JustPaste.it

Jak ważono planety.

Krótki artykuł o prekursorach współczesnych geografów i astronomów.

Krótki artykuł o prekursorach współczesnych geografów i astronomów.

 

Można by pomyśleć po co komu w ogóle potrzebna jest taka informacja. Niech sobie tam waży ile chce! Zapewne niejednokrotnie używaliście nawigacji GPS że o telewizji satelitarnej nie wspomnę. No ale zacznijmy od początku.

345px-Eratosthenes'_method_for_determining_the_size_of_the_Earth.svg Metoda Eratostenesa jaką zastosował w celu zmierzenia obwodu Ziemi.

Cofnijmy się teraz w odległa przeszłość a mianowicie do roku 230 p.n.e. był to czas kiedy niejaki Eratostenes postanowił obliczyć obwód Ziemi. "Eratostenes porównał długość cieni rzucanych w południe, w czasie letniego przesilenia, pomiędzy Syene (dzisiejszy Asuan w Egipcie) i Aleksandrią. Założył przy tym, że Słońce jest tak odległe, że promienie światła w obu miejscach są praktycznie równoległe. W tym okresie promienie słoneczne w Syene oświetlały dno głębokiej studni, padały więc pionowo (Słońce było w zenicie), podczas gdy w tym samym czasie w Aleksandrii, leżącej według Eratostenesa na tym samym południku, padały one pod kątem 7,2 stopnia (co stanowi 7,2/360 czyli 1/50 część kąta pełnego). Podczas tego pomiaru aby zmierzyć wartość kąta, posłużył się gnomonem. Od podróżników karawan wiedział także, że odległość pomiędzy tymi miastami wynosi ok. 5000 stadionów (tj. ok. 800 km, dokładna wartość długości stadionu nie jest znana, ale średnio antyczny stadion miał długość ok. 185 m). Obwód Ziemi powinien być więc 50 razy większy, czyli wynosić ok. 40 000 km. Jak już zostało to wspomniane wyżej, były tu pewne niedokładności (rzeczywista średnia wartość obwodu Ziemi wynosi 40 041,455 km, a uważa się, że Eratostenes podał ją w granicach od 39 690 km do 46 620 km), ale do dnia dzisiejszego używa się tej metody do dokładnych pomiarów Ziemi." - cyt. Wikipedia

 

Dodać trzeba że przed pomiarem zostały poczynione pewne założenia a mianowicie:

  1. Aleksandria i Syene leżą na tym samym południku.
  2. Odległość pomiędzy Aleksandrią i Syene wynosi 5000 stadionów.
  3. Ziemia jest idealna kulą.

Po tym pomiarze przez długi czas nic się nie działo ciekawego w kwestii miar i wag ciał niebieskich. Ziemia na ponad tysiąc lat stała się płaska aż do momentu heliocentrycznego przewrotu kopernikańskiego który zakwestionował dotychczasowy porządek świata z Ziemią jako centrum Wszechświata. Ludzie coraz głośniej i odważniej stawiali hipotezę jakoby to Ziemia kręciła się wokół Słońca pomimo iż Święta Inkwizycja nadal miała sporo do powiedzenia i nie wszystkie stosy zdążyły wygasnąć. Sam wielki Galileusz o mały włos nie przypłacił swych przekonań życiem jako tlący się skwarek na stosie.

W 1669 roku francuski astronom Jean Picard opracował skomplikowaną metodę triangulacji dzięki której wykalkulował po niemal dwóch latach obliczeń i pomiarów, że jeden stopień długości geograficznej wynosi 110,46 km i tak oto ogłoszono sukces francuskiej nauki ale radość nie trwała długo albowiem z niedawno odkrytego przez Isaaca Newtona Prawa powszechnego ciążenia okazało się, że Ziemia nie jest idealną kulą jak powszechnie uważano lecz jest nieco spłaszczona na biegunach dzięki sile odśrodkowej jaka towarzyszy obracającej się wokół własnej osi planecie! I tak oto obliczenia należało powtórzyć z uwzględnieniem odpowiednich poprawek. Zadania tego podjęli się w 1672 Giovanni i Jacques Cassini (ojciec i syn). Cóż, tym razem zastosowano metodę paralaksy. Metoda triangulacji nie należały do najprostszych w tamtym czasie i o pomyłkę nie było trudno niemniej jednak nikt nie spodziewał się się wyniku zupełnie odwrotnego od oczekiwanego a mianowicie po zakończeniu obliczeń okazało się że Ziemia jest spłaszczona... na równiku! Pomimo niedokładnego wyniku udało się mniej więcej po raz pierwszy określić rozmiary układu słonecznego..

Ten wynik wraz z wątpliwościami dokładności pomiaru Eratostenesa przesądził o potrzebie dokonania kompleksowych pomiarów na równiku i biegunach i tak oto w 1735 roku Francuska Akademia Nauk wysłała ekspedycję naukową do Ameryki Południowej pod dowództwem Pierra Bouguer w celu dokonania pomiaru odległości równej 1/360 obwodu Ziemi. Pomiary odbyły się pomiędzy dwoma miejscowościami oddalonymi od siebie o 320 km jednak pomiar ten trwał wyjątkowo długo bo aż 10 lat. W tym czasie wiele osób biorących udział w ekspedycji zmarło lub oszalało co wielokrotnie zagrażało powodzeniu całej ekspedycji. Dlaczego wybór padł na góry Andy? Starano się wybrać miejsce w okolicach równika a góry miały ten atut że panowała tam bardzo dobra widoczność. Niestety okazało się że obszar jaki wybrano był jednym z najtrudniej dostępnych rejonów świata w dodatku bardzo często zachmurzonym. Ostatecznie ekspedycja zakończyła się sukcesem niemniej jednak okazało się że uprzedził ich inny francuski zespół więc śmiałkom z Ameryki pozostało jedynie potwierdzenie otrzymanego wyniku. I tak oto zmierzono już obwód Ziemi który wynosił niemal 40 tysięcy kilometrów oraz potwierdzono spłaszczenie Ziemi na biegunach.

Nadmienić trzeba, że ambitnych którzy się zmierzyli z próbą pomiaru planety było wielu a wśród nich matematyk Richard Norwood. Przez dwa lata maszerował na północ z Londynu w stronę Yorku rozciągając wielokrotnie odcinek łańcucha. Ponadto wykonał dodatkowo pomiar wysokości słońca w miejscu rozpoczęcia i zakończenia marszu co pozwoliło mu wyznaczyć długość jednego stopnia i całego obwodu Ziemi. Wynik jaki otrzymał to 110,72 km. Przyznacie że to całkiem niezły wynik jak na tak nieprecyzyjną metodę?

W XVI wieku żył również duński astronom Tycho Brahe. Nie odkrył on żadnych przełomowych praw rządzących przyrodą ale niestrudzenie przez wiele lat obserwacji nieba prowadził precyzyjne zapiski i pomiary. Zaobserwował charakterystyczną gwiazdę zwaną supernova oraz kilka komet. Stworzył również katalog niemal tysiąca zaobserwowanych gwiazd. Wieloletnie pomiary skłoniły go do sformułowania własnej teorii mechaniki nieba która kwestionowała kopernikański system heliocentryczny i nadal była zgodna z Biblijnym opisem. Wersja Tycho nie wytrzymała w zderzeniu z prawami Newtona i szybko została zapomniana. W 1600 roku rozpoczyna się współpraca Tychona z Johanenes'em Keplerem, który na podstawie zapisków z obserwacji Tycho odkrył prawidłowości w ruchu planet co przyczyniło się do stworzenia praw Keplera które to z kolei umożliwiły względne obliczenie odległości do pozostałych, znanych planet. Kepler w swoim naukowym dorobku posiadał także Tablice Rudolfińskie czyli katalog 1500 gwiazd na podwarstwie którego można było przewidzieć tranzyt Merkurego i Wenus co było najważniejszym astronomicznym wydarzeniem XVIII wieku.

Wikipedia

Tarcza Słońca z naniesionymi obserwacjami Wenus (tranzyt z 1639 r.), rysunek z pracy Horrocksa "Venus in sole visa".

Tranzyt Wenus (a także Merkurego) według metody Halleya i metody Delislego pozwoliłby na dokładne określenie odległości Ziemi od Słońca co wreszcie pozwoliłoby na dokładne obliczenie rozmiarów układu słonecznego. Dzięki Tablicą Rudolfińskim autorstwa Keplera możliwe było dokładne obliczenie tranzytu (przejścia planety na tle powierzchni tarczy słonecznej) Wenus i Merkurego. Pierwsze próby podjęto w XVII wieku ale niewielu uczonych znało dokładną datę zjawiska. Dopiero tranzyty Wenus obliczone na 6 czerwca 1761 i 3 czerwca 1769 roku zmobilizowały cały naukowy świat do podjęcia wyzwania. Pomimo wysłania wielu ekspedycji przez kilkanaście krajów pierwsza próba okazała się dużym fiaskiem między innymi ze względu na wojnę siedmioletnia trwającą w Europie oraz jej zamorskich koloniach. Dopiero drugi tranzyt (a wiedzieć trzeba że tranzyt Wenus występuje parami w ośmioletnich odstępach po czym kolejne nadchodzą dopiero po około stu latach!) pozwolił na dokonanie wielu obserwacji na Ziemi i porównanie ich ze sobą. Średnia odległość Słońce-Ziemia jaką obliczono wynosiła 153±1 milionów kilometrów i była to wartość która musiała starczyć co najmniej do kolejnego tranzytu Wenus.

Kolejną osobą mającą ogromny wpływ na pomiar masy Ziemi był pastor John Michell. Zajmował się wieloma dziedzinami nauki, między innymi magnetyzmem ziemskim, grawitacją, trzęsieniami ziemi czy konstrukcją teleskopów (jeden z jego teleskopów zakupił William Herschel). Skonstruował on dość prostej budowy urządzenie które za zadanie miało obliczyć siłę grawitacji Ziemi. Niestety Michell zmarł przed dokonaniem pomiaru. Szczęśliwie dla potomnych urządzenie wraz z wieloma notatkami trafiło w ręce Henrego Cavendish'a. Była to persona nader aspołeczna. Ze względu na swą chorobliwą nieśmiałość która uczyniła go odludkiem i samoukiem (zrezygnował z nauki na uniwersytecie kiedy dowiedział się że ma przystąpić do ustnego egzaminu przed nauczycielami) prowadził badania w osamotnieniu. O wielu jego pionierskich odkryciach ludzkość dowiedziała się po jego śmierci ale większość z nich przypadła już innym odkrywcom. W wieku 67 lat rozpoczął pomiary stałej grawitacji. Urządzenie które dostał w spadku nazwane zostało "wagą skręceń". Seria pomiarów trwała niemal rok. Stała grawitacji wyniosła 6.754 × 10−11N-m2/kg2 co w porównaniu do współczesnej wartości obliczonej przy niewspółmiernie bardziej precyzyjnych i dokładnych urządzeniach wynoszącej 6.67428 × 10 −11N-m2/kg2 jest wynikiem doprawdy zaskakująco precyzyjnym jak na owe czasy! W połączeniu z obwodem Ziemi można już było obliczyć masę Ziemi która wyniosła 6 miliardów bilionów ton (6 000 000 000 000 000 000 000 000) która była tylko o 1% większa od obecnie przyjętej.

Wikipedia

Waga skręceń.

Tak więc mamy już masę i obwód Ziemi oraz odległość Ziemia-Słońce. Dlaczego nie pokusić się o zważenie pozostałych planet układu słonecznego oraz słońca? Przy pomocy prawa powszechnego ciążenia Newtona i III prawa Keplera nie stanowiło to już większego problemu a obraz świata jaki się z tych obliczeń wyłaniał przerastał wszelkie dotychczasowe wyobrażenia ludzi. Historie i sylwetki przedstawione w tym wpisie są tylko jednymi z wielu które podjęły się wyzwań tu opisanych niemniej jednak są to osoby o największym wkładzie naukowym w pomiarach Ziemi i układu słonecznego w tamtych czasach.

Czy już wiecie po co nam waga Ziemi i pozostałych ciał Układu Słonecznego pomijając czysto ludzką ciekawość? Otóż wszystko co ma zostać zaprojektowane w celu wzniesienia się w powietrze, utrzymania się czy późniejszego spadania czyli wszelakie statki powietrzne od balonu po prom kosmiczny i satelity włącznie potrzebowały takich właśnie danych. To dzięki takim tytanom wiedzy wyszliśmy z jaskiń, rozpaliliśmy ogień i podbiliśmy Ziemię! Zapytacie skoro zważyliśmy cały Układ Słoneczny bez odrywania się od Ziemi to czemu nie iść krok dalej i nie zważyć całej galaktyki w której mieszkamy albo całego Wszechświata! A co! Otóż to też już zostało zrobione ale o tym już innym razem.

 

Wiejec na www.cosmicbulletin.wordpress.com