Legenda o świętym Aleksym

Legenda o świętym Aleksym to polski, wierszowany utwór oparty na średniowiecznej legendzie, pochodzącej z Bliskiego Wschodu (powstał w Syrii na przełomie V-VI wieku), która szybko została spopularyzowana najpierw na terytorium cesarstwa bizantyjskiego, a za jego pośrednictwem – na Półwyspie Apenińskim (ok. X wieku). Stąd po niedługim czasie legenda trafiła na ziemie polskie, gdzie została przystosowana do polskiego wzorca świętego ascety.

Najstarszy, a przy tym anonimowy, rękopis pochodzi z XV stulecia i znajduje się w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Jest to jeden z najstarszych zabytków piśmienniczych dotyczących języka polskiego. Głównym bohaterem jest tytułowy święty Aleksy, niezwykły asceta, który całe swoje życie podporządkował Bogu. Aby służyć mu jak najlepiej, Aleksy nie cofnął się przed największym bólem i cierpieniem. Pierwotnie święty nazywany był "Świętym Księciem" (gr. Alexis – opieka, wspomożenie), który w łacińskich wersjach zyskał imię – Aleksy. Był więc postacią na wpółlegendarną, która miała ukazać ideał wyznawcy – święty świecki. W wersji syryjskiej był człowiekiem żyjącym z jałmużny pod kościołem w Edessie, które to datki miał następnie rozdawać innym ubogim. W tej wersji dowiadujemy się, że ów człowiek pochodzi z bardzo zamożnej rzymskiej rodziny, ale zbiegł, gdyż nie chciał podporządkować się woli ojca, który zaplanował dla niego dobre małżeństwo (tajemnicę tę wyznał dopiero na łożu śmierci).

Autor lub redaktor dzieła, zapewne był duchownym pochodzącym z Mazowsza, który spisał legendę o świętym, najczęściej w ośmiozgłoskowcach. Wiadomo, że anonimowy autor legendy korzystał z jakiejś wcześniejszej wersji, która, niestety, nie zachowała się do naszych czasów.

Kult świętego Aleksego zaszczepił już zapewne święty Wojciech. Szybko zyskał u nas popularność, o czym świadczą świątynie romańskie – kolegiata w Tumie pod Łęczycą w XII wieku, poświęcona właśnie świętemu Aleksemu i Matce Bożej.

W dziele brakuje zakończenia, zapewne opisującego żal rodziny po śmierci i pogrzebie świętego.

Vita sancti Allexii rikmice¹

Ach, krolu wieliki nasz,
Coż ci dzieją Męszyjasz²,
Przydaj rozumu k mej rzeczy³,
Me sierce bostwem obleczy⁴,
Raczy mię mych grzechow pozbawić,
Bych mogł o twych świętych prawić.
Żywot jednego świętego,
Coż ⁵miłował Boga swego,
Cztę⁶ w jednych księgach o nim.
Kto chce słuchać, ja powiem.
W Rzymie jedno panię było,
Coż Bogu rado służyło.
A miał barzo wielki dwor,
Procz panosz ⁷trzysta rycerzow,
Co są mu zawżdy służyli,
Zawżdy k jego stołu byli.
Chował je na wielebności i na krasie⁸,
Jimiał kożdy swe złote pasy.
Chował siroty i wdowy,
Dał jim osobne trzy stoły.
Za czwartym pielgrzymi jedli,
Ci <ji>⁹ do Boga przywiedli.
Eufamijan jemu dziano¹⁰
Wielkiemu temu panu,
A żenie jego dziano Aglijas;
Ta była ubostwu w czas¹¹.
Był wysokiego rodu,
Nie miał po sobie żadniego płodu¹².
Więc-ci jęli Boga prosić,
Aby je tym darował,
Aby jim jedno plemię¹³ dał -
Bog tych prośby wysłuchał.
A gdy się mu syn narodził,
Ten się w lepsze przygodził¹⁴:
Więc mu zdziano Aleksy,
Ten był oćca barzo lepszy¹⁵.
Ten więc służył Bogu rad.
Iże był star dwadzieścia k temu cztyrzy lata¹⁶,
Więc k niemu rzekł ociec słowa ta:
"Miły synu, każę tobie,
Pojim zajegoć¹⁷ żonę sobie;
Ktorej jedno będziesz chcieć,
Ślubię tobie, tę masz mieć".
Syn odpowie oćcu swemu,
Wszeko słusza¹⁸ starszemu:
"Oćcze, wszekom ja twoje dziecię,
Wiernie dałbych swoj żywot prze cię.
Cokole¹⁹ mi chcesz kazać,
Po twej woli ma się to zstać".
A więc mu cesarz dziewkę²⁰ dał -
A papież ji s nią oddał²¹.
A w ten czas papieża miano,
Innocencyjusz mu dziano;
To ten był cesarz pirzwy,
Archodonijusz²² niźli;
K<t>orej krolewnie Famijana dziano,
Co ją Aleksemu dano,
A żenie dziano Aglijas,
Ta była ubostwu w czas.
A gdy się s nią pokładał,
Tej nocy s nią gadał.
Wrocił zasię²³ pirścień jej,
A rzekł tako do niej:
"Ostawiam cię przy twym dziewstwie,
Wroć mi ji²⁴, gdy będziewa oba w niebieskim krolewstwie.
Jutroć się bierzę od ciebie²⁵
Służy<ć> temu, coż ci jest w niebie;
A gdyć wszytki stoły osiędą²⁶
Tedyć ja już w drodze będę.
Miła żono, każę tobie,
Służy Bogu w każdej dobie,
Ubogie karmi i odziewa<j>,
Swych starszych nigdy nie gniewa<j>;
Chowa<j> się w<e> czci i w kaźni²⁷,
Nie traci nijednej²⁸ przyjaźni".

Krolewna odpowie jemu:
"Mam też dobrą wolę k temu,
Namilejszy mężu moj,
Tego się po mnie nic nie boj;
Każdy członek w mym żywocie
Chcę chować w kaźni i w cnocie;
Jinako po mnie nie wzwiesz²⁹,
Dojąd ty żyw, ja też".
A jeko zajutra³⁰ wstał,
Od obiada się precz brał;
O tym nikt nie wiedział,
Jedno żona jego,
Ta wiedziała od niego.
Nabrał sobie śrebra, złota dosyć,
Co go mogł piechotą nosić;
Więc się na morze wezbrał,
A ociec w żałośc<i> ostał.
I mać miała dosyć żałości,
<W rękopisie brak przypuszczalnie dwóch wersów>
Żonę po nim jeko spyta.
Więc to święte plemię
Przyszło w jednę ziemię.
Rozdał swe ruch³¹ożebrakom,
Śrebro, złoto popom, żakom.
Więc sam pod kościołem siedział,
A o jego księstwie³² nikt nie wiedział.
Więc to zawżdy wstawał reno,
Ano kościoł zamkniono,
Więc tu leżał podle proga
Falę, proszę³³ swego Boga.
Ano z wirzchu szła przygoda:
Niegdy mroz, niegdy woda.
Eż się zstało w jeden czas,
Wstał z obraza Matki Bożej obraz³⁴.
Szedł do tego człowieka,
Jen się kluczem opieka³⁵,
I rzekł jest tako do niego:
"Wstań, puści człowieka tego,
Otemkni mu kościoł Boży,
Ać³⁶ na tym mrozie nie leży".
Żak sie tego barzo lęknął,
Wstawszy, kościoł otemknął.
To się nie jedno dziejało,
Ale się często dziejało.
Więc żak powiedał każdemu,
I staremu, i młodemu.
A gdyż to po nim uznali,
Wieliką mu fałę³⁷ dali.
Za świętego ji trzymano³⁸
I wiele mu prze Bog³⁹ dawano.
Steskszy⁴⁰ sobie ociec jego,
Prze⁴¹ swego syna jedynego,
Rozsłał po wszym ziemiam lud
I zadał jim wielki trud,
Strawili wieliki pieniądz,
Swego księdza⁴² szuk<aj>ąc.
Tu ji nadjeli⁴³
W jednym mieście, w Jelidocni⁴⁴.
Nie znał go jeden, jeko⁴⁵ drugi,
A on poznał wszytki swe sługi.
Brał od nich jałmużny jich,
Więc wiesioł był,
Iż ji tym Bog nawiedził⁴⁶.
Tu są jechali od niego,
A nie poznał żadny jego,
A oćcu są powiedzieli:
"Nigdziejsmy go nie widzieli".
A gdy to ociec usłyszał ta słowa,
Tedy jego żałość była nowa:
Tu jął płakać, narzekać;
Mać nie mogła płaczu przestać.
A więc świętemu Aleksemu,
Temu księdzu⁴⁷ wielebnemu,
Nieluba mu fała była,
Co się mu ondzie⁴⁸ wodziła.
Tu się wezbrał jeko mogę⁴⁹,
Wsiadł na morze w kogę⁵⁰,
Brał się do ziemie, do jednej,
Do miasta Tarsa w Syryjej⁵¹.
Tam był czuł⁵² świętego Pawła,
Tu była jego myśl padła.

Więc się wietr obrocił,
Ten ci <ji> zasię nawrocił.
A gdy do Rzyma przyjał⁵³, Bogu dziękował,
Iż do swej ziemie przygnał.
A rzekąc: "Już tu chcę cirzpieć
Mękę i wsztki złe file jimieć⁵⁴.
U mego oćca na dworze,
Gdym nie przebył za morze".
Potkał na żorawiu⁵⁵ oćca swego
Przed grodem i jął go prosić:
"W jimię Syna Bożego
I dla syna twego, Aleksego,
A racz mi swą jełmużnę dać,
Bych mogł ty odrobiny brać,
Co będą z twego stoła padać".
Jego ociec to usłyszał,
Iż jemu synowo jimię wspomionął:
Tu silno, rzewno zapłakał,
Więc ji Boga dla⁵⁶ chował.
A gdy usłyszał taką mowę,
Zwinął sobie płaszczem głowę;
Tu się był weń zamęt wkradł,
Mało eże⁵⁷ z mostu nie spadł.
Podał mu szafarza⁵⁸ swego,
Ten mu czynił wiele złego.
Tu pod wschodem⁵⁹ leżał,
Każdy nań pomyje [złą wodę]⁶⁰ lał.
A leżał tu sześćnaćcie lat,
Wsztko cirpiał Bog rad;
Siodmegonaćcie⁶¹ lata zamorzon był,
Co sobie nic nie czynił.
A więc gdy już umrzeć miał,
Sam sobie list napisał
I ścisnął ji twardo w ręce,
Popisawszy swoje wsztki męki
I wsztki skutki⁶², co je płodził,
Jako się na świat narodził.
A gdy Bogu duszę dał,
Tu się wielki dziw zstał:
Samy zwony zwoniły,
Wsztki, co w Rzymie były.
Więc się po nim pytano,
Po wsztkich domiech szukano;
Nie mogli go nigdziej najć,
A wżdy nie chcieli przestać.
Jedno młode dziecię było,
To jim więc wzjawiło⁶³,
A rzekąc: "Aza⁶⁴ wy nie wiecie o tym,
Kto to umarł? Jać wam powiem.
U Eufamijanać leży,
O jimże ta fała bieży;
Pod wschodem ji najdziecie,
Acz go jedno szukać chcecie".
Więc tu papież z kardynały,
Cesarz z swymi kapłany
Szli są k niemu z chorągwiami,
A zwony wżdy zwoniły samy;
Tu więc była ludzi siła⁶⁵,
Silno wielka ciszczba była.
Kogokole para zaleciała⁶⁶
Od tego świętego ciała,
Ktory le⁶⁷ chorobę miał,
Natemieście⁶⁸ zdrow ostał.
u są krasne cztyrzy świece stały,
Co są więc w sobie święty ogień miały.
Chcieli mu list z ręki wziąć,
Nie mogli go mu wziąć:
Ani cesarz, ani papież,
Ani wsz<y>tko kapłaństwo takież⁶⁹,
I wsz<y>tek lud k temu,
Nie mogł rozdrzeć⁷⁰ nikt ręki jemu.
Więc wsz<y>tcy prosili Boga za to,
Aby jim Bog pomogł na to,
By mu mogli list otjąć⁷¹,
A wżdy mu go nie mogli otjąć,
Eżby⁷² ale poznali mało,
Co by na tym liście stało.
Jedno⁷³ przyszła żona jego,
A wściągła⁷⁴ rękę do niego,
Eż jej w rękę upadł list,
Przeto, iż był jeden do drugiego czyst.
A gdy ten list oglądano,
Natemieście uznano,
Iż był syn Eufamijanow,
A księdza rzymskiego cesarzow⁷⁵.
A gdy to ociec <...>
<w rękopisie brak dalszego ciągu>