"Termin odnosi się do trzech form lub cech materii, umysłu i energii oraz do trzech głównych sił operujących w trzech światach umysłu, odpowiedzialnych za wzajemne oddziaływanie na siebie zróżnicowań w tych światach. Są to atrybuty o ogromnym znaczeniu, ponieważ głównie dzięki nim świat jest taki, jak go codziennie widzimy. Źródła indyjskie nazywają je sattva, rajas i tamas, zaś mitologia hindu personifikuje je jako Brahma (rajas, twórca), Vishnu (sattva, zabezpieczający) oraz Shiva (tamas, niszczący).
Guny są trzema mocami Uniwersalnego Umysłu, za pomocą których w universum zachodzą podziały i różnicowanie czasu i przestrzeni, stąd wszystko jawi się w podwójnej formie jako pary przeciwieństw i stąd również pochodzi polaryzacja. Rodzą się one z rozszczepienia jednego nurtu energii, który napływa spoza trójświatowego universum, na trzy różne typy energii, co między innymi wytwarza iluzję przyczyny i skutku. Z ich oddziaływania powstaje doświadczanie czasu z jego trzema aspektami: przeszłością (tamas), przyszłością (rajas) i teraź-niejszością (sattva), która jest doświadczaniem tu i teraz, punktem zerowym, w którym rodzi się zarówno przeszłość, jak i przyszłość. Ten punkt zerowy jest źródłem powstawania materialnego kosmosu wraz z jego dwoistością.
Rajas jest skierowanym na zewnątrz impulsem manifestacji, stawania się. Jest twórczym popędem, biegunem pozytywnym, siłą motoryczną – jest zatem dążeniem do budowania przyszłości. Porównuje się ją do gorąca w odróżnieniu od zimna, mężczyzny w odróżnieniu od kobiety, twórczego wzrostu i żywotności wiosny w odróżnieniu od wciągania i kumulowania energii na jesieni. Rajas jest mocą, która powoduje, że kosmos oscyluje pomiędzy ewolucją a inwolucją, tzn. manifestacją pojęć i form oraz ich recesją, cofaniem się i skupianiem do stanu nasiennego. Widocznymi efektami wpływu guny rajas u człowieka jest nieustanna aktywność, poprzez którą wyraża się twórczość, ambicja, popędy i żądze, pragnienia, gniew, skąpstwo, arogancja, egotyzm i egoizm, zawiść, zazdrość itp. Pod wpływem rajas człowiek staje się wściekle przywiązany do świata oraz popełnia wielką ilość karmy na bliższą i dalszą przyszłość, co sprawia, że musi cierpieć.
Tamas jest inercją, bezruchem, rozpadem, gniciem i ciemnością oraz chłonnością, podatnością i biernym spokojem. Jest to stan, w którym zachodzi gromadzenie wszystkiego i skupianie jako potencjał, na takiej samej zasadzie jak chowanie się, wycofywanie rośliny do korzeni i nasion w zimie. Jest negatywnym biegunem, ruchem dośrodkowym, przeszłością, katabolizmem, nocą, śmiercią i destrukcją, a więc całkowitym przeciwieństwem rajas. Tamas jest mocą, która ukrywa prawdziwą naturę rzeczy i powoduje, że wygląda ona inaczej niż w rzeczywistości. Wpływ tej guny u człowieka wyraża się ignorancją,
zmęczeniem, tępotą, roztargnieniem i głupotą. Kiedy tamas bierze górę nad rajas i sattvą, człowiek idzie spać lub trwa w tępej bezczynności. Tamas pozbawia człowieka właściwego osądu sytuacji, osób i rzeczy oraz nie pozwala w coś wierzyć z przekonaniem, a za to utrzymuje go w ciągłej niepewności i
wątpliwościach. Po tym, gdy tamas zasłoni prawdziwą naturę Jaźni, rajas wykorzystuje swoją wyrzutową moc do tworzenia różnych fantazji, z których składa się praktyczne życie nieoświeconego człowieka. Nawet sławni uczeni i filozofowie nie potrafią uchronić się przed hipnotycznym wpływem tamas, bo ta guna jest matką wszelkiej ułudy.
Sattva jest punktem równowagi pomiędzy rajas a tamas oraz stanem, z którego oba te stany powstają. Za przykład podaje się wahadełko, które w swym bezwładnym biegu w dół jest wyrazem energii potencjalnej i odzwierciedla cechy rajas, zaś ruch w górę, który magazynuje energię jako potencjał posiada naturę tamas. Sattva jest zatem w tym przykładzie punktem zaczepienia, zerowym, neutralnym źródłem, w którym zaczynają istnieć oba pozostałe stany. Sattva obdarza szczęściem i jest prawdziwym sprzymierzeńcem człowieka w jego dążeniach do urzeczywistnienia Prawdy. U człowieka ujawnia się w postaci pokory, szczerości, samokontroli, altruizmu, czystości, zadowolenia, prawdomówności, nieustraszoności, wiary, pobożności, tęsknoty za wyzwoleniem itp. Gdy przeważa sattva, człowiek – z całym szacunkiem dla świata – czuje się odłączony, rozluźnia pęta swoich obowiązków i działań, intensyfikuje kontemplację oraz na wszystkie sposoby stara się osiągnąć spokój i błogość. Jeśli potrafi kultywować sattvę i korzystać z jej wpływu, udaje mu się trzymać pod kontrolą pozostałe dwie guny.
Wszystkie trzy guny zawsze istnieją razem. Nie może być czystej sattvy bez rajas i tamas lub czystej rajas bez sattvy i tamas, czy czystej tamas, bez sattvy i rajas, chociaż ich wzajemne proporcje, czyli stosunek jednej guny do drugiej może być rozmaity. Stąd pochodzi tak wielka różnorodność form i charakterów.
Na wszystkich poziomach wszystkie formy życia odzwierciedlają grę tych trzech stanów. Na poziomie emocjonalno-mentalnym przejawiają się w postaci takich stanów jak depresja i podniecenie, smutek i radość, bojaźń i odwaga, ale zawsze przechodzenie z jednego stanu do drugiego odbywa się przy udziale równoważącego i uspokajającego efektu sattvy. Również w świecie zagęszczonej materii na każdym kroku wi-dać ich oddziaływanie, ponieważ są one nieodłączną częścią wszystkiego począwszy od archetypów energetycznomaterialnych w świecie przyczynowym, aż do ich zrealizowanych form w widocznym świecie. Stanowią osnowę i wątek tkaniny istnienia w trzech światach universum i są przyczyną różnorodności nieskończonej liczby rzeczy. Są inspiracją niezmordowanej pracy umysłu, który raz jest aktywny (wpływ rajas), a za moment pasywny (wpływ tamas), ale bardzo rzadko jest w stanie równowagi (sattva). Na przykład, gdy piszę te słowa jestem pod wpływem guny rajas – umysł tworzy myśli materializujące się w postaci liter wystukiwanych na klawiaturze, które układają się w słowa i zdania. Gdy idę spać, zapadam w sen pod wpływem guny tamas, zaś kiedy siadam na medytację, staram się doprowadzić umysł oraz całą resztę mojego jeste-stwa do stanu sattvy. Również popularne w alternatywnej medycynie i psychologii biorytmy uważa się za cykliczne odzwierciedlanie się trzech gun w mentalności, psychice i organizmie człowieka.
Guny reprezentują podstawowe siły umysłu, z którymi dusza musi walczyć w swej podróży w górę, przezwyciężając olbrzymią różnorodność iluzji. W dziedzinach umysłu wpływ gun jest wszechobecny. Dopiero kiedy dusza osiągnie moc przewyższenia Uniwersalnego Umysłu z pomocą mistyka, który już tego dokonał, może się od nich uwolnić. Chociaż równowaga reprezentowana przez sattvę jest w początkowych stadiach bardzo pożądana, jednak wyzwolenie duszy polega na wyniesieniu się ponad zasięg trzech gun i ich wpływów.
Zachodni badacze i autorzy książek na tematy mistyczne zwykle tłumaczą słowo „guna” jako atrybut, cecha, właściwość lub jakość, jednakże żadne z tych słów nie oddaje w pełni, czym guny w istocie są. Filozofia vedantyjska mówi, że guny nie są atrybutami energio-materii w takim sensie jak twardość żelaza lub miękkość masła, gorąco ognia itd., lecz że są jej składnikami na podobnej zasadzie jak skręcone razem trzy sznurki tworzące linę. Innymi słowy energio-materia trzech światów stanowiących universum nie może ani zaistnieć, ani istnieć bez gun, które znajdują się w związku z tym we wszystkim, co jest w tych światach, w tym również w umyśle.
Vedanta mówi dalej, że kiedy świat kończy swój cykl, a pojęcia i formy wracają do zwiniętego stanu „nie-istnienia”, guny pozostają w stanie niezróżnicowanej równowagi. Jest to stan „nasienny” universum porównywany do snu kosmicznej Duszy, czyli Brahmana. Energio-materia istnieje wówczas w postaci samej Przyczyny i nie tworzy z siebie żadnych form. Ten stan równowagi zostaje nagle zakłócony wolą Boga, co sprawia, że guny zaczynają manifestować swoje właściwości i zaczynają powstawać coraz bardziej zróżnicowane formy. Krok po kroku zaczyna manifestować się nowe universum.
Wszystkie trzy guny należą do trzech światów energio-materii: przyczynowego, astralnego i materialnego. To środowisko dawniejsze nauki mistyczne podciągają pod jeden termin – „maya”, czyli iluzja lub ignorancja, w odróżnieniu od Ducha (energii), który jest prawdziwą rzeczywistością. Inaczej mówiąc, wszystko, co nie jest Duchem, czyli czystą energią Słowa, lecz posiada choć niewielką domieszkę bardzo rozrzedzonej materii, jest według nich prakriti, czyli materią – czymś całkowicie nieprawdziwym ze względu na swoją nietrwałość i zmienność. Jedynym co jest naprawdę trwałe, jest według tych nauk czysta, boska energia Słowa dochodząca spoza trójświatowego universum. Dlatego guny są właściwościami względności i tak długo jak człowiek jest przywiązany do światów, w których one działają, jest fizyczną istotą, a nie wyzwoloną duszą. Vedanta twierdzi, że nawet istoty wewnętrznych światów są pod ich wpływem, np. bóstwa, aniołowie i nadludzie cechują się przewagą sattvy; u zwykłych ludzi przeważa rajas, zaś u podludzi przewagę ma guna tamas. Tylko Brahman, czyli Uniwersalny Umysł nie podlega wpływom mayi i jest ponad zasięgiem gun. Wszystkie trzy guny tworzą ludzkie przywiązania według następującego wzoru: sattva przywiązuje do szczęścia; rajas przywiązuje do aktywności; zaś tamas przywiązuje do ułudy.
Guny można porównać do trzech rabusiów, którzy napadają człowieka w lesie. Tamas chce zabić ofiarę napadu, ale pod wpływem namów rajas, obaj rabusie przywiązują go do drzewa i obrabowują ze wszystkiego co ma, a następnie uciekają. Po jakimś czasie wraca sattva, uwalnia go z więzów, wyprowadza grzecznie z lasu, doprowadza do szosy i wskazuje mu drogę do domu, ale nie zostaje z nim dłużej, bo będąc rabusiem, boi się policji. Innymi słowy tamas chce zniszczyć człowieka, rajas przywiązuje go do tego świata i obdziera go ze wszystkich duchowych zdobyczy i skarbów, zaś sattva wyprowadza go na drogę do wolności. Mówiąc jeszcze inaczej – tamas trzeba zwy-ciężyć za pomocą rajas, zaś rajas trzeba zwyciężyć z pomocą sattvy. Jednakże również i sattvę trzeba odrzucić, jeśli duchowy aspirant szuka całkowitego wyzwolenia."
Z " Poznaj siebie" Piotra Listkiewicza.
Autor: Piotr Listkiewicz