiety lub według wskazań
11. EKG
raz na 3 lata u osoby dorosłej lub według wskazań
12. Gastroskopia
od 40 r.ż raz na 5-10 lat lub według wskazań
13. Badanie ginekologiczne
raz w roku
14. Badanie słuchu
raz na 3 lata
15. badanie okulistyczne
raz na 3 lata, raz w roku u osób noszących okulary lub obciążonych (cukrzyca, toczeń, WZJG)
16. Samobadanie piersi
raz w miesiącu (wyłącznie kobiety)