W śmierci człowiek staje wobec tego wszystkiego,
czego pragnął w swych najgłębszych tęsknotach
co domniemywał w całym swym poznaniu,
do czego z całą siłą woli nieświadomie dążył,
co obejmował u podstaw całą swą miłością…
/ L.Boros /
Potęga śmierci pozostaje niestety, mimo usilnych pragnień i dążeń człowieka, a z nim świata nauki i wszystkiego co się z nią w jakikolwiek sposób wiąże, wciąż zjawiskiem całkowicie nieosiągalnym, a tym bardziej – nieodwracalnym. Niezmiennie i faktycznie od tysięcy lat, śmierć zachodzi jedynie na dwóch wciąż tych samych, bo do znudzenia powtarzalnych generalnie płaszczyznach:
- jako zjawisko postępującego już od momentu urodzenia procesu starzenia – poprzez stopniowe (postępujące z upływem lat) wyniszczanie organizmu (można by rzec potocznie: przez stałe zmęczenie materiału) jako wynik starości, choroby, kalectwa, a nawet tzw. stanu wegetatywnego,
druga jej odsłona to
- jako skutek działania nie zawsze zależnych bądź różnorodnych czynników zewnętrznych – czyli śmierć może być tzw. nagła lub inaczej gwałtowna – jako konsekwencja urazów psychicznych, mechanicznych, elektrycznych bądź chemicznych, bądź jako wynik samobójstwa, zabójstwa, nieszczęśliwego wypadku.
Generalizując, płaszczyzna ś m i e r c i wyróżnia w odniesieniu do człowieka wiele bardzo różnych i charakterystycznych znamion dzielonych m.in. na tzw.
► wczesne zmiany pośmiertne:
- plamy opadowe
winny wystąpić po około 20-30 minutach od momentu zgonu człowieka; pierwsze plamy opadowe zwane także czasami – różami cmentarnymi (w okolicach karku i uszu), które w pełni wykształcają się dopiero po 6-14 godzinach (do 6 godzin są jeszcze przemieszczalne na organizmie w zależności od zmiany pozycji ciała oraz środowiska w jakim ciało to znalazło się w momencie zgonu); cechy plam, bądź ich brak, stanowią wyraźną podpowiedź przyczyn śmierci (m.in.: ciemnoczerwone przechodzące w czekoladowe – prawdopodobieństwo zatrucia chemicznego; ciemnoniebieskie lub granatowo-fioletowe – prawdopodobieństwo uduszenia; malinowe – prawdopodobieństwo zatrucia tlenkiem węgla); zawsze pojawiają się w najniższych partiach spoczywającego w jakiejś pozycji ciała w postaci barwnych zazwyczaj tzw. wykwitów skórnych. Występują jednocześnie także w większości narządów wewnętrznych
- stężenie pośmiertne
mówiąc prościej – postać widocznych usztywnień mięśni; u dzieci w czasie około 0,5 godziny od chwili zgonu, u osób dorosłych po około 2-3 godzinach. Aby stan ten objął całe ciało, może upłynąć około 6-8 godzin. Może trwać w zależności od warunków w jakich znajduje się nieboszczyk nawet do 8 dni w warunkach zimnej (lodowatej) wody. Proces zaczyna się od mięśni twarzy oraz palców rąk i stóp, aż do całych partii mięśni ciała, jak i narządów wewnętrznych. W normalnych warunkach zaczyna ustępować po upływie około 1 doby
- bladość zwłok
proces następuje wynikiem braku krążenia krwi; w miejscach gdzie nie ma <plam opadowych> pojawia się wówczas szarobiały bądź woskowy, ewentualnie ziemisty kolor przebarwienia skóry osoby nieżyjącej
- oziębłość ciała
zależy przede wszystkim od wielkości ciała osoby umarłej, tkanki tłuszczowej na niej, warunków w jakich przebywa, stopnia nasłonecznienia, rodzaju ubrania i jego warstw (bielizna, ubranie wierzchnie, ubranie wierzchnie – kurtka, płaszcz…), okrycia ciała lub nie, temperatury otoczenia w jakiej ciało przebywa. Średnio ciało w okresie pierwszych 6 godzin od momentu zgonu posiada zdolność utraty przeciętnie około 0,5-1,5 ºC
- wysychanie ciała
proces rozpoczyna się najczęściej po kilku godzinach od nastąpienia zejścia (śmierci). Utrata wody – wysychanie – następuje skutkiem parowania jej poprzez skórę nieboszczyka. Powoduje m.in. tzw. stwardnienie pergaminowe, matowienie rogówki ocznej, rogowacenie naskórka, czerwień wargową
► późne zmiany pośmiertne (generalnie zawsze powodowane są warunkami zewnętrznymi, pogodowymi, wilgotnością otoczenia ciała, dostępem słońca do martwego ciała)
- autoliza
w około 2-3 godziny od momentu zgonu, skutkiem ustania procesów życiowych spowodowanych brakiem tlenu w komórkach, oraz rozkładem wewnętrznych płynów ustrojowych. Wtedy rozpoczyna się stopniowy rozpad organów wewnętrznych jeszcze bez udziału bakterii, m.in. komórek nerwowych, przebarwienia żołądka, nerek, zwyrodnienia wątroby
- rozkład gnilny ciała
w czasie około 2-3 doby po śmierci martwe ciało ulega dalszemu rozkładowi dzięki pełnemu już udziałowi bakterii wewnątrz jak i zewnątrz (im wyższa temperatura otoczenia, tym ich więcej co przyspiesza procesy gnilne); pierwsze objawy gnicia to szaro-zielonkawe podbarwienia naskórka brzucha, wypływanie brudnoczerwonej treści gnilnej z różnych otwartych części ciała – uszy, nos…
- szkieletowanie
martwe ale niepogrzebane ciało w okresie 1,5-2 lat (zależnie od środowiska przebywania) w dalszej części swojego stopniowego rozkładu ulega rozpadowi ścięgien mięśniowych, wiązadeł i tkanki chrzęstnej. Ciało pogrzebane szkieletuje się zazwyczaj w okresie 5-10 lat; cały proces może ulegać zmianom czasowym z udziałem szczurów, kotów, ptaków, ryb oraz zwierząt bezkręgowych – głównie owadów i ich larw; proces widoczny w tkance podskórnej następuje w okresie około 6 tygodni od momentu zgonu, a w okresie 3-4 miesiący w mięśniach następuje stopniowa przemiana tkanki tłuszczowej w szaro-białą lub żółtawą powłokę skórną
- trupieszenie
proces zwany również mumifikacją, następuje najprawdopodobniej już w czasie około 3-4 tygodni od chwili śmierci; faktycznie na pewno, dopiero w czasie 0,5-1 roku od momentu zgonu (wciąż w całkowitej zależności od stanu środowiska w jakim przebywa nieboszczyk)
- przeobrażenie torfowe
jest to na pewno ostatni etap rozkładu zwłok i ostateczna demineralizacja resztek ludzkiego ciała i tego co z niego ostatecznie zostaje.[1]
Zapewne w trochę inny sposób zachodzą zmiany pośmiertne w organizmie ludzkim pozostawionym w środowisku wodnym. Rozpoczyna go przede wszystkim proces tzw. maceracji naskórka (bielenie, pęcznienie, fałdowanie) doprowadzając do powstawania tzw. skóry praczki. Wiadomo, że po około 3 godzinach, proces maceracji obejmuje opuszki palców, po kolejnych trzech rozprzestrzenia się na dłonie; po około tygodniu naskórek oddziela się już od podłoża łącznie z paznokciami. Jeden z kolejnych objawów to kolorowane zabarwienia skóry. Po okresie koło 48 godzin przebywania ciała w wodzie, w okolicach twarzy i karku pojawia się zabarwienie niebiesko czerwone. Kolor zielonkowo-brunatny ogarniający większe partie ciała, to kolejne około 2 tygodnie latem i około 2 miesiące w porze zimy. Po kolejnych 3-4 tygodniach (zimą po około 3 miesiącach), przebarwienie zmienia się na zielonkawo-czarne. Towarzyszy temu odpadanie paznokci i włosów oraz rozdęcie wewnętrzne ciała nieboszczyka w tym środowisku.[2]
Jak kilkakrotnie wspomniano już powyżej, zawsze proces rozkładu zwłok uzależniony jest właściwie od warunków klimatycznych gdzie dany proces ma miejsce. Od kilku zaledwie dziesięcioleci, do wyjaśniania procesu śmierci z uwzględnieniem w miarę rzeczywistych przyczyn, czasu oraz okoliczności, włączono e n t o m o l o g i ę, a właściwie jeden z jej klasycznych już działów – entomologię sądową. W przestrzeni całego znanego nam świata, nieustannie prowadzi się badania naukowe związane z tym procesem, praktykując na zwłokach różnych zwierząt ale także i ludzi. Dlatego najprawdopodobniej na terenie USA – dr Jeffrey Bass jako jednym z pionierów wspomagających kryminologię, zapoczątkował tworzenie tzw. trupich farm. Jednocześnie w tych miejscach rozbudowywano bogate laboratoria zajmujące się problemem w odniesieniu szczegółowym do każdego pośmiertnego etapu rozkładu, stwarzając mu płaszczyznę warunków specyficznych dla danej strefy klimatycznej, otoczenia i środowiska z uwzględnieniem warunków normalnych, jak i możliwych choć wyimaginowanych. Bada się więc tam nie tylko przyczyny i czas śmierci, ale i to wszystko co dzieje się ze zwłokami ludzkimi zarówno osób zmarłych śmiercią naturalną, jak i wszelką możliwie inną; ludzi starych i młodych; chudych i otyłych; małych i wielkich; chorych i zdrowych; kobiet i mężczyzn oraz dzieci. Dopuszcza się jak ta śmierć wygląda w miejscach zurbanizowanych, jak i warunków zupełnego i zapomnianego pustkowia; z dostępem do światła dziennego, jak i go pozbawionych; lasu, trawy i pustyni; bagna i wody, a nawet głębi wody słodkiej ale i oceanicznej; ciała porzuconego, bądź spalonego; ciała pozostawionego na powierzchni ziemi, muru, drewna, ale i zawieszonego nad powierzchnią gruntu…
Literatura:
- Galewicz W., Wokół śmierci i umierania (antologia Bioetyki), Kraków 2009.
- Kaczorowska E., Draber-Mońko A., Wprowadzenie do entomologii sądowej, Gdańsk 2009.
- Watson L., Biologia śmierci, Poznań 1992.
[1] E.Kaczorowska E., A.Draber-Mońko, Wprowadzenie do entomologii sądowej, Gdańsk 2009, s. 96-100.
[2] Tamże, s. 101.